|
2011
|
|
|
< gau+ hari, 65 ifini<*
|
edun
+ heben i, etab.Honilotuta, auhenzergatikezden
|
|
|
CélineMounolekbaditudagoenekohainbatlangarrantzitsu, abianden tesiazlanda, euskarazkoaditz perifrasienjatorrietabilakabideaz.Askoda aipagarririkeuretanbainagaurkozaskiizanbedihonakohau: horargiroerakustendenez, ezdainongoarrazoirikusteizatekoeuskarazkohiruperifrasinagusiak? (1) i/ tu+*
|
edun
/ izan, (2) A.Nag ø+ A.Lag.Irreala, (3) A.Nag. t (z) en
|
|
|
+*
|
edun
/ izan, garaikidedirenik, etaeztajatorribereko (delalatinetikozein bestelako) ere.Honenbestez, etaeredufaltaeregogoan, ahaztuazjoan beharkoaspaldikollillura, hots, euskaraknozbaitperifrasirikezzuelaeta historikokidituenaklatin erromantzeenkutsugaiztotikdatozkiola.Areago; ezdaarrazoirikpentsatzekokutsugaiztohorrenbigarrenondoriodenikAEkoaditzsintetikoustezunibertsaletaaberastasunezjosiekpairatuomen...
|
|
|
Dagoeneko rahedaduraezagunagenuen.Geroztik, bigarrenhedadura bat, adizkietakoda (Trask1977) bera, formajokatugabeetanereaurkitu dugu (cf.jagon, jazarri, jakin, jautsi, etab.) bizpahirudozenatan,, semantika etageografiadiferenteekin?. Beraz, e/ jaezberdintasuna ezinhar litekehalabeharedollilluratzat, ezta arrazoiapartekorikgabekoaldaketafonetikohutstzatere, Mitxelenakinoizeginbezala (cf.Lakarra2006b c). Gainera, Lakarra (2008c) nMitxelena (1977b) kopasartebatberraztertuaz, jardun, jaretsi, jareinetabestezenbaitetanez* jar, izenezezaguna?+
|
edun
, egin, etsieta enparatutakoaditzarinakbaiziketa* da-ra, biaurrizkien (edo hiruren) erabilerarenarrastoakerebadirelaerakutsiustedut:
|
|
|
Gauzajakinadaseibatdozenaaditzsintetikotikdozenabatedodozena t, erdiraigarodelahizkuntzaazkenbostmendeetan (cf.Lafon1943). 90Gertakari honengatiketaaditzmotahonekaskoriemanohidionllilluragatikedo, usteizan dazenbatetaatzeragojohizkuntzareniraganean, orduanetaaditzsintetikogehiagogenukeelaeta, beharbada, AE nguztiaksintetikoetaperifrasirikgabekoizango ziratekeela.90bUstekizunhonekezzuenetaezduoinarrisendoegirik: amaieratik hasita, mundukohizkuntzaguztieketamomentu orotanbaduteperifrasirik (eta baitaeuskarazaharrakere, cf.Anderson2006), bainaez, ordea, aditzsintetiko unibertsalik.Horrezazlanda, bagenekiensalduetabatubezalakoek, hots,* eaurrizkirikgabekoaditzek, ezzutelainongoaukerariksintetikogisajokaturikaurkitzeko, ezorainezinoiz, etaninageredozukdjazubezalakomonstruoakzeingurasorenakdirenedozeinekasma (jakin, hobe) lezake.OEHhartzenbaduguez dira240rairisten* e aditzakizanzitezkeenak, 200etikhurbilago, seguruenik (cf. Lakarra2008c). Bestalde, horienarteangehienakilki/ jaulki/ irauli/ arraultza, ifini/ jafini/ irabio/ arbin, jin/ jaio/ eriden/ jarraiki,*
|
edun
/ jaun/ eradun/ jardun... familiadunakditugu. Hots, errojokatuezberdinak, familiazabalagokoen oinarridirenakbidozenaedobietaerdiditugu:* bil,* din,* dun,* khar,* khus,
|
|
|
Hardezagun* eondokoetagainerakoaurrizkigabekoerroenlehenkontsonantearenkasua:/ b/,/ g/ eta/ d/ aurkitzenduguhoretabaita/ th/ eta/ kh/ ere (ez/ p (h)/ arrazoiezagunengatik); ebili,* edin,*
|
edun
, ethorri, ikhusi, ekharri, etab.Bidebatez, ezda/ l/ ez/ n/?, 124bainabai/ r/ eta/ rr/: eroan, irudi, errun, erran, etab.125Ezda, eho rensalbuespenbakarrarekin?/ h/ rikere.126
|
|
2021
|
|
|
6 Aditz laguntzailea izan edo*
|
edun
izan daiteke. Hautua aditzaren araberakoa izango da nagusiki (trantsitiboak eta iragangaitz ergatibodunak* edun ekin agertzen dira eta intrantsitiboak izan ekin), baina alokutibo komunztadurak ere eragina dauka.
|
|
|
6 Aditz laguntzailea izan edo* edun izan daiteke. Hautua aditzaren araberakoa izango da nagusiki (trantsitiboak eta iragangaitz ergatibodunak*
|
edun
ekin agertzen dira eta intrantsitiboak izan ekin), baina alokutibo komunztadurak ere eragina dauka.
|
|
|
7 Ekialdeko euskalki batzuetan onartzen dira horrelako adibideak, hala nola Aitorrek Miren badu maite eta Mirenek badu uste hori ongi dagoen. Kasu horietan,*
|
edun
ek aditz nagusi gisa jokatzen du, eta ez aditz laguntzaile moduan.
|
|
|
Horrelako analisi batean genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan*
|
edun
aditz nagusia balitz, babaieztapen aurrizkia onartuko litzateke(* Mirenek badu hori ondo dagoela uste) 7,* edun kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea.
|
|
|
Horrelako analisi batean genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan* edun aditz nagusia balitz, babaieztapen aurrizkia onartuko litzateke(* Mirenek badu hori ondo dagoela uste) 7,*
|
edun
kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea.
|
|
|
Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea. Aurreko* Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta*
|
edun
aditz laguntzailea. Ondorioz,* edun ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean.
|
|
|
Aurreko* Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta* edun aditz laguntzailea. Ondorioz,*
|
edun
ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean. Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea adibidean, aldiz, ustea determinatzaile sintagma* edun en osagarri zuzena da.
|
|
|
Ondorioz,* edun ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean. Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea adibidean, aldiz, ustea determinatzaile sintagma*
|
edun
en osagarri zuzena da. Kasu horretan, baaurrizkiak baieztapen esanahia dauka.
|
|
|
Gai hau § 23.2.2 atalean aztertzen bada ere, labur labur gogoratuko dugu gramatika honetan ez ditugula kontzeptu horiek euskal gramatika ohikoetan bezala definitzen, baizik aspalditik munduko hizkuntzetako gramatikek definitzen dituzten gisan. Euskal gramatikek nor/ zaio erako aditzak (izan/* edin hartzen dutenak) eta du/ dio aditzak(*
|
edun
/* ezan hartzen dutenak) bereizi dituzte: lehenbizikoak intrantsitiboak lirateke, eta bigarrenak trantsitiboak.
|
|
|
Bigarrena Nire emaztea gaixo dago esaldiaren pareko izango litzateke, genitiboaren ordez ergatibodun subjektuarekin. Baina bietan ere*
|
edun
eta eduki aditzak ez lirateke benetako predikatuak izango: loturazko aditzak lirateke, eta kanpotarra eta gaixo izango genituzke perpaus horietako predikatu nagusiak.
|
|
|
Nahien, beharren eta maiteen superlatiboak*
|
edun
aditzaren objektu izan daitezke: Kendu da maiteen duguna ere (Mitxelena); Horixe dut nahien (Azkue); Zer da nik egin beharren nukeena?
|
|
|
34.5.2.1b(+ burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak( [aditzoina+* edin/* ezan] (etor baledi); [t (z) en+ izan/*
|
edun
] (etortzen balitz); [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez:
|
|
|
34.5.2.1b(+ burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak( [aditzoina+* edin/* ezan] (etor baledi); [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz); [tuko+ izan/*
|
edun
] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez:
|
|
|
Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke(+ burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte: [t (z) en+ izan/*
|
edun
(etortzen balitz)] ekialde zabalean, [tuko+ izan/* edun (etorriko balitz)] erdialde eta mendebaldean, garai zaharrenetan denek erabiltzen zuten [aditzoina+* edin/* ezan (etor baledi)] adizkia emeki emeki ordezkatuz.
|
|
|
Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke(+ burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte: [t (z) en+ izan/* edun (etortzen balitz)] ekialde zabalean, [tuko+ izan/*
|
edun
(etorriko balitz)] erdialde eta mendebaldean, garai zaharrenetan denek erabiltzen zuten [aditzoina+* edin/* ezan (etor baledi)] adizkia emeki emeki ordezkatuz.
|
|
|
Laguntzera etorri balitz, biziki eskertu niokeen. Euskaltzaindiak (42 araua) euskara batuan erabiltzeko onartu du [tuko+ izan/*
|
edun
+ ke] adizki analitikoa (ohartuko zinatekeen), baina [tu+ izan/* edun+ ke] adizkia (eskertu niokeen) ez da euskara baturako onartu arauetan sartzen. Bigarren aukera edo moldea, berriz, ondore perpausetan [aditzoina+* edin/* ezan] adizkia erabiltzea da, aldi iraganeko laguntzailea duena eta ke atzizkiduna:
|
|
|
Laguntzera etorri balitz, biziki eskertu niokeen. Euskaltzaindiak (42 araua) euskara batuan erabiltzeko onartu du [tuko+ izan/* edun+ ke] adizki analitikoa (ohartuko zinatekeen), baina [tu+ izan/*
|
edun
+ ke] adizkia (eskertu niokeen) ez da euskara baturako onartu arauetan sartzen. Bigarren aukera edo moldea, berriz, ondore perpausetan [aditzoina+* edin/* ezan] adizkia erabiltzea da, aldi iraganeko laguntzailea duena eta ke atzizkiduna:
|
|
|
Aspektu marka burutua erabilirik, alegialdiko baldintza iraganaldian kokaturik, ondore perpausean aipatzen den gertakaria edo egoera orainaldian edo geroaldian gertatzen bada, aukera desberdinak aurkitzen dira aspektu edota aldi komunztadurari dagokionez: protasiarekiko komunztadura errespetatuz, iraganaldian gertatu izan balitz bezala jokatzen ahal da ondore perpauseko adizkia (aldi iraganeko laguntzailea duen [tuko+ izan/*
|
edun
laguntzailea baliatuz), edo, bestela, alegiazko aldian ematen ahal da, baina bukatu gabeko egoera edo hasi gabeko prozesu gisa aurkeztuz.
|
|
|
adizki sintetikoa erabiltzea (ederra balitz, bihar baletor, dirua banu, arabiera baneki...); adizki analitiko bat erabiltzea: [t (z) en+ izan/*
|
edun
] (etortzen balitz, ekartzen balu), [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz, ekarriko balu) edo [aditzoina+* edin/* ezan] (etor baledi, ekar baleza), euskalkien arabera.
|
|
|
adizki sintetikoa erabiltzea (ederra balitz, bihar baletor, dirua banu, arabiera baneki...); adizki analitiko bat erabiltzea: [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz, ekartzen balu), [tuko+ izan/*
|
edun
] (etorriko balitz, ekarriko balu) edo [aditzoina+* edin/* ezan] (etor baledi, ekar baleza), euskalkien arabera.
|
|
|
34.5.2.3b Baldintzazko perpausean alegiazko aldiko adizki sintetikoak (balego, baleki) ditugunean, solas unean dagoeneko sortuak diren egoerak (Guztiak zu bezain arduratsuak balira, gauzak hobeto joango lirateke), edo hasiak nahiz hasi gabeak diren prozesuak (Bihar amonari iloba bisitan balihoakio, poz ederra hartuko luke) adierazi ohi dira. Ondore perpauseko adizkiak ke atzizkiaz gain alegiazko morfologia izan ohi du, aldi komunztadurak hala eskatuta, era sintetikoan (Lankide guztiak laguntzera baletozkio, ez legoke kexatzeko moduan), edo era analitikoan [tuko+ izan/*
|
edun
] adizkiarekin (Infernurik ez balitz, pozik egingo nuke bekatu hau), nahiz [aditzoina+* edin/* ezan] adizkiarekin (Legeak dioena okerra balitz, kalte egin liteke legea betearaziz).
|
|
|
34.5.2.3c Baldintzazko perpausean(+ burutua) aspektu ezaugarria ez duten alegiazko aldiko adizkiak ditugunean, mendebaldeko euskalkietan [tuko+ izan/*
|
edun
] adizkia erabiltzen da: Aurrean ikusiko ez bazintut, zaila litzaidake sinestea!, eta [t (z) en+ izan/* edun] ekialdeko euskalkietan:
|
|
|
34.5.2.3c Baldintzazko perpausean(+ burutua) aspektu ezaugarria ez duten alegiazko aldiko adizkiak ditugunean, mendebaldeko euskalkietan [tuko+ izan/* edun] adizkia erabiltzen da: Aurrean ikusiko ez bazintut, zaila litzaidake sinestea!, eta [t (z) en+ izan/*
|
edun
] ekialdeko euskalkietan: Aurrean ikusten ez bazintut, zaila litzaidake sinestea!, baina edukiari dagokionez ez dago desberdintasunik hemen, euskalki kontua bakarrik baita.
|
|
|
Berdin gertatzen da geroaldian gertatuko den gertakaria dugunean ere. Mendebaldean [tuko+ izan/*
|
edun
] erabiltzen da: Datorren urtean ezkonduko bazina, zer harridura!, eta ekialdeko euskalkietan [t (z) en+ izan/* edun]:
|
|
|
Mendebaldean [tuko+ izan/* edun] erabiltzen da: Datorren urtean ezkonduko bazina, zer harridura!, eta ekialdeko euskalkietan [t (z) en+ izan/*
|
edun
]: datorren urtean ezkontzen bazina, zer harridura!
|
|
|
34.5.2.3d Baldintza irrealeko perpausean [tuko+ izan/*
|
edun
] alegiazko adizkia (etorriko balitz, ekarriko balu) erabiltzen denean, gehienetan ondore perpauseko adizkia ere era horretan eraikia da: Etorriko balitz, mesede ederra egingo liguke; Ekarriko balu, bila joan beharrik ez nuke izango.
|
|
|
Etorriko balitz, mesede ederra egingo liguke; Ekarriko balu, bila joan beharrik ez nuke izango. Esan beharra dago, bestalde, euskalki batzuetan alegiazko aldiko adizki sintetikoen erabilera ahuldu bezala egin dela, eta orduan, alegiazko laguntzailea duen [tuko+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoak erabiltzen dituztela sintetikoen ordez, egoera aditzekin kontrafaktualak adieraziz: Ingelesa jakingo banu, errazkiago bilatuko nuke lanbide berria.
|
|
|
Bestalde, [tuko+ izan/*
|
edun
] moldea duten hauen artean ere, adizki sintetikoekin aipatu ditugun bi egoerak azaltzen zaizkigu. Batetik, euskalki batzuetan ke morfema erabiltzen dute baldintzazko perpauseko adizkian (Josunek adituko balizuke, guztiz haserretuko litzateke), baina, lehen esan bezala, joera hau ez da gomendatzekoa euskara baturako.
|
|
|
34.5.2.3e Ekialdeko euskalkietan, ordea, baldintzazko perpausetan alegiazko aldiko adizkia [tzen+ izan/*
|
edun
] moldearekin (etortzen balitz, ikusten balu) erabili ohi da burutuak ez diren edo hasi gabeak diren prozesuak edo egoerak deskribatzeko. Ondore perpausean adizki sintetikoak edo [aditzoina+* edin/* ezan] aspektu markarik gabeko adizki analitikoak sarri azaltzen dira:
|
|
|
Etxepare); Hil nintake, deusik gertatzen balitzaio (Zerbitzari). Ondore perpausean [tuko+ izan/*
|
edun
] duten adizki analitikoak ere azaltzen dira, bereziki goi nafarreraz: Erortzen balitz negar egingo luke; Oparia ekartzen balu, guztiok poztuko ginateke.
|
|
|
Halere, seinalatzekoa da du erako aditza duten lokuzio zenbaitetan erabili izan dutela zenbait idazlek baldintza modu hau. Beren euskalkian erabide hau berezkoa ez zuten zenbait autorek baliatu izan dute bide hau (nahi izan lokuzioarekin bereziki), seguruenaz ere* ezan laguntzailea (dezan)*
|
edun
laguntzailearen (du) aditzaren ordezko hustzat harturik: Zure emazteak nahi baleza, nik amore emango nuke.
|
|
|
Zugatik zerbait egin ahal baneza!; Nire bizia zurearen orde eman ahal baneza! Eta baita, esan gabe doa, ahal*
|
edun
eta izan laguntzaileekin dutenak ere: Hori ona litzateke, egiten ahal balitz/ egin izango ahal balitz; Ahal balitz, guztien adostasuna lortu genuke.
|
|
|
[tu+ izan/*
|
edun
] ibili bada, ekarri badu ibili bazen, ekarri bazuen
|
|
|
[t (z) en+ izan/*
|
edun
] ibiltzen bada, ekartzen badu ibiltzen bazen, ekartzen bazuen
|
|
|
34.5.3b [tu+ izan/*
|
edun
] duten oraineko baldintzazko perpausetan (ibili bada, ekarri badu) gertakari edo egoera bururatuak aipatzen dira: Gau honetan elurra egin badu edo euria izan bada, kasu bideari!; Alfer ibili bazara, hurrengo egunetan lan gehiago izango duzu.
|
|
|
[tu+ izan/*
|
edun
] duten aldi iraganeko baldintzazko perpausak (ibili bazen, ekarri bazuen) erabiliz, askotan inferentziak tarteko dituzten adibideak osatzen dira: Atzo Maddalen etorri bazen, zerbait ekarri bide zuen.
|
|
|
Emaitza onak agindu bazituen, ez salmentak ez irabaziak ez dira iazkoak baino hobeak izan. Guztietan ere, benetako hipotesirik egiten ez denez, [tu+ izan/*
|
edun
] duten aldi iraganeko perpausak solaseko jokoen eremu zabalerako erabiltzen dira.
|
|
|
34.5.3c [t (z) en+ izan/*
|
edun
] duten oraineko baldintzazko perpausek (ibiltzen bada, ekartzen badu), denboraren aldetik, solas uneari eta geroaldiari dagozkion denborazko kokapenak adieraz ditzakete. Solas unean bururatuak izan gabe hasiak diren (Zuk hortxe ikusten baduzu, hor dago noski; Euskal Herriko hirien historia idazten ari bazara, ez ahaztu jatorri askotako jendea biltzen zela haietara), edo oraino hasi gabeak diren egoerak, gertakariak edo gertakari segidak (Zure esanetara makurtzen banaiz, herritarrek ez didate barkatuko) aipa daitezke haietan, bai eta, balio generikoa edo gnomikoa izanik (Lehoi ar berriak taldea menderatzen badu, aurreko kumeak hiltzen ditu) denborazko kokapen zehatzik ez dutenak ere.
|
|
|
Hauetan guztietan, hipotesia solas unean edo geroaldian jartzean, ez da guztiz ziurra hipotesi hori gauzatuko denik; baina(+ alegialdia) motako adizkera erabilita baino gertakortasun handiagoa aitortzen zaie. Eta ildo horretan, nabarmenki gertagaitza den zerbait aipatzean (Axular zaharra kalean ikustea), egokia izan daiteke(+ alegialdia) motako adizkera erabiltzea (Bihar Axular zaharra kalean ikusiko bazenu, zer esango zenioke?), baina desegokia genuke [t (z) en+ izan/*
|
edun
] duen oraineko adizkia erabiltzea (Bihar Axular zaharra kalean ikusten baduzu, zer esango diozu?);(+ alegialdia) erabiliz, hiztunak aditzera ematen du nekez solaskideak ondoko egunean Axular kalean atzeman dezakeela, baina bigarrenean, protasian egiten duen hipotesia gertakortzat jotzen du hiztunak, eta franko gauza bitxia da aspaldi hil norbaitekin kalean buruz buru egitea.
|
|
|
[t (z) en+ izan/*
|
edun
] duten aldi iraganeko baldintzazko perpausetan (ibiltzen bazen, ekartzen bazuen), iraganaldian kokatuak garelarik, gertakari errepikatuak (Berandu oheratzen bazen, gau osoan urduri egoten zen) adieraz daitezke, edo baita iraganaldian hasi gabeak edo geroaldikoak diren gertakariak ere (Medikuari deitzen bazion, ama haserretuko zitzaion). Azken hauen harian, ez dira gutxi zehar solasean azaltzen diren adibideak, askotan iraganeko adizkien osagarri modura, denbora komunztaduragatik (Bazekien berandu iristen bazen lagunak haserretuko zitzaizkiola).
|
|
|
Iraganeko adizki sintetikoa ere ager daiteke baldintzazko perpausetan( (baldin) bazetorren, (baldin) bazekarren), eta denboraren aldetik, [t (z) en+ izan/*
|
edun
] molde analitikoaren egoera bertsua aurkituko dugu hemen ere. Batzuetan, zuzeneko solasean iraganaldian kokatuak garelarik, ondore perpausean era desberdinetako adizkerak aurkituko ditugu.
|
|
|
Sintetikoa: Herrian ez bazeuden, nola zekiten hain ondo plazan gertatutakoa?; [t (z) en+ izan/*
|
edun
] moldekoa: Etxera berandu bazetorren, gurasoek zigortu egiten zuten, gertakari errepikatuak aipatzen direnean bereziki; [tu+ izan/* edun] erakoa:
|
|
|
Herrian ez bazeuden, nola zekiten hain ondo plazan gertatutakoa?; [t (z) en+ izan/* edun] moldekoa: Etxera berandu bazetorren, gurasoek zigortu egiten zuten, gertakari errepikatuak aipatzen direnean bereziki; [tu+ izan/*
|
edun
] erakoa: Dirua gainean bazeneraman, gauzarik arriskutsuena egin zenuen herrialde hartan; [tuko+ izan/* edun]:
|
|
|
Etxera berandu bazetorren, gurasoek zigortu egiten zuten, gertakari errepikatuak aipatzen direnean bereziki; [tu+ izan/* edun] erakoa: Dirua gainean bazeneraman, gauzarik arriskutsuena egin zenuen herrialde hartan; [tuko+ izan/*
|
edun
]: Geltokian ordurako ez banengoen, ez nuen oporretara joaterik izango; edo aldi komunztadura hautsirik ere ager daiteke, ondore perpauseko adizkia orainean izanik:
|
|
|
37.4.4f Aditz kopulatiboekin ere joan daiteke tzeko formako perpausa, predikatu funtzioan —izan, egon eta*
|
edun
, eduki aditzekin, alegia—, aditz perifrasiak eratuz zenbaitetan: Harritzeko da zenbat lan egin duen; Jaialdia hasteko zegoen.
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo*
|
edun
aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
Subjektu gramatikal gisa azaltzen diren zu eta gu horiek alokutiboari dagozkio, ez dira benetan aditzak eskatutako argumentuak: lehenengo adibidean, ez da esan nahi ‘guk zerbait dugula’, ezta bigarrenean ‘guk Aitor dugula’ ere; adibide hauetako*
|
edun
aditza ez da bere ohiko esanahiarekin azaltzen, baizik eta lotura aditz gisa, absolutiboan doan ‘objektua’ eta dagokion predikatua lotuz. Eta alokutiboarekin lotura duten guztietan bezala, elkarrizketetan erabiltzen dira gehiena horrelakoak, eta ‘subjektua’ ezin da 3 pertsonakoa izan.
|
|
|
Euskarak bai baitu aukera jabetza genitiboaren bidez ez ezik, aditzaren argumentu egituraren bidez adierazteko. Alegia,*
|
edun
edo eduki duten adibideetako subjektua, izan eta egon duten adibideetan azaltzen den genitiboaren pareko da; eta alokutiboarekin lotutakoetan ez bezala, ez dago debekurik subjektu —edo genitibo— izan daitezkeen pertsonen aldetik. Eta berriro ere* edun eta eduki —azken hau mendebaldean— ez dira beren ohiko eduki semantikoarekin azaltzen:
|
|
|
Alegia,* edun edo eduki duten adibideetako subjektua, izan eta egon duten adibideetan azaltzen den genitiboaren pareko da; eta alokutiboarekin lotutakoetan ez bezala, ez dago debekurik subjektu —edo genitibo— izan daitezkeen pertsonen aldetik. Eta berriro ere*
|
edun
eta eduki —azken hau mendebaldean— ez dira beren ohiko eduki semantikoarekin azaltzen: Eskuak bero ditut esaten dugunean, ez dugu adierazi nahi ‘zerbait dugula’; edo Txirrinduko gurpila zulatua dut diogunean, ez dugu esan nahi ‘txirrinduko gurpila dudala’; lotura aditzak dira hauetan* edun eta eduki, eta ‘objektu’ modura absolutiboan doan elementuari buruzko lehen mailako predikazioa bideratzen dute:
|
|
|
Eta berriro ere* edun eta eduki —azken hau mendebaldean— ez dira beren ohiko eduki semantikoarekin azaltzen: Eskuak bero ditut esaten dugunean, ez dugu adierazi nahi ‘zerbait dugula’; edo Txirrinduko gurpila zulatua dut diogunean, ez dugu esan nahi ‘txirrinduko gurpila dudala’; lotura aditzak dira hauetan*
|
edun
eta eduki, eta ‘objektu’ modura absolutiboan doan elementuari buruzko lehen mailako predikazioa bideratzen dute: [eskuak – bero] eta [gurpila – zulatuta].
|
|
|
24.3.4e*
|
edun
eta eduki aditzak erabiliz osatzen diren egitura kopulatiboetan, predikatua partizipioaren gainean eraikitako mendeko perpausa ere izan daiteke: Mende erdia joana dugu; Begiak nahigabez lausotuak ditut; Lanak amaituak al dituzu?; Autoa konpondua dut; Bihotza nahigabetuta daukagu; Kontu horiek lehen ere entzunak dauzkat; Eskuak izoztuta zeuzkan.
|
|
|
25.3.5a Euskalki guztiek[ (t) zen+ izan/*
|
edun
] adizki analitiko burutugabea erabiltzen dute (ikus § 26.3.4, § 26.6.1): Ez zaitut ongi ikusten; Treinaren txistu bizia oihanean ere entzuten zen.
|
|
|
25.3.5c Ekialdeko hizkerek [t (z) er+ izan/*
|
edun
] perifrasia dute gutitarik gertatu ez dena adierazteko: Urrunago, berriz bazoazilarik, zabal zabala erortzer zen JonDoni Petri, behi ongarri baten gainean lerraturik (Barbier); Don Angulok erraiter zuen" eske jina", zuzendu zuelarik hitza (J.
|
|
|
Delako forma jokatugabearen erabilera izugarri mugatua da; euskararen geroaldiko forma nagusia den [tuko+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoan baizik ez da erabiltzen: etorriko da; eginen/ egingo du (ikus § 26.3.2.3, § 26.6.1.3).
|
|
|
Adizki analitikoen kasuan, gorago agerian eman bezala, adizki nagusiak —hau da, osagai jokatugabeak— dakar eduki lexikala eta adizki laguntzailea —hots, adizki jokatua— semantikoki hutsa da: Pello egunero joaten da amarengana (joan ekintza, ez izan); Mirenek kafea edan du (edan ekintza, ez*
|
edun
). Adizki analitiko gramatikalizatuenen kasuan, laguntzaile zenbait ez dira gehiago aditz beregain gisa erabiltzen(* edun mendebaldean,* edin eta* ezan euskalki guztietan, iroekialdean) eta, ondorioz, batzuetan zaila da erroen jatorrizko eduki lexikala zein zen erratea(* ezan eta iroaditzena, adibidez).
|
|
|
Pello egunero joaten da amarengana (joan ekintza, ez izan); Mirenek kafea edan du (edan ekintza, ez* edun). Adizki analitiko gramatikalizatuenen kasuan, laguntzaile zenbait ez dira gehiago aditz beregain gisa erabiltzen(*
|
edun
mendebaldean,* edin eta* ezan euskalki guztietan, iroekialdean) eta, ondorioz, batzuetan zaila da erroen jatorrizko eduki lexikala zein zen erratea(* ezan eta iroaditzena, adibidez). Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu:
|
|
|
Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu: *
|
edun
,* edin,* ezan eta iro.
|
|
|
Bigarren multzo horretakoa da euskara, kantatzen du/ kantatzen ari da, biak erabil baitaitezke ekintza garatzen ari dela adierazteko. Gisa berean, ohiturazko forma bat izanik ere (Jon etorri ohi da, Jon ibili ohi zen), ez da nahitaezkoa, [t (z) en+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoak ohituraren irakurketa izan lezakeelako: Jon goizero etortzen da; Jonek txakurra egunero ateratzen zuen.
|
|
|
Zabaleta). Baldintza aztertzean ikusiko dugun bezala (§ 34.5.2), euskalki guztiek [tuko+ izan/*
|
edun
] adizkia baldintza irreal burutuko apodosian ere erabiltzen dute: Etxean gelditu banintz, ez zintudan ikusiko.
|
|
|
Gerta litekeena adierazteko, hau da, alegiaren esparruko hipotesi baten egiteko, baldintza irrealeko apodosian erabili ohi diren adizkiak erabiltzen ditu euskarak (ikus § 34.5.2.3i): adizki sintetikoak, [tuko+ izan/*
|
edun
] erdialdeko hizkeretan, eta [aditzoina+* edin,* ezan] mendebaldean eta ekialdean —zehatzago, egitura trantsitiboetan zuberotarrek [aditzoina+ iro] dute eta mendebaldeko hiztunek [tu+ egin] — Sintetikoa izan ala analitikoa, adizkiak alegiazko morfologia du eta te/ ke atzizkia darama: Gogotik joan ninteke/ joanen nintzateke konzertu baten entzutera; Bizia emanen nuke zu zoriontsu izan zintezen!
|
|
|
26.6.3.1c Erdialdeko eta mendebaldeko hizkerek [aditzoina+* edin/* ezan] adizkiari tinko eusten dioten arren — [tu+ egin] mendebaldean—, [tu+ ahal+ izan/*
|
edun
] eta [tu+ ezin+ izan/* edun] ahalerazko perifrasiak ere badituzte. Bien artean, [tu+ ezin+ izan/* edun] perifrasia tradizio luzeagokoa da —Lazarragaren eskuizkribukoak dira haren lehen lekukotasunak—:
|
|
|
26.6.3.1c Erdialdeko eta mendebaldeko hizkerek [aditzoina+* edin/* ezan] adizkiari tinko eusten dioten arren — [tu+ egin] mendebaldean—, [tu+ ahal+ izan/* edun] eta [tu+ ezin+ izan/*
|
edun
] ahalerazko perifrasiak ere badituzte. Bien artean, [tu+ ezin+ izan/* edun] perifrasia tradizio luzeagokoa da —Lazarragaren eskuizkribukoak dira haren lehen lekukotasunak—:
|
|
|
26.6.3.1c Erdialdeko eta mendebaldeko hizkerek [aditzoina+* edin/* ezan] adizkiari tinko eusten dioten arren — [tu+ egin] mendebaldean—, [tu+ ahal+ izan/* edun] eta [tu+ ezin+ izan/* edun] ahalerazko perifrasiak ere badituzte. Bien artean, [tu+ ezin+ izan/*
|
edun
] perifrasia tradizio luzeagokoa da —Lazarragaren eskuizkribukoak dira haren lehen lekukotasunak—: Zu gabe ezin naiz istant bakar batez ere bizi (Zubizarreta); Gizakiek ezin dute inola ere egite horien kausarik ulertu (X. Amuriza).
|
|
|
Zu gabe ezin naiz istant bakar batez ere bizi (Zubizarreta); Gizakiek ezin dute inola ere egite horien kausarik ulertu (X. Amuriza). Haatik, [tu+ ahal+ izan/*
|
edun
] ez da hain arrunta izan oraintsu arte: Luisekin lasai egon ahal zara, ze ez dut uste Rakelen gustukoa izango denik (Zubizarreta); Horretan bai, zerbait esan ahal dute Hemingwayren lagunek (Jimenez).
|
|
|
Zabala). Adibideek erakusten dutenez, [tu+ ahal+ izan/*
|
edun
] perifrasiak balio burutugabea du orainaldian eta iraganaldian. Aspektu burutua erdiesteko, ahalera positiboan, izan partizipioa tartekatzen da ahal partikularen eta adizki jokatuaren artean:
|
|
|
Ekialdeko hizkerek [aditzoina+* edin/* ezan] adizkia baztertuxea dute ahaleran —baldintza hipotetikoen apodosian, aldiz, indartsu dirau (§ 34.5.2.3f) — Haren ordez, [t (z) en+ ahal+ izan/*
|
edun
] perifrasia erabiltzen dute maizago. Aipatu berri dugun perifrasiak bezala, orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta alegiazko ahalera adierazteko balio lezake.
|
|
|
(Maister). Gaur egun ere han hemenka biltzen dira [tuko+ ahal+ izan/*
|
edun
] eta [ezin+ tuko+ izan/* edun] adizkien lekukotasunak: Herri galdu batean hasi zuen misionea; guziek zioten ez zuela han deusik eginen ahal (X. Arbelbide); Orduan deus trabarik gabe, joanen ahal zare komenturat (X. Arbelbide); Ezin esango dugu behintzat zintzo jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkarientzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi).
|
|
|
(Maister). Gaur egun ere han hemenka biltzen dira [tuko+ ahal+ izan/* edun] eta [ezin+ tuko+ izan/*
|
edun
] adizkien lekukotasunak: Herri galdu batean hasi zuen misionea; guziek zioten ez zuela han deusik eginen ahal (X. Arbelbide); Orduan deus trabarik gabe, joanen ahal zare komenturat (X. Arbelbide); Ezin esango dugu behintzat zintzo jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkarientzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi).
|
|
|
Euskarak molde franko dauzka hiztunak erraten duenaz arras ziur ez dela adierazteko. Sintetikoek eta [ten+ izan/*
|
edun
] eta [tu+ izan/* edun] adizki analitikoek ke atzizkia bere dezakete horretarako. Iparraldeko euskalkien usadioa izanagatik, Bidasoaz bestaldeko idazle zenbaitek bereganatua dute:
|
|
|
Euskarak molde franko dauzka hiztunak erraten duenaz arras ziur ez dela adierazteko. Sintetikoek eta [ten+ izan/* edun] eta [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoek ke atzizkia bere dezakete horretarako. Iparraldeko euskalkien usadioa izanagatik, Bidasoaz bestaldeko idazle zenbaitek bereganatua dute:
|
|
|
(Herria); Ez niz orroit ere zer sasoin zitakeen, bainan ba arratsaldea zela, denbora ederra eta eskolarik ez ginuela (Dirassar); Sentitu zukeen zauritu ninduela eta segidan barkamendu eskatu zidan (Aintziart). Hegoaldeko hizkerek geroaldia adierazteko ohikoa den [tuko+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoa erabiltzen dute gehienetan: Pellok izango du pilota; Halako bitxiak kario salduko dira; Parisen ezagutuko zuen bere andregaia.
|
|
|
Lehenik, partizipioa bere forma soilenean —hau da, atzizkirik gabe— oinarri dutenak daude. Hauen artean, [tu+ izan/*
|
edun
] adizkia da segurki ezagunena. Laguntzailea tempus edo aldi orainean duela, perfektua edo iraganaldi hurbila adieraz ditzake (ikus § 26.6.1.1.2 eta § 26.6.1.2.2); laguntzailea aldi iraganean jokaturik, berriz, iraganaldi burutua adierazten du (§ 26.6.1.2.2):
|
|
|
Ez dakit nondik sartu behar dudan; Ez dakit nondik sartzen ahal naizen. Hala ere, ez da horrelakorik gertatzen mendeko perpaus hauek izan, egon,*
|
edun
, eduki aditzen hedamenak direlarik: Banikek, to, hiri zer ihardets (Oxobi); Badugu, engoitik, zer pentsa eta zertaz grina; Dena dela, han ere bada zer hobetu eta zer aldatu (Zuazo).
|
|
|
** izaten ari da/** izaten dabil, dihardu;** egoten ari da/** egoten dabil, dihardu;** irauten ari naiz/** irauten nabil/ dihardut;** maitatzen ari naiz/** maitatzen nabil/ dihardut. Halaber, [t (z) en+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoaren bitartez jokaturik, aditz estatiboek ez dute sekula progresibotasunaren baliorik hartzen: egoten naiz, izaten naiz, irauten dut adizkiek usaiako gertakari bat adierazten dute edo maiz gertatzen dena, baina nehola ere ez garatzen ari den gertakari bat, hots, progresiboa.
|
|
|
Adibide horietan aipatzen diren gertakariak aspaldikoak dira (irailaren 11ko atentatuak 2001 urtean gertatu ziren; AEDren eraikuntza lanak 50eko hamarkadakoak dira); alabaina, solasaldiaren unean oraindik esanguratsuak dira, hau da, haien ondorioak oraindik hautematen dira solasaldiaren unean. Euskalki guztiek [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoa erabiltzen dute horretarako (etorri naiz, egin dut tipokoa). Erresultatiboa eta perfektua parez pare ezarrita, argiago gera daiteke bien arteko alde semantikoa zein den.
|
|
|
26.6.1.1.2c Geroago ikusiko dugun bezala (§ 26.6.1.2.2a, § 26.6.1.2.2c), [tu+ izan/*
|
edun
] adizkia ez da perfektuaren adierazteari mugatua: euskalki guztiek iraganaldi hurbilari erreferentzia egiteko erabiltzen dute eta ekialdekoek baita gertakariak iraganaldi urrunean kokatzeko ere:
|
|
|
Mahaia, tarta eta lorez hornitua, urtebetetze afari baterako prestatuta dago (Payá); Aitak hatz txikia apurtuta dauka, eta kolpeak gorputz osoan (Berria). Erdialdean eta ekialde gehienean, a (k) artikulua beretzen du partizipioak eta kopularen hautaketan dautza desberdintasunak; erdialdeko hizkerek egon/ eduki dituzte, ekialdekoek, berriz, izan/*
|
edun
: Bi hilabeterako joana da Irlandara ikasketak bururatzeko (U.
|
|
|
Izagirre); Hanka bat hautsia dauka erran zuen morroietarik batek (Irigoien). Zubererak erabiltzen duen erresultatibozko perifrasiari dagokionez, partizipioa rik atzizkiaz jantzia du eta izan/*
|
edun
dira egiturako kopulak: Horietan ezkiribatürik düzü nuiz den (Peillen); Gure Printze zunbaiteki eginik dizü tratia, haiekilan hitzartürik batetan gure joitia (Casenave Harigile).
|
|
|
26.6.1.1.2e Gramatikalizazioari buruzko lanek erakutsi dute perfektuzko adizki analitikoek erresultatibozko perifrasiak dituztela iturburu. Euskarak horren aldeko frogak eskaintzen ditu testu zaharrenetan [tu+ izan/*
|
edun
] egiturak erresultatiboaren balioa baitu askotan. Adibidez, Bernat Etxeparek Kontrapas kantuan orain dute porogatu engainatu zirela erraten duelarik, porogatu dute aditzari irakurketa erresultatiboa ematen dio, ez perfektua.
|
|
|
Adibidez, Bernat Etxeparek Kontrapas kantuan orain dute porogatu engainatu zirela erraten duelarik, porogatu dute aditzari irakurketa erresultatiboa ematen dio, ez perfektua. Zehatzago, ez du erran nahi ‘zerbait frogatu dutela’, baizik eta ‘zerbait frogatuta daukatela’ XVII. mendetik aitzina, [tu+ izan/*
|
edun
] egitura perfektuzko adizki gisa gramatikalizatu zen osoki eta aipatu berri ditugun erresultatibozko perifrasiak errotu ziren.
|
|
|
26.6.1.2.1a Iraganaldiko gertakari burutugabeak adizki sintetikoen eta [t (z) en+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoaren bidez adierazten dira. Orainaldian dagoen banaketa berberaren arabera antolatuak dira forma bata eta bestearen erabilerak iraganaldian.
|
|
|
Adizki sintetikorik ez duten euskalkiek adizki analitikoa dute baita aspektu puntukarirako ere: [t (z) en+ izan/*
|
edun
] adizkia erabiltzen da nagusiki, nahiz eta hizkera batzuek aditz zenbaiten adizki puntukaria aditzoinari ki atzizkia gehituz osatzen duten: Goiz goizetik, finala haundiaren Getxoko antolatzaileek, ongi etorri egin dute Ipar aldetik etortzen ziren lehen bi autobuser (Herria); Eta soldadoen marrumak oro erori ziren kolpez.
|
|
|
26.6.1.2.1b Erran bezala, gertakari baten ohikotasuna eta maiztasuna agerian emateko [t (z) en+ izan/*
|
edun
] adizkia erabiltzen da euskalki guztietan. Baina ohi partikula duten adizki sintetikoak eta [t (z) en+ izan/* edun] (Iparraldean) eta [tu+ izan/* edun] (Hegoaldean) molde analitikoak ere badira:
|
|
|
26.6.1.2.1b Erran bezala, gertakari baten ohikotasuna eta maiztasuna agerian emateko [t (z) en+ izan/* edun] adizkia erabiltzen da euskalki guztietan. Baina ohi partikula duten adizki sintetikoak eta [t (z) en+ izan/*
|
edun
] (Iparraldean) eta [tu+ izan/* edun] (Hegoaldean) molde analitikoak ere badira: Bendaz lotuta zeraman, lehendabiziko hilabeteetan ohi zuen bezala (Saizarbitoria); Pazkoa urteko jairik handientzat hartu ohi zen, nahiz eta ez hala ospatu (P.
|
|
|
26.6.1.2.1b Erran bezala, gertakari baten ohikotasuna eta maiztasuna agerian emateko [t (z) en+ izan/* edun] adizkia erabiltzen da euskalki guztietan. Baina ohi partikula duten adizki sintetikoak eta [t (z) en+ izan/* edun] (Iparraldean) eta [tu+ izan/*
|
edun
] (Hegoaldean) molde analitikoak ere badira: Bendaz lotuta zeraman, lehendabiziko hilabeteetan ohi zuen bezala (Saizarbitoria); Pazkoa urteko jairik handientzat hartu ohi zen, nahiz eta ez hala ospatu (P.
|
|
|
26.6.1.2.1c Iraganeko gertakarien progresibotasuna [t (z) en+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoaren bitartez adieraz daitekeen arren (Emakume kubiko batek haurra garbitzen zuen, kemenez, Alonso), ohikoagoa perifrasietara jotzea horretarako. Orainaldian bezala, [t (z) en+ ari izan] (erdialdean eta ekialdean), [t (z) en+ jardun] (mendebaldean), [t (z) en+ ibili] (mendebaldean), [t (z) en+ egon] (mendebaldean) perifrasiak ditugu iraganaldian:
|
|
|
Gorago erran dugu euskarak, hizkuntza askok bezala, solasaldiaren unearen eguna mugatzat harturik, iraganaldi hurbila eta ez hain hurbila morfologikoki bereizten dituela. Euskalki guztietan, solasaldiaren egunean agitu gertakariak aldi oraineko laguntzailea duen [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoaren bidez adierazten dira (etorri naiz, egin dut tipoko adizkia): Goiz honetan berean jalgi naiz, ondo ondotik darion erreka segitu dut bazter bazterretik, ote tustek desbideratzen ez nindutelarik (Aintziart); Rakel gaur nire aurretik ibili da telefonoz deitzen, baina ez du erantzunik jaso (Zubizarreta).
|
|
|
26.6.1.2.2b Mendebaldeko eta erdialdeko hizkerek solasaldiaren bezperatik gorako denboran kokatu gertakariak aldi iraganeko laguntzailea duen [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoaren bitartez deskribatzen dituzte (etorri nintzen, egin nuen tipoko adizkiak): Fredek eta biok ikusi genuen herenegun gauean Comet klubean, dantzan jo eta ke (Larrañaga); Zaflako latzagoak hartu nitian atzo (Epaltza); Bart ez huen bota kanpora katua, eta ez zidanan utzi begirik biltzen (Juan Garzia); Erreka ertzeko sasitza batean ezkutatu zuen Mobylettea eta oinez abiatu zen errepide jeneralaren ertzetik, eskuak zimur maxkal eta prakak astun (U.
|
|
|
26.6.1.2.2c Ekialdeko hizkeretan, aldiz, solasaldiaren egunarekiko denborazko urruntasuna ez da gehiago hain tinko markatzen. Solasaldiaren eguneko ala bezperako gertakariak izan, oraineko laguntzailea duen [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoa erabiltzen dute: Barda," fondan" senditu dudan bakardadea ahantzia dut, goiz honetan (Aintziart); Atzo izendatu die han sous prefet berri bat (X. Arbelbide); Ezkontzeko mandatu, egin diot atzo (Larzabal); Zalaparta polita atera duk, bart ailegatzean (Epaltza).
|
|
|
Euskalkien arabera, honako perifrasien bitartez eratzen da: [tuta+ egon/ eduki] (mendebaldea), [tua (k)+ egon/ eduki] (erdialdea), [tua (k)+ izan/*
|
edun
] (ekialdea) eta [turik+ izan/* edun] (zuberera). Denetan, adizkia aldi iraganekoa da:
|
|
|
Euskalkien arabera, honako perifrasien bitartez eratzen da: [tuta+ egon/ eduki] (mendebaldea), [tua (k)+ egon/ eduki] (erdialdea), [tua (k)+ izan/* edun] (ekialdea) eta [turik+ izan/*
|
edun
] (zuberera). Denetan, adizkia aldi iraganekoa da:
|
|
|
Adibide horiek guztiek iraganaldian kokatu erreferentzia puntua aitzin gertatuak adierazten dituzte: ...2019; ‘mozkorra iratzarri baino lehen joan zen eguna’; ‘bigarren botila bukatu aitzin kontatu zituen denak mozkorrak’; ‘Mertxe eta Jesus Mari urte bat lehenago hasi ziren ikastola horretan irakasten’; ‘Brown jaunak lanak aurrez egin zituen’; ‘lehenago adiskidetze harremanak egin zituen Gernikak’ Alabaina, perifrasi horiek ez, baizik eta [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoa agertzen da maiz auzoerromantzeek pluskuanperfektua erabiliko luketen testuinguruan ere: Hiru Erratzak ostatuan Blacki buruz isil gordeka entzun zuen elkarrizketarena Lupini kontatzea gustatuko zitzaion, Blackek bere aita amei traizio egin ziela esatea (I. Mendiguren); Inolako frogarik gabe sinetsi genuen komunistaren edo juduren baten boikotagatik joan zela argia (Lertxundi); Biharamunean izugarrizko ajeaz esnatu nintzen, bezperan edan genuenagatik eta Marik eman zidan gauagatik (Iturralde); Bezperan ikusi zuen neskaren aurpegia ezin zuen ahantzi (R.
|
|
|
Etxeberri); Bezperan aitarekin izan nuen portaeraren ondoren, barrenak eskatzen zidan emateko poz hori aitari, baina ezin nuen (Lertxundi). Oro har ekialdeko hizkerak emanagoak dira [tua (k)+ izan/*
|
edun
] perifrasiak erresultatibotik kanpo erabiltzera. Gorago erran dugu hizkera horiek aldi oraineko laguntzailea duen [tu+ izan/* edun] adizki analitikoa solasaldiaren egunetik gorako gertakarien adierazteko erabiltzen dutela; preseski, erabilera horretan, Liburua irakurri dut atzo eta Liburua irakurria dut atzo bereizten dituzte.
|
|
|
Oro har ekialdeko hizkerak emanagoak dira [tua (k)+ izan/* edun] perifrasiak erresultatibotik kanpo erabiltzera. Gorago erran dugu hizkera horiek aldi oraineko laguntzailea duen [tu+ izan/*
|
edun
] adizki analitikoa solasaldiaren egunetik gorako gertakarien adierazteko erabiltzen dutela; preseski, erabilera horretan, Liburua irakurri dut atzo eta Liburua irakurria dut atzo bereizten dituzte. Lehenean ekintza bera adierazten da, bestelako informaziorik eman gabe; bigarrenean, berriz, liburua osoki irakurri dela erraten da.
|