|
2008
|
|
|
Aditz inkoatiboak dira egoera aldaketa bat adierazten dutenak edo ekintza ren hasiera adierazten dutenak: ontzia>
|
diogunean
edo aitona> diogunean, argi ikusten da hor egoera aldaketa bat suertatu dela: hutsik zegoen ontzia lehenik, eta orain betea dago; aitona bizirik zegoen, baina orain ez da bizi.
|
|
|
Aditz inkoatiboak dira egoera aldaketa bat adierazten dutenak edo ekintza ren hasiera adierazten dutenak: ontzia> diogunean edo aitona>
|
diogunean
, argi ikusten da hor egoera aldaketa bat suertatu dela: hutsik zegoen ontzia lehenik, eta orain betea dago; aitona bizirik zegoen, baina orain ez da bizi.
|
|
|
Berriz, kasu bati. X? marka jartzen
|
diogunean
, oro har, balio bat izan go du: –ager daiteke?.
|
|
|
Absolutiboari. X? marka jartzen
|
diogunean
, automatikoki ulertu behar da dela ko aditzak kasu hori beharrezkoa duela, baina askotan ez dela agertzen elipsi proze durak direla tarteko. Hau da,. X?
|
|
|
Azken batean, multzo edo kopuru baten parte bat adierazten ari gara: ikasle (rik) > gehienak>
|
diogunean
,, ikasleen multzo horretatik gehienak, esaten ari gara, eta ikasleen> erdiak> diogunean ere, beste horrenbeste, ez ikasle multzo horretatik gehienak, baina bai erdiak.
|
|
|
ikasle (rik) > gehienak> diogunean,, ikasleen multzo horretatik gehienak? esaten ari gara, eta ikasleen> erdiak>
|
diogunean
ere, beste horrenbeste, ez ikasle multzo horretatik gehienak, baina bai erdiak. Horrenbestez, modu bertsuan analizatu genituzke, nahiz eta oraingoz ez dudan analisi hori eskainiko.
|
|
|
–EGI rekin ere, funtsean beste horrenbeste gertatzen da: . A> handiegia> da? >
|
diogunean
eredutzat hartzen dugu zerbait, eta hau oinarri hartuta, A nolakoa den esaten dugu. Superlatiboarekin ere gauza bera:
|
|
|
Astunegi>
|
diogunean
aldez aurretik ezarritako estandar baten araberako konparazio bat ezartzen dugu, hots, behar den edo egoki den neurria gaindi tzen duela esaten ari gara, estandar hori baino astunagoa dela, alegia. Kontua, azken batean, da ezin dela kasu honetan neurria ezarri.
|
|
|
Gauzak ho rrelaxe dira eta, frantsesez edo ingelesez, hurrenez hurren, bois> eta wood> berbek berdin berdin gure baso>/ > oihan, > zur> eta egur> hitzen balioa ukan deza kete39 Kasu guztiotan, balio biko edo anitzeko hitz horiek preseski zer adie razten duten, testuinguruak argitzen digu. Horrela, batetik akerraren> adar> okerrak> eta, bestetik, haritzaren> adar> okerrak>
|
diogunean
, ez dago euskaldunik noiz zer diogun ongi konprenitzen ez duenik.
|
|
|
egiteko esan nahi dugu horrelakoetan,, paga dian gora?
|
diogunean
. Bestela esanik, di> atzizkiaren bestelako ñabardura semantikoa antzeman liteke honelako kasuetan:
|
|
|
kasu batzue tan azpi adiera batekin joka dezake hitz horrek eta hurrengo batean bestearekin. Gorago ikusi dugunez, pagadi>
|
diogunean
pagadi1> dugu batzuetan aipagai, eta pagadi2> besteetan. Sarrera lexikal, lexema edo hitz bakarra da paga > di> (ikus OEH, XIII:
|
|
|
Haur Hezkuntzan komunikazio guztia bizkaieraz egitea eta idazketa irakurketa prozesua hasten den momentutik jarduera akademikoan euskara batuaz eta komunikazio guztia bizkaieraz egitea. Bizkaiera
|
diogunean
, bizkaiera osatua esan nahi dugu eta norbere herriko euskararen laburdura eta akatsak zuzentzen saiatzen gara. Erabakia oso sinplea da baina guri lana asko argitu digu, urte askotan nahasketa handia izan baitugu auzi honen inguruan.
|
|
2010
|
|
|
Egintza
|
diogunean
, baina, zertaz ari gara zehazki. Bi teoria daude egintza nozioa definitzen laguntzeko.
|
|
|
Polifonia
|
diogunean
, baina, berdin esan genezake dialogismo> ere. Egia da bi nozio horien artean nolabaiteko bereizkuntza egin ahal dela (Perrin 2004).
|
|
|
10. Espazio soziofuntzionalak?
|
diogunean
, hiztun elkarteak hizkuntza baten edo bestearen bidez eratzen dituen jardun esparruak aipatu nahi ditugu: familia, lan mundua, lagunartea, eliza, eskola,? 11, arnasgune?
|
|
2011
|
|
|
Euskarabatuarenetaeuskalkien artekouztarduraetabanaketaosagarria diseinatu, adostuetaaplikatzen saiatzeakomeni zaigueuskaltzaleoi, hasibe rriadugunmendehonetan, gurehizkuntzaahulaganorazindarberritukoba dugu.Kontua ezda, jakina,, batalabeste? koauzia: kostatuzaiguhoriuler tzea (batuzaleokezgarahorretanbehinolako euskalkizaleakbainomalguago izan), bainageroetaerrazago (errazagoetazabalago) onartzen daikuspegihori batzuenetabesteonartean.Kontuz ordea:, batetabeste, ezda, hutshutsean harturik, irtenbidearteza.Horibainozehatzagojardutekoorduairitsiazaigu, hizkuntzarengizartedimentsioazkezkaturikgaudenoi.Areagokozehazta sunak, bistan da, funtsezko galderahoni erantzutensaiatzeaeskatzendu: norknoiznorekinnonzertarako erabilibeharlukeeuskarabatua, etanork noiznorekinnonzertarakoeuskalkia. Behin etabirritan, non?
|
diogunean
, gurekasuan, eskolaesparruadugubatezeregogoan.Galderaezinlitekeor dea, eskolanzentraturik egonik ere, jardungunehorretaramugatu.Burubiko galderahorri erantzutensaiatzea, hori danolanahi erebenetakoerronka. Ihesbideantzuadagainerakoa.Onizango da, horretarako, errepasoxume batetikabiatzea.
|
|
2012
|
|
|
49. Bi?
|
diogunean
bat baino gehiago esan nahi dugu; izan ere, testuinguru eleanitzetan ohikoa baita hiru, lau edo are hizkuntza gehiago kontaktuan izatea. Euskal Herriaren kasuan, esaterako, azken mendeetan, euskara beti izan da gutxienez bi hizkuntzarekin kontaktuan (frantsesarekin eta gaztelaniarekin), eta ezin dugu alde batera utzi gaur egun gero eta indar handiagoa hartzen ari den ingelesa ere.
|
|
|
Enuntziatu parentetikoak esatariaren intentzio ironikoaren ispilu direla
|
diogunean
, ordea, bi alderdi azpimarratu nahi genituzke. Batetik, parentetikoaren egitura sintaktiko diskurtsiboa hautatzen duten enuntziatu ironikoak izango ditugu interesgune.
|
|
|
Hizkuntza pragmatika
|
diogunean
komunikazioan darabilgun hizkuntzaren erabilera arautzen duten alderdiak ikertzea diogu, eta enuntziatu parentetikoen izaera hobekien islatuko duena ikuspegi honen barneko Enuntziazioaren Hizkuntzalaritza izango da. Ikuspegi enuntziatibo pragmatikoa oso errentagarri gertatu zaigula frogatu uste dugu tesian zehar, azterbide hau, bere ikuspegirik murritzenean?
|
|
|
6.2 Oinarrizko enuntziatua maila bereko perpausek osatzen dutela
|
diogunean
, koordinazio hori juntaduraz nahiz alborakuntzaz gerta daitekeela ez dago dudarik. Corpuseko adibideek erakusten digute, ordea, juntaduraz baliatzen dela; koordinazio kopulatiboaz nahiz aurkaritzakoaz.
|
|
|
zein dira testuinguruak barne hartzen dituen gertakariak? Eta guk gertakari horietatik guztietatik zeintzuk hartzen ditugu kontuan, enuntziatu parentetikoak testuingururatzeko baliabide ere badirela
|
diogunean
–Erantzunean bila ditzakegu batzuen eta besteen arteko aldeak.
|
|
|
Hau da, batzuetan, Tusonek (1991) esango digun bezala, oharkabean islatzen dira ahozkotasunaren markak idatzian (bigarren pertsona, aukera lexikoak...), baina beste batzuetan helburu estilistiko komunikaziozkoak eraginda berariaz jotzen da ahozkoaren ezaugarriak idatzian islatzera. Eta enuntziatu parentetikoa ahozkoa idatzian txertatzeko baliabidea dela
|
diogunean
horixe esan nahi dugu: helburu estilistiko komunikaziozkoa bitarteko, ahozko hizkeraren ezaugarriak berariaz imitatzen dituela idatzian.
|
|
|
Ahozkoaz nahiz idatziaz mintzo garenean transmisio kanalaz (transmisiobideaz) mintzo gara. Ahozkoa
|
diogunean
, ahoz helarazitako hizkuntza dugu gogoan. Besterik da ahozko hizkuntzan (nahiz idatzizkoan) erregistroak egotea.
|
|
|
Funtsezko ñabardura hori egina dugula, guk enuntziatu parentetikoak ahozkotasuna idatzian txertatzeko baliabide dela
|
diogunean
, ahozko hizkuntzaren tasun edo ezaugarriak ditugu buruan. –Ahozko?
|
|
|
–Ahozkotasuna?
|
diogunean
, izan ere, ahozko hizkuntzaren tasun edo ezaugarriak ditugu buruan, (kontzeptua bera) idatziak ez dituen ezaugarrik, eta ez dugu buruan lagunarteko hizkera (edo erregistroa), nahiz eta hau izan ahozko hizkeraren prototipo edo eredu215.
|
|
|
`Ahozkotasuna?
|
diogunean
zein, tasun, edo ezaugarri hartuko ditugu kontuan?
|
|
|
221. Solaskideak?
|
diogunean
esatariaz eta esatariak buruan duen balizko norentzakoaz dihardugu; noski, urteak aurrera egin ahala ere mezu hori irakur edo har lezakeen edozein hartzaile. Horregatik diogu komunikazio truke horretako partaide zuzen direnen (esatariaren eta norentzakoaren) araberakoa dela, gaur?
|
|
|
Oinarrizko enuntziatua maila bereko perpausek osatzen dutela
|
diogunean
, koordinazio hori juntaduraz nahiz alborakuntzaz gerta litekeela ez dago dudarik. Corpuseko adibideek erakusten digute, ordea, juntaduraz baliatzen dela; koordinazio kopulatiboaz nahiz aurkaritzakoaz.
|
|
|
Koma parearen artean
|
diogunean
honako adibideez mintzo gara:
|
|
|
Norentzakoa147 edo alokutorioa
|
diogunean
, esatariak mezua igortzean gogoan duen gizabanakoa adierazi nahi dugu, norentzat egiten duen bere mezua, alegia. Esatariak berariaz hautatzen du, buruan duen norentzako hipotetikoa da, izan ere.
|
|
|
Are nabarmenagoa gertatzen da kritiketan, neurkizun duen lanaren egile argitaratzailerik gehienak ere bizirik baitaude. Irakurle soila
|
diogunean
, lan jakin horren egiletasunarekin loturarik ez duen irakurlea dugu buruan, baina ez haatik saiatu eta ikasi gabeko irakurlea; euskaltzalea da gehienetan, euskalaria eta euskara irakaslea maiz. Edo behintzat, gai horretan sartua dagoena?.
|
|
|
Aipua
|
diogunean
norbaiti egindako erreferentzia, hau da, egilearen izen soila, izango dugu gogoan edota Mitxelenak begiz jotzen duen egile horren esaera.
|
|
|
Corpusaren analisi enpirikoarekin hasi aurretik, zehatz dezagun, bada, tesi honetan enuntziatu parentetikoa
|
diogunean
zer adierazi nahi dugun; hau da, zein den darabilgun enuntziatu parentetikoen definizio zehatza eta zein diren definiziorako kontuan izan ditugun muga irizpideak.
|
|
|
Honenbestez, parentetikoa
|
diogunean
enuntziatu parentetikoa esan nahi dugu. Eta, enuntziatu?
|
|
|
E1 eta E2 enuntziatuen artean harreman sintaktikorik ez dagoela
|
diogunean
, perpaus mailako loturarik ez dagoela esan nahi dugu; bien arteko lotura inferentzia bidezkoa edo kohesio koherentziazkoa dela ohartuko baikara. Enuntziatu parentetikoen oinarria, izan ere, diskurtsoan dago edo, zehatzago esateko, diskurtsoaren esparruan ezartzen diren harreman semantiko pragmatikoetan.
|
|
|
Elipsia
|
diogunean
, pragmatikaren ekonomiazko kooperazio printzipioen (edo laguntza hastapenaren) aginduz gauzatzen den elipsiaz dihardugu. Elipsiak errekupera daitekeen elementuen ezabaketa esan nahi du hemen.
|
|
|
Guk, artxikonektagailu? deizioa ematen
|
diogunean
, Fuentesekin (2000) bat eginda, juntagailu eta lokailu izateaz gain, enuntziatu parentetikoetan behintzat, beste maila bateko informazioa gehitzeko ere gai dela adierazi nahi dugu. Larringanek (1995: 78) ere aipatzen du etari, artxikonektari?
|
|
|
Egia da, ordea, adierazpen orokorretik konkreturako bidea adibideak emanaz nahiz adibiderik nabarmenenak adieraziz egin daitekeela. Finkapenezko harremana
|
diogunean
, ordea, ez gara sail irekiaz arituko. E2 enuntziatuak E1eko elementuren edo osagairen bat zehazten edo finkatzen duela diogunean, azaldutako elementuaren sail osoa estaltzen duela adierazi nahiko dugu, eta ez sail horretatik adibideren bat edo beste aipatu, edo esatariari nabarmenenak gertatzen zaizkionak.
|
|
|
Finkapenezko harremana diogunean, ordea, ez gara sail irekiaz arituko. E2 enuntziatuak E1eko elementuren edo osagairen bat zehazten edo finkatzen duela
|
diogunean
, azaldutako elementuaren sail osoa estaltzen duela adierazi nahiko dugu, eta ez sail horretatik adibideren bat edo beste aipatu, edo esatariari nabarmenenak gertatzen zaizkionak.
|
|
|
Birformulazioa diskurtso estrategien barnean aztertuko badugu ere, aurrera dezagun zer ulertzen dugun birformulazioa
|
diogunean
eta zergatik uste dugun edo buruan daramaten enuntziatu parentetikoak birformulazioak direla; eta ez hautakariak, Euskaltzaindiak EGLU IIIn edo definitzen duen bezala. Eta birformulatzaile den kasuetan (enuntziatu parentetikoei dagokienez behintzat) ez zaigu iruditzen Larringanek (1995) bere tesian defenditu duen bezala, A multzoari dagokionik; hau da, ez zaigu iruditzen (enuntziatu parentetikoetan, behintzat) hots eta alegiaren pareko denik.
|
|
|
105 Komunikazio aldetik egokia
|
diogunean
, labur esateko, honako parametroak hartzen ditugu kontuan:
|
|
|
`Gainegitura?
|
diogunean
, berriz, testu tipoa daukagu buruan (Fuentes 2000) eta tesiaren atarikoan genioen bezala, Mitxelenak euskaraz asko idaztean testu tipo desberdinak sortu zituenez gero, aztergaia zinema eta literatur kritiketara mugatu dugu. Hondarrik hondarrean, besteren lanen gainean egindako azalpen iruzkinak lirateke.
|
|
|
Goian sakonduriko horrekin guztiarekin agerian jarri nahi izan dugu gure tesi lanean enuntziatu parentetikoa
|
diogunean
ez garela Oviedoko eskolakoek aztergai dituzten funtzio intzidentalaren gertakariaz ari, terminologiaz harago hizkuntza maila ezberdineko gertakariak baitira. Halaz ere, jarraian ikusiko dugu enuntziatu parentetikoei eman izan zaizkion ezaugarriak aztertzean, intzidentala, intzisoa eta enuntziatu parentetikoa terminoen azpian agertzen diren gertakariak nahasian dabiltzala.
|
|
|
Parentetikoa esatean aztertzaile guztiek egitura mota bera ote dute aztergai?, edota aztergaia intziso deiziopean mugatzen dutenek? eta intzidentala
|
diogunean
guztiek egitura berari egiten ote diote erreferentzia. Galdera andana horren erantzuna autoreen araberakoa dela esan dezakegu eta autoreek hautatu duten ikuspegi teorikoaren araberakoa.
|
|
2013
|
|
|
Egun zortzi giniona; «Fuera herra!» Biba bakea, gutartean. [?] Hainbertze ondorio gaichto badu gerlak, non on bat ikusten
|
diogunean
, eta hura gutarteko, herritarren elgarrekilako bakea, herraren orde atchikimendua elgarrentzat, bihotza hunkitzen baitauku hemen huntaz mintzatzeak berak.1790
|
|
|
Galdera horri erantzuten ahaleginduko gara, gerlaz nola mintzatu zen aztertuz. Gerlaz
|
diogunean
, gerlako gertakariez eta bizimoduaz ari gara. Gerlaz artikulu anitz eta anitz idatzi zuten, bistan denez.
|
|
|
Euskal Herrira permisionez itzuli zela idatzi zuenean, bertsoa egin zuen etxeko supazterra goraipatzeko. Herrimina
|
diogunean
, ohartu behar dugu etxeko supazterrak zuen garrantziaz. Ez bakarrik supazterrak, baizik eta sukaldeak, eta denak elkarren kontra berotzeak.
|
|
2017
|
|
|
Hizkuntza baten ofizialtasuna ez da tabu bat izan behar, ez eta bandera, ez eta ere okaztatzaile. Hizkuntza> ofiziala>
|
diogunean
, euskara komunikatzeko bide normal gisa botere publikoek onartu behar dutela adierazi nahi dugu, izan dadin erakundeen artean ala erakundeen eta pertsona pribatuen artean, behar den baliozkotasun eta efektu juridiko osoz. Ez gutiago, ez haboro.
|
|
2020
|
|
|
Eñaut Etxamendiren obra narratiboak perspektiba endogenoa mantentzen duela
|
diogunean
, euskal esparru literarioaren hara honakoetan erdigunera heltzeko grinarik gabeko ibilbide literario beregaina eraikitzen duela
|
|
2021
|
|
|
42.22.1b Ondorioa
|
diogunean
zer esan nahi dugun, garbi ageri da honako perpaus bikote hauen arteko erlazioari begiratuz gero:
|
|
|
42.22.2p Aurreko perpausaren kontrako bada. ‘Kontrako’
|
diogunean
, bada k bere berea duela dirudien ñabardura bati gagozkio; alegia, inork esanarekiko mesfidantza, desadostasuna, sinesgogortasuna adierazten du ia beti, baita harridura, haserrea, erronka ere zenbaitetan. Hori horrela delarik, lehen perpausak berarekin duen baieztapenak edo ukapenak (ezezkoa denean) sorrarazten du harridura edo mesfidantza.
|
|
|
txiki a, txiki bat; gorri a, gorri bat eta abar. Kasu horietan, baina, isilpeko izen bat dagoela esango genuke, hau da, txiki bat
|
diogunean
, benetan[ [izen] txiki bat] adierazten ari garela, hots, hartzaileak aurreko diskurtsoagatik edo testuinguru komunikatiboagatik nolabait ezagutzen duen izen bati erreferentzia egiten zaiola. Beraz, salbuespena dirudien egoera hori sintaktikoki azaltzeko gai gara eta determinatzaileekin agertzeko irizpidea bere horretan manten genezake izen kategoria ezaugarritzeko.
|
|
|
Argumentu bakar hori" lotzen" du atzizkiak eta adjektiboaren argumentua (§ 4.1.2b), ezkerreko izena, ere argumentu horri dagokio: gizon suminkorra edo pertsona haserrekorra
|
diogunean
, gizona edo pertsona erraz sumintzen eta haserretzen direla esan nahi dugu. Hau da, sumindu eta haserretu aditz inkoatiboen barne argumentu dira gizon eta pertsona.
|
|
|
ISaren ardatza, batean, hotz hitza da, izena: hotz handia
|
diogunean
, handi izenondoak kalifikatzen du hotz izena, eta izen hori da sintagmaren ardatza. Baina esne hotza esaten badugu, IS horren ardatza ez da hotz, baizik esne, eta hotz izenondoak esaten digu zerbait esne izenari buruz.
|
|
|
12.3.2h Gauza bertsua gertatzen da, neurri batean, berezia den zerbaiti izen arrunta jartzen
|
diogunean
(bide batez, izenondoa ere izan daiteke), adibidez, erakundeekin (Eusko Ikaskuntza), aldizkari egunkari izenekin (Berria, Deia, Argia) edo etxe izenekin (Ametsa, Etxeberria, Apezetxea...). Baina horietan sortutako izen berezia artikulu eta guzti azaltzen da.
|
|
|
‘zerbaiten sakontasunaz’ aritu behar dugu beti. Horrela, esaterako, leihoa handia da
|
diogunean
leihoa bakarrik doa, ez du ezer ere eskatzen aldamenean, baina sakontasuna handia da esaten badugu, badakigu ‘zerbaiten sakontasuna’ dela, itsasoarena, adibidez. Izen horiek, bada, inguruan beste parte hartzaile batzuk eskatzen dituzte.
|
|
|
Hola, bidean esaten dugu, non? galderari erantzuten
|
diogunean
, baina Andoni (ren) gan. Alderantzizkoa ez da zuzena:
|
|
|
Berdin gertatzen da gaurko egunkaria esaten badugu ere. Egunkari izenak ez du ezinbestean beste osagarririk eskatzen, baina gaurko egunkaria
|
diogunean
, izen hori gaurko osagaia inguruan duela ageri da. Euskaraz ko marka erabiltzen dugu holakoetan, ez dugu bestelako biderik sintagma osatzeko:
|
|
|
Baina ez da hori gertatzen izen argumentudunekin: laburpena
|
diogunean
, beti ‘zerbaiten laburpenaz’ ari gara. Laburpen izenak erlazio argumentala eskatzen du, baina egunkari izenak ez:
|
|
|
arruntean aditzaren arabera egiten da aukera, zeri behatzen diogun, ontziari edo edukiari: botila bat esne
|
diogunean
ontziari behatzen diogu, eta esne botila bat diogunean, berriz, edukiari.
|
|
|
arruntean aditzaren arabera egiten da aukera, zeri behatzen diogun, ontziari edo edukiari: botila bat esne diogunean ontziari behatzen diogu, eta esne botila bat
|
diogunean
, berriz, edukiari.
|
|
|
Adibidez, izenak bakarrik izan daitezke aditzen argumentuak8 Eta eramaten dituzten flexio morfemak eurekin komunztadura harremanean dagoen izenari dagozkio, eta ez adjektiboari berari. Ikasleak azkarrak dira
|
diogunean
, azkarrak adjektiboak daraman pluraleko morfema interpretagarria da ikasleak izenean (izenak dauka berezkotzat), baina ez adjektiboan. Hortaz, adjektiboek erakusten duten numero flexioa ez da berezkoa, komunztadura harremanean jasotakoa baizik.
|
|
|
11.8c Adjektiboek bezala, a partizipioek egoera bat adierazten dute. Adibidez, Mahaia apurtua dago
|
diogunean
, enuntziatuaren denbora tartean mahaia apurtua egoeran dagoela baieztatzen ari gara. Berdin gertatzen da adjektiboekin.
|
|
|
Areago, izen eratorri berak bi adierak har ditzake. Gaztelaniaz, esaterako, compra izenak ‘ekintza’ balioa du la compra me ocupó toda la mañana
|
diogunean
; ‘ondorio’ balioa, berriz, la compra de hoy está sobre la mesa perpausean. Bestalde, ‘ekintza’ terminoaren egokitasunaz ere badira zalantzak; ‘ekintza’, ‘gertaera’, ‘prozesua’.. guztiak erabili dira zerbait gertatzea, gauzatzea, egitea, adierazteko.
|
|
|
1.6h Komunztaduraz ari garela, komunztadura argumentalaz hitz egin ohi dugu orain arte, subjektuarekin eta gainerako argumentuekin batera datorrenaz. Hola, nik zu ikusi zaitut
|
diogunean
, laguntzailean markaturik gelditzen dira subjektua (nik..., adizkiaren amaieran t ageri da) eta objektua (zu..., adizkiaren hastean z): zaitut.
|
|
|
Adjektibo kalifikatzaileei eransten zaie keria, baina ez edozein ezaugarri adierazten dutenei, baizik eta pertsonez predikatzen direnei eta gaitzesten dugun, begi onez ikusten ez dugun ezaugarriren bat adierazten dutenei (alferkeria, arlotekeria, bortizkeria, doilorkeria, ergelkeria, erokeria, esnobkeria, gaiztakeria, lelokeria, lizunkeria, zurikeria...). Oro har ona iruditzen zaigun ezaugarria adierazten duen adjektiboari eransten
|
diogunean
ere, sortzen den izenak beti izango du gaitzespen kutsua, kutsu peioratiboa: maitakeria ‘maitasun gaitzesgarria’ (EH); santukeria ‘itxura hutseko santutatuna’ (EH).
|
|
|
Adibidez, alfer adjektiboak adierazten duen ezaugarria ez dugu oso begi onez ikusten, baina oinarri horretatik bi modutako izenak sor ditzakegu, alfertasuna eta alferkeria. Lehen kasuan, alfer ezaugarriari dagokion izaera, nolakotasuna, adieraziko dugu, inolako baloraziorik egin gabe; alferkeria
|
diogunean
, berriz, gaitzesten dugun zerbait adierazten dugu. Edo zuritasun ‘zuria denaren nolakotasuna’/ zurikeria ‘losintxa; faltsukeria, bertuteen itxurakeria’ (Euskaltzaindiaren Hiztegia).
|
|
|
Eta hala gertatzen da le/ tzaile duten eratorriekin ere, bizigabea ere izan daitekeen beste izen baten eskuinetara ager daitezke izen horren ezaugarri bat adierazteko, adjektiboek egin ohi duten modura (seme hondatzaile, asmo eragile, mihi enganatzaile, emakume saltzaile...) (§ 7.1.3c). Ohart gaitezen asmo eragile edo mihi enganatzaile
|
diogunean
‘eragiten duen asmoaz’ eta ‘engainatzen duen mihiaz’ ari garela; hots, tzaile atzizkiak bat egiten du ezkerrean ageri den izenarekin, biek biltzen baitute ‘agentea’ Halakoak dira beste hauek ere: ahots limurtzaile, krema garbitzaile edo hatz salatzaile.
|
|
|
Norbaitek integrista airea duela esatean, adierazten dugu integristek duten bezalako airea, itxura, tankera, duela. Edo norbaiti buruz kokolo aurpegia duela
|
diogunean
, haren aurpegia kokoloena bezalakoa dela ematen dugu aditzera. aberats itxura, administrazio kutsu, aingeru antz, antzinate kutsu, artobero usain, baserri antz, bertsolari fama, bihurri antz, desafio kutsu, diru usain, dotore antz, epel antx, festa usain, garaje itxura, gaztaina kolore, gordin kutsu, harro haize, haserre itxura, inozo planta, integrista aire, itzulpen kutsu, jainko itxura, kokolo...
|
|
|
Hauetan ez dugu bikotea, edo bitik gorako multzoa izendatzen; pertsona, otordu, puntu kardinal... bakarraz ari gara; osagaiek adierazten dutena bateratzen duen ‘zera’ bakarraz. Afaria eta merienda batera egiten dugu afari merienda egitean; errege izatea eta profeta izatea, biak uztartzen zituen pertsonaz ari gara errege profeta
|
diogunean
eta abar. Horixe da, beraz, atal honetan bereiziko ditugun hitz elkartuen arteko desberdintasun nagusia, bikoa (edo hortik gorako multzoa) adieraztea edo pertsona, leku, otordu... bakarra.
|
|
|
Bi izenez osaturik egon arren, elkartu hauetan pertsona, otordu, objektu... bakarra izendatzen dugu; ez da ‘afaria eta merienda’, baizik aldi berean afari eta meriendatzat hartzen dugun otordua. David errege profeta
|
diogunean
, ez gara ari errege batek eta profeta batek osatzen duten bikoteaz, baizik pertsona bakarraz, bere baitan errege izaera eta profeta izaera biltzen dituenaz. Bide beretik, pertsona edota objektu bakarra izendatzen dugu neskatila zerbitzari zein harri zilindro diogunean.
|
|
|
David errege profeta diogunean, ez gara ari errege batek eta profeta batek osatzen duten bikoteaz, baizik pertsona bakarraz, bere baitan errege izaera eta profeta izaera biltzen dituenaz. Bide beretik, pertsona edota objektu bakarra izendatzen dugu neskatila zerbitzari zein harri zilindro
|
diogunean
.
|
|
|
A nolako B, konparazio kutsua ematen diolako osagai batek besteari. Begi gaztainak
|
diogunean
, esaterako, norbaiten begiez ari gara, eta gaztainekin alderatzen ditugu begi horiek. Horrelakoak dira etxe orratz edo gaizkin deabru ere; etxea eta gaizkina, orratzarekin edo deabruarekin alderatzen ditugu, hurrenez hurren.
|
|
|
Perpaus nagusitik pausaz bereizita egoten dira, gehienean aurretik, baina ondoren (Baleak ugaztunak dira, lehen esan dugun bezala) edo tarteki modura ere (Baleak, lehen esan dugun bezala, ugaztunak dira) ager daitezke7 Ez dira galdegai izaten, eta ezeztapenaren eraginpetik kanpora agertzen dira. Alegia, Leire ez da dieta eginda argalduko
|
diogunean
—barneko moduzkoa—, ezeztapena azpimarratutako zatiari ere badagokio; aldiz, Esan didatenez, Leire ez zegoen kaltetuen artean esatean, azpimarratutako mendeko perpausa ezeztapenaren eraginpetik kanpo dago. Gauzak horrela, gerta daiteke perpaus berean era honetako kanpoko moduzko bat eta barneko moduzko garbi bat edo bigarren mailako predikazioa duena batera azaltzea:
|
|
|
DMaren ezkerraldean geratzen dena mintzagaitzat hartzen dugu, hitz egingo dugunaren erreferentzia ingurune bezala definitua oraingoan mintzagaia, nahiz eta hor ematen dugun informazioa ere berria den. Eta hori gertatzen da galdera baten erantzunari beste zerbait gaineratzen
|
diogunean
ere, azkeneko adibideetan ikusten den moduan: " Antton" galdegaia da, horretan ez da dudarik, baina ondokoak" Amaia ere" eransten duenean," Amaia" ez da galdegaia, mintzagaia baizik, perpaus horretan galdegaia perpausaren baiezkotasuna baita.
|
|
|
16.2.8f Komunztadurari dagokionez, ordu bata da esaten da, komunztadura singularrean eginez (hirurak dira esaten dugu, pluraleko komunztadurarekin). Baina horri zerbait gaineratzen
|
diogunean
sortzen dira zalantzak: ordu bata eta hogei da/ ordu batak eta hogei dira...
|
|
|
Berdin gertatzen da beste honekin ere: mutil bat
|
diogunean
badakigu zenbat mutili buruz ari garen hitz egiten, baina mutilen bat esaten dugunean ez dugu zenbakirik zehazten. Dena dela, biak sartu ditugu zenbatzaile zehaztuen artean, formalki bederen zehatzak direlako.
|
|
|
18.4.2b Zehar osagarria
|
diogunean
, funtzio sintaktiko batez ari gara, baina funtzio hori alde batera utzita, Joni argumentuak perpaus horretan duen rol tematikoa, edo bestela esatearren, eduki semantikoa, helburua da. Izan ere, emateak norbaiti zerbait iragatea dakar, eta alde horretatik helburu bat du jomuga, kasu honetan Jon bera.
|
|
|
18.4.4c Datibo hunkituetatik oso gertu daude jabe datiboak. Izan ere, Joni alkandora urratu zaio
|
diogunean
, datibo argumentua hunkitua izateaz gain, alkandoraren jabea dela ere interpreta daiteke. Hori are argiago ikus daiteke jabetza ezin besterenduzkoa denean, hots, inori besterendu ezin zaionean gure jabegoa, adibidez, gorputz atalak:
|
|
|
asto, txerri...; edo adjektiboak adberbio gisa erabiltzen direnean (§ 14.8)). Ez da gauza bera, baina batzuetan gertatzen dira horrelako aldaketak, Mikel oso profesionala da
|
diogunean
, adibidez.
|
|
|
Aurrekari horrek, X en burua aztertu dugunean ere esan dugun gisan, elkar biltzen duen perpaus berean (perpausik hurbilenean, nahi bada) egon behar du: Koldok eta Mirenek elkar maite dute
|
diogunean
badakigu elkar horren erreferentzia Koldo de Mirenek sintagma dela. Ikus dezagun orain ondoko perpaus hau:
|
|
|
Jakina, hemen egiten dugun analisia eztabaidagarria izan daiteke. Batek pentsa dezake Etxearen aurrean aurkitu dut
|
diogunean
eta Etxearen irudian jarri nituen begiak diogunean, bi sintagmak taxu berekoak direla. Hala ere, aurrean oso osorik adberbiotzat hartzea bidezko dirudi, baina irudian, ez hainbeste.
|
|
|
Jakina, hemen egiten dugun analisia eztabaidagarria izan daiteke. Batek pentsa dezake Etxearen aurrean aurkitu dut diogunean eta Etxearen irudian jarri nituen begiak
|
diogunean
, bi sintagmak taxu berekoak direla. Hala ere, aurrean oso osorik adberbiotzat hartzea bidezko dirudi, baina irudian, ez hainbeste.
|
|
|
Bestalde, egitura honetan (benetan izen elkartu denean) ezkerrean ezar daitezkeen izenlagun, zenbatzaile eta osagarriek osorik besarkatzen dute izen elkartua, eta izen elkartuaren buruari dagozkio bereziki. Esaterako, Gipuzkoako zezen plazak itxi egingo dituzte edo Mirenen liburu dendak atseginak dira
|
diogunean
, ez gara ari Gipuzkoako zezenez, edo Mirenen liburuez. Izatekotan ere, Gipuzkoako plazak izango ditugu hizpide edo Mirenen dendak.
|
|
|
Aldiz, PStzat eman ditugun egiturez ari garenean, alderantziz gertatzen dela dirudi: gure etxe ondoan
|
diogunean
‘gure etxeaz’ ari gara nolabait eta ez hainbeste, ‘gure ondoaz’ Alegia, gure etxe ondoan=[ [gure etxe] ondoan]]=[ [gure etxearen] ondoan]. Baina Azpeitiko zezen plazan= [PS [PS Azpeitiko [IS zezen plaza]] n] ≠* [PS [PS [IS Azpeitiko zezen] plaza] n].
|
|
|
Zenbaitetan zail gertatzen da sintagmaren kategoria bera zehaztea ere: Egarri da
|
diogunean
, esaterako, ez dakigu ongi zein izan daitekeen egarri horren kategoria. Ez da adjektiboa, ez baitu komunztadurarik egiten:
|
|
|
Desberdinak morfologiaz, baina baita adieraz ere: batean, ekaiaz edo instrumentuaz ari gara, Lastoz egina da edo Trenez ibiltzen da
|
diogunean
bezala. Bestean, aldiz, gaiaz edo ari gara, Erre den lastoaz ari da edo Aingeruez mintzatu zitzaigun diogunean bezala.
|
|
|
batean, ekaiaz edo instrumentuaz ari gara, Lastoz egina da edo Trenez ibiltzen da diogunean bezala. Bestean, aldiz, gaiaz edo ari gara, Erre den lastoaz ari da edo Aingeruez mintzatu zitzaigun
|
diogunean
bezala.
|
|
|
benetan, egiatan, eguzkitan, eztitan, ahotan, lotan... Diruz ordaindu eta nire diruaz ordaindu
|
diogunean
, lehenbizikoan ez gara diru jakin batez ari, bestean bai: nire dirua sintagmak badu erreferente jakin eta zehatz bat.
|
|
|
Baina ez beti, zeren*{ Nire ahuleziaren gainean/* nire ahuleziari buruz} baliatu ziren. Berdin, Zuk esandakoaz ez naiz oroitzen
|
diogunean
, pareko gisa nekez esan daiteke* Zuk esandakoaren gainean ez naiz oroitzen, baina Zuk esandakoarekin ez naiz oroitzen, bai. Dena dela, sintagma mugatua denean batez ere, z instrumentala lehian ageri da kin soziatiboarekin (§ 21.2).
|
|
|
etxe (ra) ko bidea; Erromarainoko bidaia; goranzko abiadura...; ko hau beste PS askori ere eransten zaie, leku/ denborazko nahiz bestelako izan: Erromaraino iritsi da
|
diogunean
Erromaraino PSa nolabait adberbiozkoa edo da eta aditz bati atxikia ematen dugu. Berdin, Zurekin nago; Hemen jaio zen; Gero etorriko naiz; Beldurrez bizi da... diogunean.
|
|
|
Erromaraino iritsi da diogunean Erromaraino PSa nolabait adberbiozkoa edo da eta aditz bati atxikia ematen dugu. Berdin, Zurekin nago; Hemen jaio zen; Gero etorriko naiz; Beldurrez bizi da...
|
diogunean
. Baina holakoak izen bati atxikiak joatea nahi dugunean, koren laguntza nahitaezkoa da:
|
|
|
21.8.2a Teilatuko katua edo atzoko bilera
|
diogunean
, teilatu ko eta atzo ko sintagmak PSak dira, mendiko txabola edo hamaika herritako alkateak... diogunean bezala. Adibideotan PSa ‘goragoko’ beste IS baten barneko osagaia da:
|
|
|
21.8.2a Teilatuko katua edo atzoko bilera diogunean, teilatu ko eta atzo ko sintagmak PSak dira, mendiko txabola edo hamaika herritako alkateak...
|
diogunean
bezala. Adibideotan PSa ‘goragoko’ beste IS baten barneko osagaia da:
|
|
|
21.8.3a Leku/ denborazkotzat hartu ohi diren PSen azpian maiz inesiboa badugu ere (Loiolako bilera Loiolan egin zen bilera), beste askotan ez dugu inongo inesiborik. Zuri buruzko iritzia
|
diogunean
, beste zerbaitez ari gara, ez leku/ denboraz ez eta ere inesiboaz. Honen azpian, zuri buruz duten iritzia edo dugu.
|
|
|
Izan ere, zeruko deia izan liteke zerutik datorren deia. Modu berean, Parisko trenak motel dabiltza
|
diogunean
ere ondoko hiru hauetariko edozein interpretazio egin liteke, berez: a) Parisen dabiltzan trenak; b) Parisera doazen trenak, edo c) Paristik datozen trenak.
|
|
|
Ez gara ari kilometro bakoitza zenbatzen. Bost arbola
|
diogunean
, berriz, bost arbola bereziz ari gara, ez neurri batez. Kontua da, neurriez ari garenean, holako sintagmak mugatu singular gisa eman daitezkeela:
|
|
|
Horregatik, neskatan ibili edo bazegoen ardotan! modukoekin, elurretan ibili edo eguzkitan etzan
|
diogunean
bezalaxe, continuum bat adierazten dugu, masa bat, nolabait. Kuantifikazioarekin eta determinazioarekin lotua ageri da, nolanahi ere.
|
|
|
20.1.3b Inesiboa, normalean, adjuntua izan ohi da, ez benetako osagarria: Lehengo egunean Maria agurtu nuen Bermeon
|
diogunean
, bai lehengo egunean zein Bermeon sintagma inesiboak ez dira agurtu aditzaren osagarri, ez baitira aditzak ezinbestean hautatuak. Horiek gabe ere perpausa osorik eta zuzen eman daiteke:
|
|
|
Zenbait predikaturen osagarri ere izan daiteke, hortaz, inesiboa: Filipinetan bizi
|
diogunean
bizi izan ek adiera bat du, eta hainbat urtez bizi badiogu, berriz, bizitzaren iraupena edo adieraz genezake.
|