|
2007
|
|
|
Iparraldeko hiztunentzat arazoetariko bat aranisten pentsamoldearen eragin handia izan zen, Iparraldeko euskalkien pisua murrizten baitzuen. Beraz, iparraldeko intelektualek
|
bazuten
esatekorik Euskaltzaindiaz, eta esan egin zuten Gure> Herria> aldizkarian.
|
|
2008
|
|
|
Horiek horrela izanik, herritarrak bere etxetik eta ordena gailuaren bidez eskatuko ditu diru-laguntzak, erroldatze ziurtagiriak edota isunak ez ordaintzeko inprimakiak. Jakina, herritar horrek ez du inor izango aldamenean, zer nola bete behar
|
duen
esateko, eta horregatik, behar beharrezkoa izango da azalpen argiak eta hizkera kontrolatua (adituek zaindutakoa) erabiltzea.
|
|
|
30 eta h.) aldaera emaile edo aktiboa eta aldaera hartzailea bereizten dituenean. Dialektoko hiztunek estandarreko material lexiko zein hizkuntza ezaugarriak bereganatzen dituztenean dialektoko hiztun horiek rol agentea
|
dutela
esaten da. Horrela estandar erregionala dialektoko hiztunek nazio mailako estandarra lortzeko egiten duten arrakasta partzialeko ahalegina baino ez litzateke izango.
|
|
|
Larramendik hiztegia nola osatu zuen ikusi eta gero, sistemaren barne kohe rentzia aztertuko genuke, hau da, sistema hori gauza den esan nahi
|
duena
esateko, berez duen edo dagokion alorrean, alegia, gure kasuan, esparru juridiko administrati boan. Horretarako erabiliko ditugu zuzenbidearen baitan ardatz nagusitzat har daitez keen atal eta terminoak.
|
|
|
Jadanik XVIII. mendean Joanes Etxeberri Sarakoak ongi azpimarratzen zigunez4, hizkuntza batuak, eredu gisa balio izatekotan, bat eta bakarra izan behar du, eta ez bi, hiru edo gehiago, kasu horre tan erremedioa gaitza bera baino okerrago gerta daitekeelako. Horrexegatik, gorago aipaturiko egokitzapen lokalak kontuan izanda ere, estandarizazioak, berez, zeregin jaso batzuetarako eredua
|
ukaitea
esan nahi du, baina eredu bakarra eta esklusiboa,
|
|
|
Azkenik, merkatuan dagoen hiztegi eskaintza ere orain dela hogeita bost urte baino askoz handiagoa da eta, gure iritziz, hori ona da. Egia da batzuetan zalantzak plazaratu izan direla hiztegi ugaritasunari buruz, euskaldunok mota bakoitzeko' hiztegi bat' aski edo, areago, hobe
|
genukeela
esanez. Gure ustez, erabiltzaileak merkatuan aukera bat baino gehiago izatea ez da inolaz ere kezkagarria, pozgarria eta onuragarria baizik, gure hizkuntza heldutasunerantz eta normalizaziorantz doan seinale dena.
|
|
|
Gatazka giro zail batean bizi zen Araban Eliza, eta auzia zen nork izendatu behar zituen erretoreak eta apaiz lagunak; dokumentu hark, carácter dialéctico?
|
zuela
dio Ibisatek, arrazoi osoz. Beste hau, aldiz, Humboldten dagokio, seguru aski.
|
|
|
Nolanahi ere, egiazko neurri diren izenekin zailago gertatzen da holakoak osatzea. Honako bi adibide hauek, esaterako, maila desberdi na
|
dutela
esango nuke:
|
|
|
Komunztadurak, hortaz, hedapen desberdina
|
duela
esan genezake. (36) a. [[pastel (aren)] erdia] lizundurik zegoen.
|
|
|
Astunegi> diogunean aldez aurretik ezarritako estandar baten araberako konparazio bat ezartzen dugu, hots, behar den edo egoki den neurria gaindi tzen
|
duela
esaten ari gara, estandar hori baino astunagoa dela, alegia. Kontua, azken batean, da ezin dela kasu honetan neurria ezarri.
|
|
|
Hori, bidaiaren jatorria eta prestakuntza aipatzen zaizkigunean geratzen da agerian. « bi urte pasa nituen jende guztiari New Yorkera joan behar
|
nuela
esanez» (Ibid. :
|
|
|
– ez du balio, aldiz, bigarren aurreikuspenak, barne argumentu guztiak lehen mailako proiekzioaren barruan islatu behar
|
dutela
dioenak.
|
|
|
14 Echeparek ez zuen aipuaren (Debile> principium> melior> fortuna> sequatur) autorea ager tu, eta ez dakigu zehazki nondik hartua zuen. Altunak bere edizio kritikoan (1980, 261 or.) Ovidioganik hartua bide
|
zuela
zioen. Zeiharka hala izanagatik, Echeparek ez zukeen segu renaz ere Ovidioganik beraganik hartu, honen obran doi bat desberdinki itzulikatua baita errana:
|
|
|
Bereziki euskara darabil Réveilek laborariei mintzatzeko, haiei Erre publika ezagutaraz eta maitarazteko, baita Frantzia, frantses hizkuntza, Frantziaren historia, armada, koloniak, eta Frantziako eta Frantziaren haur sentiarazteko. Xurien propagandak laborari munduan eragin handia
|
zuela
zioen (uzta txarrak, zergak?), ideien munduan ere bai, laborariak gibelatua go (eskola gutxi, frantses gutxi) eta sineskorrago zirela (beraz apezen eta xurien mendeanago). Bertzalde, kazetak erakutsi nahi zien Errepublika azkar zela, etsaiek ez zutela Errepublika kordokaraziko.
|
|
|
Holakoetan apaiz nagusiak pertsona bat hil eta kontu handiz hari larrua kentzen zion, eta ondoren, oraindik odola zerion larru horrekin jantzirik agertzen omen zen tenpluaren goialdea, zere moniarekin segitzeko59 Mutatis> mutandi, >, eta barka nazazue hain ekintza odoltsu eta makabroa hemen aipatzeagatik? itzultzaileak antzeko zerbait egin behar
|
duela
esango nuke, hots, bere gainean jatorrizko idazlearen larrua jantzi, edo haren barruan sartu eta hark bere hizkuntzan jardun bezala beste hizkuntzan aritu, bere pertsonaiaren psikologia ongi barneraturik daukan teatro antzezlea bezala jokatuz.
|
|
|
Bistan da, ordea, oso kontuan hartu behar dela alde> bidezko posposizioen ugaritasuna eta adiera esparrua. Gramatikalari eta hiztegigile batek baino gehiagok alde> ele mentuak batez ere leku adiera
|
duela
esaten duenean, gauza bi ahanzten ditu: batetik, leku denboren semantema A> horrek dakarrela sarri, ez alde> elemen tuak; bestetik, posposizioen izaerak ez duela lexematikaren baitako definizio handitarako aukerarik ematen.
|
|
|
Labur bilduz, argi dago multzo eta aniztasun adiera argia dutela, oro har, a) eta b) saileko adibideek. Goiko sailkapenaz baliatuz, a) eta b) saileko adibideek alde1> adiera
|
dutela
esan liteke oro har129.
|
|
|
259 Unamunoren intrahistoria kontzeptuak etorki erromantikoa
|
duela
dio Juaristik
|
|
|
Bereziki autore hauen bi obra nabarmendu daitezke zentzu horretan: Renan en La réforme intellectuelle et morale (1871) non latindar herriek beren gainbehera gainditu nahi bazuten aleman eredu zientifiko edukatiboa berenganatu behar
|
zutela
zioen; eta Barrès en Romande l? énergie nationale trilogia (18971902) non protagonista frantsesa, Alemania higuin duen arren, inperatibo patriotikoz Heidelberg eta Berlinera doan bere ikasketak biribiltzera.
|
|
|
Antzera egingo zuen bere hurrengo lanekin: Akademian atalka irakurri eta zuzendu, ondoren Euskaltzaindiaren berrespena
|
zutela
esanez argitaratzeko.
|
|
|
Horregatik Azkueri hein batez aurriritzia iruditzen zitzaion zientziarako maileguak jaso nahi ez izana («sobran prejuicios para admitir como familiares vocablos procedentes de esas lenguas»). Baina bestalde, euskarak hizkuntza horiekin harremanik ez
|
zuela
esatean («con las que no tiene grado alguno de parentesco»), pentsarazten du berak ere aurriritzi horren arrazoiak hein batez onartzen zituela. Nolanahi ere, hitz teknikoak jaso ala neologismoak sortu, auzia zenez berehala konpondu, Azkuek, lehen unean arazoa saihesteko irtenbidea proposatzen zuen:
|
|
|
zientziak erdarari utzi, arlo horretan terminologia greko latinoa ugariagoa baita, eta euskara ikasgai humanistikoetan erabili (zuzenbidea, filosofia eta letrak...). Edozein kasutan, aipatzekoa da Azkuek inon ez
|
zuela
esaten euskara zientzietan ez zela erabili behar, baizik «momentuz» («por ahora») ez zela posible. Zentzu horretan, ikusten da Azkuek, konplexu batzuk gora-behera, azken helburu gisa euskara arlo guztietan erabili nahi zuela, baita unibertsitatearen gorengo mailetan ere.
|
|
|
Agian bere iritzi hori ez zen nazionalismo ortodoxoan sartzen, kasu horretan independentea izanik bera. Baina «si así no puede uno ser nacionalista» esatean, inplizituki beste era batera baietz, berak bere burua nazionalistatzat
|
zuela
esaten ari zen. Halaber ohargarria da Azkuek Espainia inon ez aipatzea:
|
|
|
Baina ez pentsatu horregatik eskolan egiten den guztia erregistro formal horretan egin behar denik. Oro har, aditu guztiak bat datoz ahozko hizkerek protagonismo handiagoa behar
|
dutela
esatean. Hala, ahozko hizkuntzaren erabilera ez formala denean, malguago jokatzea proposatzen dugu (fonetismoak eta laburtzapenak onartuz).
|
|
|
Bestalde, jorratzen ari garen arazoari irtenbide bat bilatzeko, ez dirudi zentzuzkoa denik eremu erdalduneko Ikastolak ingurunearekin lotura eduki behar
|
duela
esatea. Berriro diogu, hala ere, ia toki guztietan antzematen dugun funtsezko arazoa dela, izan ere, erregistroak ez bereiztea eta horren ondorioz egoera guztietan hizkera molde berbera erabiltzea.
|
|
2009
|
|
|
zer egiñari buruz zerbait esanaz. Euskaltzaindiak bi zeregin
|
dituala
esan zuan: ikaskuntzakoa, eta babesle edo aldezlea.
|
|
|
Eta Euskaltzaindiak egin zuen aurreneko bileran gogo bera biltzen da, harremanak adiskidantza osokoak izan behar
|
dutela
esateko, eta hor berriz errepikatzen da ikuspegi bera: –Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzaren alaba (naiz askatua)?
|
|
2010
|
|
|
Agirreren iturriei gagozkiela, arrazoi bat baino gehiago
|
dugu
esateko Mendiburu dela erreferentzia nagusi, Fidel Altunak aztertu bezala (cix). Agirrek ez du Kardaberazen obra bere liburutegian, harrigarria bada ere.
|
|
|
Sermoi guztiek ez dute izen bera, dakigunez, hiru mota bereizten ditu egileak: Eracusaldiac, > Itzaldiac> edo> Platicac> eta Bederatziurrenac23 Izenak izen, hirurak antz handikoak dira eta familia berekotzat har litezke, familia aire bat
|
dutela
esan daiteke (Klieber 1988). Bestela esanda, ez dirudi izen bakoitzari izan> desberdina dagokionik.
|
|
|
Eta metaforatzat har genezakeen sare oso baten baitakoak, beti ere multzo baten aldera lerratzen baitira, eta hizketa egintza osoago eta orokorrago baten adierazle puntualak baitira. Horrela esan (oinarrizkoena eta orokorra) esaten diGU bihurtzen da, etab. Garatze desberdinak izan ohi
|
ditu
esan aditzak, ikusi dugunez, abiaburua nor den arabera.
|
|
|
e) Oraingoan, zer esan behar
|
duen
esaten zaio eta, halaz ere, berbaldi ekarri gisa ematen du:
|
|
|
Pausoz pauso garatzeko legea da EEN. Euskara erdaren elkar-bizitzako hainbat esparrutan bihar etzi nora iritsi behar
|
dugun
esaten du legeak, eta hartarako hartu behar den zenbait neurri adierazten. Are gehiago:
|
|
|
Horrela izan dira azken hogeita bost urtean eta horrelaxe dira orain ere. Hortik gorakoetan, eskola munduko harreman instituzional zabalagoen alor horretan, ezer gutxi
|
dut
esatekorik. Badago gure artean, ordea, kontuok argituko dizkigunik.
|
|
|
Bai, ordea, etorri onekoak: esan behar
|
dutena
esateko gai direnak, zenbaiten iritziz, aski euskera xelebrean, jardungo badute ere284 Hots, eskolan ez ezik eskolatik kanpora ere eguneroko bizitza arruntean aparteko lotsarik gabe euskaraz jardungo duten gazteak.
|
|
|
Haren hitzetan,. Iparraldearentzat behar beharrezkoa zen bertako jendea egotea ikastoletan. Bestela, ikastolen kontrakoek aitzakia ederra
|
zuten
esateko, ikastolak espainolen zerbait da, Enbata zikinaren zerbait??. Horregatik, Garaten arabera,, hemengo euskal herritarrek sortu zituzten ikastolak Iparraldean.
|
|
|
–Negoziazio mahaian egotea tokatu zitzaidan, baina eszeptizismo handiarekin hartu nuen, sinaturikoa aplikatu zelako. Ez zen sinatu polita egiteko edo, besterik gabe, lan hitzarmen bat
|
genuela
esateko. Eta gu, geunden egoeran, ezin zen aplikatu?.
|
|
2012
|
|
|
gisa definitzean, literatura lan bat kultura batetik beste batera igarotzean nahitaez transformatzen dela onartzen du, eta, ondorioz, lan bat hizkuntza batetik beste batera itzultzean lan hori desitxuratu, berridatzi edo birsortu egiten dela. Ondorio berberera iristen da subalternoek enuntziazio lekurik ez
|
dutela
esatean. Subalternoen literatura hizkuntza handi batean eman nahi denean galdu egiten dira menperatuen literaturaren eta hizkuntzaren hainbat ezaugarri, hain zuzen ere, itzulpenak ez direlako inoiz jatorrizko lanen isla gardenak, zenbait gauza galduz eta beste zenbait irabaziz bizi berria hartzen duten berridazketa edo birsorkuntzak baizik.
|
|
|
Baina, aldiberean, estatuaren arrazionalitateari ematen dio amore. Postmodernoak logika eta arrazoia abandonatzeko joera du, maiteago
|
du
esate baterako sedukzioaren ideia. Baina itxurazko abandonoa da, sistemaren logika eta arrazionalitatea interiorizatzen dituelako, ia inkontzienteki, mekanismo halabeharrezkotzat hartuaz.
|
|
|
– Eramankizunak ere
|
badituztela
esaten digute, eta guk sinetsi egin behar. Itsaso delako norbaitekin dabiltza beti zirika, atunbila, eta itsaso hori bildurgarria omen da eta maltzurra.
|
|
|
Egileak bere neurriko gaia aukeratu ez
|
duela
diotenik ere badira. Hori Etxaideren alde mintzatzea da, nolanahi ere.
|
|
|
Garbi dago, ordea, Mitxelenak aipu horiek ez dituela bere erudizioa edo kultur ezagutza agerian uzteko egiten; ez dugu uste behintzat, berariaz helburu hori dutenik. Ikus Ozaetak (2010) Agirre Asteasukoaren sermoietako berbaldi ekarri edo aipuak aztergai
|
dituela
esaten diguna:
|
|
|
(...) Galileo aurreko
|
dugula
esan izan dut [Orixez ari da], jakite berriaren ukatzailea. Jakite horretatik sortu den industriari ere ez dio leku handirik opa bere poema nagusian.
|
|
|
Harreman sintaktiko semantikoak kontuan hartuz gauzatzen ari garen tipologia formalean, B tipoari dagozkio harreman sintaktiko agerikorik izan gabe E1 eta E2 enuntziatuen arteko harreman semantikoa agerian dutenak. Harreman semantikoa agerian
|
dutela
diogu, E1 eta E2 enuntziatuen artean kohesio prozedurak edo baliabideak esplizituki agertzen direlako; hau da, bi enuntziatuen koherentziazko harremana azalean bertan agertzen dutelako. Hala, E2 enuntziatuak E1 enuntziatuarekin lotura izango du, baina bi enuntziatu beregainak izaten jarraituko dute.
|
|
|
ere (bait, enean, lako, ez gero...). Nahiz eta guztiek testua antolatzeko funtzioa izan, edo perpausak nahiz perpaus barneko osagaiak antolatzeko egokiak izan, Euskaltzaindiarekin (1991) bat eginaz, menderagailuek eta juntagailuek perpaus barneko lotura bideratzeko balio
|
dutela
esango dugu eta ez testu mailako lotura.
|
|
|
97 Eta juntagailua lokailu gisa erabiltzeko ahalbidea
|
dugula
esango zaigu EGLU IIIan (Euskaltzaindia 1990: 23): –Hortaz, eta bera ere lokailu izan daiteke.
|
|
|
Corpusa iturburu eta argibide
|
dugula
esan berri dugun hori adibideekin frogatzen saiatuko gara. Beti ere kontuan izan behar dugu, bada, antolatzaile hauen erabilera egitura sintaktiko zehatz eta jakin batean izango dugula azterkizun; hots, enuntziatu parentetikoetara soilik lerratuko garela.
|
|
|
Ezaugarri horiek guztiak betetzen dituzte jarraian aldatuko ditugun adibideek. Ondorioz, ondorengo segmentuok funtzio intzidentala
|
dutela
esango dugu. Ohartuko gara ia adibide guztiak perpaus subordinatuen sailean sartu izan direla orain arte:
|
|
|
Dialektikoak edo oratoriazkoak: hauek gure terminologia erabiliz, esatari norentzakoen arteko interakzio harremana bideratzeko balio
|
dutela
esango genuke:
|
|
2013
|
|
|
Propagandaren aldea eta informazioren errezibitzea aztertu dituzte Fabrice Pappolaketa Pierre Purseiglek. Soldaduek ematen zitzaien informazioa ez sinesteko joera hartu zutela, baina hala ere informaziora heltzeko irrika
|
zutela
dio Pappolaren tesiak. Komunikazio prozesuan hartzailearengan jarri du arreta.
|
|
2014
|
|
|
Beren beregi sortzaileak sor lanarekin izan ditzakeen erronka hauei, zehatz mehatz literarioak ez diren alderdiak gehitzen zaizkio, idazlanari ahalik eta iraunkortasunik luzeena eta oparoena bermatzeko eginahalean. ...tan harrigarria ez dena eta are gutxiago indarrean dagoen sistemaren aurka egitea xede duen idazlanaren egilearengan. itzulpenak gehiagorengana heltzeko modua erraztu bazion ere, argitalpen elebia ez da erakargarriena eta Euskal Herrian euskaraz ez zekitenengana iristeaz gain, muga hauen gainetik, gaztelaniaz mintzo den hiztun komunitatearen merkatuan sartzeko, merkatu horren gorabeheren ezague ra
|
zutenen
esanetara jartzea ekarriko ziokeen.
|
|
|
zela aldarrikatzen zuen Monroe doktrina hitzetik hortze ra ekarri ondoren ipar Amerika Goiko> Amerika> bezala birbataiatu eta hura, bihotzez gorrotatzen?
|
dugula
esateak, ez du zalantza rentzat zirrikiturik uzten. Gaurkotasun gehiago nahi duzue?
|
|
2016
|
|
|
Gazte zelarik etorri zitzaion idazteko zaletasuna Piarres Larzabali. Piarres Laffittek 1963an Euskaltzaindian sartzeko egin zion ongietorrian, hamabost urte
|
zituela
dio bere lehen olerkia idatzi eta publikatu ziolarik. Aita Andiazabalek aurkitu ditu Larzabalek idatzitako lehen bertsoak, Piarres Lafitteren paperetan.
|
|
2019
|
|
|
Gipuzkoari begiratzen badiogu, neurketaz neurketa euskararen erabilerak gorakako joera iraunkorra
|
zuela
esan behar dugu, baina joera hori eten egin da azken bost urtean eta atzera egin du erabilerak. Eta Bizkaiaren kasuan, berriz, erabilerak 1997ra arte gora egin, eta 19972006 urte bitartean bere horretan iraun ostean, azken hamar urtean behera egin du.
|
|
|
Horrela gertatzen da nabarmen haurren artean, eta modu apalagoan helduen eta adinekoen artean. Gazteen multzoan ezin
|
dugu
esan garbi hori hala denik, adin berekoen artean aritu ala ez, ez baitago alderik. Kontuan hartu behar da, gainera, behatu ditugun gazteen %80 adin bereko elkarrizketetan parte hartzen ari zela, alegia, gazteak haurrekin edo nagusiagoekin gutxitan topatu ditugula.
|
|
2020
|
|
|
euskal izatea galtzearekin ez gera izate gabe geldituko, beste izate berri bat gureganatuko dugu. (...) Ez da naikoa, niretzat, nai duenak nai duenerako eskubide
|
duela
esatea. (...) Nik, marxista izan gabe ez ditut oso ongi konprenitzen obligazioen luze zabala berdintzen ez dituzten eskubideak.
|
|
2021
|
|
|
16) Dialco k ez du jainko izen baskoi itxurarik, eta, segur aski, co eratorketa atzizki hispaniar zeltaren bidez eratua dago. Taxu baskoia ez
|
duela
dioenean, menturaz, akabailaz gainera, hasierako zatia zukeen buruan, Mitxelenaren (I957) ondotik gauza ezaguna delako lehen idazkunen aurretik* d>/ aldaketa burututa zegoela, eta dfonosinbolismoetan, maileguetan eta aditzetan besterik ez dagoela euskara historikoan. Lakarrak, Manterolak eta Segurolak (2019:
|
|
|
42.20.1b Hurren datozen diskurtso markatzaile hauek hautakariak baldin badira ere, sarri askotan mugak ez daude batere garbi eta esanahi bat baino gehiago eskuratzen dute, unean uneko elkarrizketa baldintzak nolakoak diren. Hortaz, ez da harritzekoa izanen honako DM hau hautakaria dela bai, baina aldi berean emendiozko kutsua edo aurkaritzako ñabardura
|
duela
esaten badugu. Betiere, DMen mundua oso labainkorra eta irristakorra baita.
|
|
|
preguerra ez da ‘gerra’, baizik gerraren aurreko garaia; bide beretik, precampaña eta prehistoria ez dira ez kanpaina eta ez historia, baizik horien aurreko garaia; postparto ez da erditzea, baizik erditu ondoko garaia; sobreático ez da atikoa, baizik haren gaineko etxebizitza eta abar. Horietan guztietan, buru osagarri erlazioa
|
dugula
esan dezakegu, aurrizkia izanik buru eta izena osagarri. Euskarak burua eskuinean duenez, osagarri buru hurrenkera dagokie; hau da, aurre, gain, ondo, oste eta abar bigarren osagai, mugakizun izatea.
|
|
|
Hizkuntza guztietan gertatzen da hori, eta horregatik beragatik gramatikak ez datoz bat sailkapena hauek egiteko orduan. Batzuetan kasu marken morfologia hartzen da kontuan sailkapena egiteko orduan, (hala, latinak, adibidez, lehen, bigarren edo hirugarren deklinabideko izenak
|
dituela
esaten da), edo plurala eta singularra adierazteko sistemak, edo generoa ere. Baina deklinabiderik (ikus § 1.3) ez duten edo izenean generorik markatzen ez duten euskara bezalako hizkuntzatan, bereizketa horiek ez dute zentzu gehiegi.
|
|
|
4.5.5b Bestetik, baditugu XIX. mendearen amaierakoak eta XX. mendearen hasierakoak, batez ere, erlijioari lotuak: agerkunde, berpizkunde, deikunde, Igokunde, Jasokunde, sorkunde; baina baita oldarkunde ere; guztiek ‘gertaera’ adiera
|
dutela
esan daiteke: Jaunaren zerura igokundea (Vitoria Eleizbarrutirako Kristiñau Ikasbidea); Jaunaren agerkundea (Kerexeta).
|
|
|
izen bizidunak, izen bizigabeak eta aditzak, hurrenez hurren. Beraz, itxura bereko hiru tza atzizki
|
ditugula
esan dezakegu: hemen aztertuko dugun tza1, izen multzokarien azpisailean ikusiko dugun tza2 (§ 4.3.4) eta gertaera, egoera eta ondorio izenen azpisaileko tza3 (§ 4.5.8). go atzizkiaren pareko dugu tza1:
|
|
|
4.2.4c Dena den, ez da nahikoa du motako aditza behar
|
duela
esatea, iraun edo irakin badirelako du laguntzailea hartzen dutenak, eta, hala ere, ezin ditugu* iraule eta* irakile sortu; bai, ordea, eskiatzaile. Aditz moten auzi honetan argi egiten lagunduko digu aditzen argumentu egiturari begiratzeak (§ 23.3).
|
|
|
‘iturburua’, ‘jabegoa’, ‘osoa zatia’, ‘edukia’, ‘ondorioa’, baliabidea’, ‘gaia’, ‘garaia’, ‘lekua’, ‘helburua’, ‘ariketa’ Baina gogoan izan behar dugu horiek ez direla gramatikako, edo sintaxiko arauak. Mugatzaileak mugakizuna nola modifikatzen duen, zein alderdi semantikotatik zehazten duen aztertzea, eta du motako aditzen subjektuak ergatibo kasu marka hartu behar
|
duela
esatea, ez dira maila berekoak inondik ere. Erlazio semantikoa, egitura bereko ehunka eta ehunka izenetan multzoak proposatzeko modu bat baino ez da eta, horrexegatik, ez da harritzekoa askotan modu batera baino gehiagotara ulertu ahal izatea bi izenen arteko erlazioa.
|
|
|
erkatzearen, konparazioaren balioa ematen digutelako, alegia. Norbaitek integrista airea
|
duela
esatean, adierazten dugu integristek duten bezalako airea, itxura, tankera, duela. Edo norbaiti buruz kokolo aurpegia duela diogunean, haren aurpegia kokoloena bezalakoa dela ematen dugu aditzera. aberats itxura, administrazio kutsu, aingeru antz, antzinate kutsu, artobero usain, baserri antz, bertsolari fama, bihurri antz, desafio kutsu, diru usain, dotore antz, epel antx, festa usain, garaje itxura, gaztaina kolore, gordin kutsu, harro haize, haserre itxura, inozo planta, integrista aire, itzulpen kutsu, jainko itxura, kokolo aurpegi, liberal fama, lur kolore, maitasun itxura, olerki kutsu, osasun kolore, tonto planta, txotxolo aurpegi, zikin fama, zeru kolore...
|
|
|
Izan ere, bi motatako aurrizkiak bereiz ditzakegu, oinarriarekin duten harremanaren arabera: oinarriaren modifikatzaile huts direnak, eta argumentu egitura
|
dutela
esan daitekeenak (Gràcia & Azkarate 2000). Prefijo eta prehistoria eratorriak dira, hurrenez hurren, bi balio horien adierazle.
|
|
|
Adibidez, esan dezakegu Buruan txapela zuela sartu zen Jon; txapela jantzita eramatea ez baita izaten gizakien berezko ezaugarri bat, edo ezaugarri iraunkor bat. Aldiz, ezin
|
dugu
esan* Begi urdinak zituela sartu zen Jon. Begi urdinak izatea gizakion berezko ezaugarri bat da, iraunkorra, eta ezin da ‘denbora tarte baterakoa’ izan.
|
|
|
Etorriko zela uste
|
dudala
esan nion gizonak ez du sinistu nahi nik esandakoa denek ontzat ematen dutela.
|
|
|
Hizkuntza elementu baten distribuzioa elementu hori ager daitekeen testuinguru desberdinak dira. Horrela, testuinguru beretan ager daitezkeen elementuek distribuzio bera
|
dutela
esango dugu eta distribuzio bera duten elementuek kategoria bat osatuko dute. Horrela, neke handirik gabe, asma daiteke perpausak duen egitura —hierarkia erakusten duen egitura— zein den.
|
|
|
Eta bada horien balioa eta honako beste hauena desberdina dela aski bistan dago, hauena ondoriozkoa baita: Aspertu egin naiz, bada; zer nahi duzu!; Ez dut agurtu, bada; izorra dadila!; Lehorte handia dago, bada; zuk nahi
|
duzuna
esango duzu!
|
|
|
Hortaz, bada hori ez da kausazkoa, baizik gaur horrela esango genukeena: Ba (da) zuk nahi
|
duzuna
esan, baina... Aitortu dugu, hala ere, zenbait arrazoinamendu luzeren ondoko bada oso iluna gertatzen dela askotan, non ez baitakizu idazleak zer esan nahi duen:
|
|
|
Hilabetea eta eguna bakarrik adierazi nahi denean, ostera, bi aukera
|
ditugula
esan ohi da: urtarrilaren 20a edo urtarrilak 20 Gehiago zehaztu litzateke, ordea, ez baitira beti biak aukeran izaten.
|
|
|
nor aditza intrantsitiboa. Adibidez, elkar ikusiko dugu gero esan beharrean, ikusiko gara edo elkar maite
|
dugu
esan beharrean maite gara bezalakoak hedatuak daude. Batzuetan ez daude batere argi mugak.
|
|
|
– Ezezkako espletiboa: Zer ez ote
|
zuen
esan?; Zer ez zen izan ene bihotz mina! (Duvoisin); Zer ez nuke eginen eta zer ez dut egin honelako mesedeengatik?
|
|
|
Neurri batean bederen, adjektibotzat ere har daiteke, baina erabilerak baditu muga semantiko argiak: unibertsaltasuna adierazten duenez, ezin dugu unibertsaltasun hori mugatu, ezin
|
dugu
esan zerbait unibertsala edo mugatua dela, aldi berean. Horregatik, etxe zuri guztiak baldin badiogu, zuriak diren etxe guztiak, ezaugarri hori duten etxe guztiak, besarkatzen ari gara, baina ezin esan, hori hala bada,* bost etxe zuri guztiak edo holako zerbait, bost horrek mugatu egiten baitu berez unibertsala den guzti hori, guztik nahitaez multzo osoa hartzen baitu.
|
|
|
(cf. Ez al du inork gutaz galdetu?); Gu (re) gatik nahi
|
dutena
esan dezatela. Kasu honetan, osagarria izango litzateke, aditzak hautatua den heinean.
|
|
|
Baina ez da egiazki kausazkoa. Guregatik, nahi
|
duena
esan dezake badiogu, [PS... GATIK] sintagmak adiera kontzesiboa ere izan dezake (‘gu gorabehera, nahi duena esan dezake’) eta, jakina, kasu honetan ez gaude osagarri baten aurrean.
|
|
|
Baina ez da egiazki kausazkoa. Guregatik, nahi duena esan dezake badiogu, [PS... GATIK] sintagmak adiera kontzesiboa ere izan dezake (‘gu gorabehera, nahi
|
duena
esan dezake’) eta, jakina, kasu honetan ez gaude osagarri baten aurrean.
|
|
|
Perpaus horretan, beste bizitza batean inesiboa sinetsi predikatuaren osagarria da, predikatuak hautatua, alegia. Ezin
|
dugu
esan, zerbait ulertutzat eman gabe, sinesten dudala: zerbaitetan sinesten dudala suposatu behar da, sinetsik zer esan nahi duen baldin badakigu behintzat.
|
|
|
Horrenbestez, menditik (mendi an tik), etxe hartatik (etxe har ta n tik), mendira (mendi an ra), etxe hartara (etxe har ta n ra) eta abarretan inesiboa dugula pentsatuko dugu. Hau da, leku/ denborazko postposizioetan beti oinarrian inesiboa
|
dugula
esan daiteke. Hipotesi honekin lan eginez leku/ denborazko PSen analisia gardenago egingo zaigu.
|
|
|
Omen erabiltzean, hiztunak baiesten du beste norbaiti entzun diola esaten ari dena; bide k, aldiz, zeharkako ebidentzia adierazten du. Bide erabiltzean hiztunak adierazten du zeharkako ebidentzia
|
duela
esaten ari denerako, nonbaitetik ondorioztatu duela. Konpara ditzagun bi adibide hauek (Korta eta Zubeldia 2016):
|
|
|
23.5.3.4c Laburbilduz, ebidentzialak dira bi partikulak, bai omen eta bai bide. Omen en bidez adierazten dugu hitzezkoa dela dugun ebidentzia; bide erabiliaz adierazten dugu zeharkako ebidentzia
|
dugula
esaten ari garen horretarako. Hau da, bi eratako ebidentzialitatea bereizten du euskarak:
|
|
|
Horrelako kasuetan, solasaren erregelen bidez azal daiteke baldintzaren erabilera, eta gure adibidean inplizituki adieraziak direnak agerian eman behar bagenitu, horrelako zerbait esan behar genuke: goizean sagardoa hozkailuan ezarria
|
dudala
esanez jakinarazten dizut edatekoa badela etxe honetan; edari freskoa gainera eta ez edozein: sagardoa, edo gure arteko harremanak diren bezalakoak izanik, badakizu engoitik edatekoa izateko aski duzula eskatzea, edo zerorrek hozkailutik hartzea, edo egoerari dagokion besteren bat.
|
|
|
Osagarria konplementazio erlazioan dago gobernatzen duen izenarekin; erlatiboak, aldiz, ez du horrelako erlaziorik eta, beraz, hemen ikusi ditugun izen gobernatzaileez bestelakoak ere izan ditzake ardatz: Etsairik ez duelako gizona ez da gizon (erlatibozkoa), ‘etsairik ez
|
duela
dioen gizona’ edo horren antzeko zerbait adierazten duena.
|
|
|
Era berean, solas unean hasiak diren egoerak eta gertakariak ere ezin dira tuz gero perpausen bidez adierazi: Egun gure kaleetan etorkin asko ikusten baditugu, gerora ez ditugu gutxiago izango bezalako perpaus baten ordezko jokatugabea emateko, ezin
|
dugu
esan Egun gure kaleetan etorkin asko ikusiz gero... Edo, Oraintxe menditik bueltan bazatoz, ederki nekatuta etorriko zara adierazteko, ezin dugu Oraintxe menditik bueltan etorriz gero, ederki nekatuta etorriko zara erabili.
|
|
|
[...] oraindaino gehiegi mugitu ez badira ere (Mitxelena); Bidez aldatzea zer zen ez nekien gaurdaino (Txillardegi); Baldin bazen eta izan bada egundaino egiazko euskaldunik, hura zen (Hiriart Urruti); Eta beretan arkitu zituela orduraino inon ere ikusi ez bezalako zuhaiztiak (Iztueta). Egundaino k ‘gaur arte’ esan nahi
|
du
esandako testuinguruetan, baina ‘inoiz (ez) ’ adieraz dezake ezezkako esaldietan: Hitz dautzut egundaino ez diodala ene zorra pagatzen (Narbaitz).
|
|
|
Pekin Paris baino handiagoa da diogunean, esate baterako, hiri bi horien tamaina erkatzen dugu, ez haien gainerako ezaugarriak. Eta Kimika Fisika bezain zaila da diogunean, jakintza mota biek zailtasun maila bera
|
dutela
esaten dugu, haien beste ezaugarriak alderatu gabe. Hortaz, perpaus hauetan erabiltzen diren adjektiboak eta adberbioak mailakatzea onartzen dutenak dira.
|
|
|
Ezezka emanda, berriz, esanaren benetakotasuna azpimarratzen da: Hala sinesten nuen, eta ez
|
dut
esateagatik esan; Lagunduko digula agindu digu, eta ez du esatearren esan.
|
|
|
Goiko adibide horietan, beranduegi izatearen eta etxera joatearen edo haurra bakarrik geratzearen eta ikaratzen hastearen arteko lotura semantikoa nabarmendu nahi
|
badugu
esan dezakegu, adibidez, Beranduegi da; beraz, etxera noa. Edo Beranduegi da; hortaz, etxera noa.
|
|
|
Ohiko moduan emanez, honela geldi liteke aurreko adibidea: Etsairik ez
|
duela
dioen gizona.
|
|
|
31.4.3.14a Ardatz agerikorik gabeko perpaus erlatiboak aposizioan ere erabil daitezke. Aposizioan diren sintagmek ez ohi dute ageriko ardatzik, baina aurretik aipatua den izen sintagma bati buruz zuzenduak dira, eta, alde horretarik, aurretik kanpoko ardatza
|
badutela
esan daiteke. Horregatik horrela (kanpoko ardatza) esanen diogu hemen perpaus apositiboaren ezkerrean agertzen den izen sintagmari.
|
|
|
Aditz partizipioari lotuta batez ere kontzesio balioa
|
duela
esan dugu; ez beti, ordea, bai baitira literaturan kausazko balioa dutenak ere7 Gaur egungo erabileran, ordea, kontzesio balioa nagusitu da gatik postposizioa duten egituretan, eta bitxia da kausazko balioa duen erabilera. Eskerrik asko liburu aurkezpenera etorri izanagatik, eta halakoak entzuten dira gaur egun, han eta hemen, baina iruditzen zaigu aspektu burutua markatzeko erabiltzen dela gehiago forma hori, bestela zalantzarik gabe Eskerrik asko liburu aurkezpenera etortzeagatik erabiliko litzatekeelako.
|
|
|
Eta berriro ere* edun eta eduki —azken hau mendebaldean— ez dira beren ohiko eduki semantikoarekin azaltzen: Eskuak bero ditut esaten dugunean, ez dugu adierazi nahi ‘zerbait dugula’; edo Txirrinduko gurpila zulatua
|
dut
diogunean, ez dugu esan nahi ‘txirrinduko gurpila dudala’; lotura aditzak dira hauetan* edun eta eduki, eta ‘objektu’ modura absolutiboan doan elementuari buruzko lehen mailako predikazioa bideratzen dute: [eskuak – bero] eta [gurpila – zulatuta].
|
|
|
Izagirre); Eta nik ere ezin hartu izan dut, funtsean, bertze biderik, zalantzarena eta galdegitearena baizen (Irigoien); Ezin ikusi izan zioten aurpegia (Ezkiaga); Hiru hilabetez zigortuta egon da, eta ezin izan du jokatu (Berria); Ez zuen haren berri eta ezin izan zuen ikusi, sastraka artean erdi ezkutaturik zegoenez (Saizarbitoria); Haserreak ezin izan zion tristura eragotzi (Jon Muñoz). Ahalera hipotetikoa gutitan osatzen da perifrasi horren bidez; halakoetan, prospektibotasuna markatu beharra dago, ahal eta ezin partikulei ko postposizioa itsatsiz edo izango adizkia gehituz(** etorri ahal nintzateke;** ezin
|
luke
esan): Berrogeita hamar mila fedegabe horien konbertsio zoragarria egiaztatu genuke (Alonso); Nekez hasi ginateke beste lanen batean (Berria); nuke egun hartan sentitu nuena adierazi lilura edo xarma bezalako hitzak erabili gabe (Lertxundi); Gizakia, bere besaurre laburrez, litzateke adarretik adarrera ibili tximinoaren trebezia eta segurtasunez (Aldasoro); Ezin izango nintzateke hobeto sentitu (Lopez de Arana); Edonork galdetuz gero[...] zein dudan nire bizitzako aurreneko oroimena, ezin izango nuke erantzun (Aranbarri).
|
|
|
Gaur Jon liburutegian ikasten ari da/ Urtegia ez da egingo. Hemen ere, aurrekoan bezala, elkarrekin loturarik ez duten perpausak
|
ditugula
esango genuke. Baina egoeraren batean posible izan daiteke biak juntatzea.
|
|
|
Beste honako honetan, berriz, nehor horrek bat edo bakoitza esan nahi
|
duela
esan dezakegu: Gazteko usantzak iarraikitzen ohi zaitza nehori zahartzean ere (Axular); Nehori ematen dio merezien pagua (Etxeberri Ziburukoa); Ikararik egonen da nehor haren beldurrez (Etxeberri Ziburukoa); Finak deklaratu, ohi du nehoren bizia (Etxeberri Ziburukoa); Nehork bere barrena du ezagutzeko gaitzena (Oihenart).
|
|
|
16.1b Filosofiak lantzen duen logikan eta semantikan, bi multzoren artean dagoen halako erlazio mota bat ezartzeari deitzen zaio kuantifikazioa. Hola, Peruk bi auto
|
ditu
esaten badugu harremanetan jartzen ditugu autoen multzoa eta Peruk dituen gainerako gauzen multzoa. Perifrasi batek hobeki ikusarazten du hori:
|
|
|
diogunean ere. Baina ezin
|
dugu
esan, ordea, ingurune horretan,* asto zenbait dira! Horregatik diogu desberdinak direla.
|
|
|
Baina badira, zentzu paralelo hauei —" diskurtsoko erreferentzia" eta" aditz morfologia" — dagokienez, salbuespenak: adibidez, ikasleok uste
|
dugu
esaten badugu diskurtsoko hirugarren pertsona erabiltzen dugu (ikasleak/ ikasleok), baina aditzean lehenbizikoa (dugu). Zer esan ez, badira ingurune nahasiagoak, eta batzuetan zalantzak sortzen dira gurutzaketa hauetan:
|
|
|
Aposizio hitzak zentzu bat baino gehiago du gramatiketan. Zentzurik itxienean harturik, aposizio bat
|
dugula
esaten dugu izen batek edo izen egitura batek beste izen bati zuzenean eragiten dionean: irakasle jauna, Larrañaga futbolaria eta abar.
|
|
|
Genitiboa behar ekin ere erabil daiteke, batzuetan mugagabean: Ez
|
dut
esate (a) ren beharrik; Hainbat hobe: gisa huntako lanek baitute beti osatzearen eta hobetzearen beharra (Duhau).
|