|
2013
|
|
|
29). Ekialdean, batez ere, greziera
|
hitz
egiten zen, eta mendebaldean, latina. Ekialde eta mendebalde horien arteko bereizketak ondorio garrantzitsuak izan zituen hurrengo mendeetan ere.
|
|
|
Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio horiek
|
hitz
formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen.
|
|
|
Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten;
|
hitz
formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen.
|
|
|
Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez. Bide horretan, alabaina, berehala barruratzen ditu, lehen latinarekin egin zuen bezalaxe, hainbat
|
hitz
eta esamolde, hizkuntza erromantzeen aldetik hartuta, horrela erakutsiz horien harrera eta bertaratzea, mendez mendeko hizkuntzen eta zuzenbidearen arteko ukituaren bidez.
|
|
|
Egoera horretan, euren lege egoera zein zen jakingo zuten, pontifizeei hori kontsultatu gabe. Horrela, pontifizeen interpretazio ahalmena legearen
|
hitzez
hitzezkotasunari mugatuta geratuko zen.
|
|
|
Errepublika garaiaren bigarren erdian, prozedurak aldaketa sakona izan zuen. Egin eginean ere, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera ematen zien nork bere
|
hitzekin
erreibindikazioak eta defentsak azal zitzan, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen.
|
|
|
Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman behar zuela. Pretoreak
|
hitz
egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Identifikazio horrek argi erakusten du tokiko erkidegoek Erromako erakundeen eredua bereganatzeko asmoa zutela, inguruabarrek hori ahalbidetzen zuten neurrian. Nolanahi den ere, ekialdeko probintzietan, eta, zehatzago, greziera
|
hitz
egiten zuten horietan, antzinako estatu hiriak ez zeuden orokorrean prest euren zuzenbide tradizionala bertan behera uzteko.
|
|
|
Zeinek zuen lehentasuna: testuaren
|
hitzez
hitzezkotasunak edo haren espirituak. Erabakigarri gertatzen al zen egilearen egiazko borondatea, borondate hori modu zalantzagarrian adieraziz gero?
|
|
|
Eskola horren ardura nagusia zen kasu zehatz eta desberdinetarako konponbideak bilatzea, nahiz eta horrekin batzuetan logika eta arrazionaltasuna bertan behera utzi. Testuak interpretatzeko orduan, eurentzat ez zen garrantzitsua
|
hitz
berberek esanahi desberdina izatea testu desberdinetan. Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten hitzek eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan behar zutela.
|
|
|
Testuak interpretatzeko orduan, eurentzat ez zen garrantzitsua hitz berberek esanahi desberdina izatea testu desberdinetan. Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten
|
hitzek
eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan behar zutela. Idatzi gabeko zuzenbidearen kasuan, prokuleiarrek onartzen zuten hori erregela logiko eta koherenteen sistema zela, eta, ondorenez, erregelen atzean zegoenari erreparatuz gero, jakin zitekeela erregela horien zein printzipiotan oinarritzen ziren.
|
|
|
Ekialdeko Inperioan Mendebaldekoan baino txikiagoa izan zen barbaroen infiltrazioa. Hori dela eta, Ekialdeko Inperioan greziera
|
hitz
egiten zuten biztanleak hasi ziren pentsatzen eurak zirela Erromako tradizioen gordailuzain nagusiak. Euren buruei Rhomaioi izena jarri zioten, eta Konstantinopolisi, Erroma berri.
|
|
|
Horren egitura galdera erantzunen bitartez gauzatzen zen, eta, horren ondorioz, edozein hitzarmen betebehar bihur zitekeen. Forma errespetatuz gero, nahiz eta
|
hitz
ematea beste alderdiak eragindako iruzur zein mehatxuen ondorioz egin, hori ez zen kontuan hartzen. Dena den, Errepublikaren azken garaietan, pretoreak onartu zuen iruzurra eta koakzioak alegazio bidez adieraztea, formulan bertan, demandatzailearen aurkako defentsa bide gisa; horrela, demandatuak alegazio horiek frogatuz gero, absolbituta gera zitekeen.
|
|
|
Defentsa horri exceptio deitu zitzaion, eta beharrezkoa zen honako kasu honetan: demandatuak egiazkotzat onartzen zituen demandatzailearen alegazioak (berbarako,, nik forma egokiz hitz eman nuen?), baina beste egitate batzuk azaltzen zituen, eta egitate horiek demandatzailearen erreklamazioa baliogabetzen zuten (hala nola,, baina
|
hitz
ematea iruzurraren ondorioz gertatu zen?). Pretoreak, halako defentsak onartuta, legez aitortu zuen honako printzipio hau:
|
|
|
Antzekotasun nabaria dago horien pentsamendu juridikoaren eta teologikoaren artean. Elizaren erreformistek elizako gurasoen agintea ezbaian jarri eta Eskritura Santuko
|
hitz
garbira itzultzea proposatzen zuten bitartean, jurista humanistek Justinianoren benazko zuzenbidea biziberritzea nahi zuten, testuko hitzen garbitasuna bilatuz.
|
|
|
Antzekotasun nabaria dago horien pentsamendu juridikoaren eta teologikoaren artean. Elizaren erreformistek elizako gurasoen agintea ezbaian jarri eta Eskritura Santuko hitz garbira itzultzea proposatzen zuten bitartean, jurista humanistek Justinianoren benazko zuzenbidea biziberritzea nahi zuten, testuko
|
hitzen
garbitasuna bilatuz.
|
|
|
Ildo horri ekinez, «akzio» esamoldearen barruan pertsonaren edozein egintza sar zitekeen, baldin eta egintza horrek prozedura bazekarren. Beste
|
hitz
batzuez esanda, kategoria horretara biltzen ziren betebeharrak nahiz ezkontzak, ordu arte pertsonen izenburupean arautu zirenak, baita testamentuak eta testamenturik gabeko oinordetza ere, lehen gauzei buruzko atalera biltzen zirenak. Azken buruan, ondore juridikoak zituzten egintzek zekartzaten kontzeptu horiek guztiak.
|
|
|
Ildo berari segiz, Doneauk ulertu zuen berari zegokiola zuzenbidea aztertzea, alegia, subjektu pribatu bakoitzari egoera desberdinetan bere ius izenekoa esleitzen zion zuzenbidea aztertzea. Latina edota Europako beste hainbat hizkuntza aztertuz gero, ikus zitekeen
|
hitz
berbera erabili ohi zela, hala nola, ius, recht edo droit, zuzenbide objektiboa nahiz eskubideak adierazteko, edo, beste hitz batzuez esanda, betebeharren zuzenbidea nahiz gauza saltzeko eskubidea aipatzeko; esangura bikoitz horren azpian ingelesez sekula agertuko ez den anbiguotasuna zegoen. Doneauren iritzirako, ius hitzak gizabanakoari dagokion eskubide subjektiboa adierazten du eskuarki; ondorenez, berarentzat zuzenbidea eskubideen sistema zen.
|
|
|
Ildo berari segiz, Doneauk ulertu zuen berari zegokiola zuzenbidea aztertzea, alegia, subjektu pribatu bakoitzari egoera desberdinetan bere ius izenekoa esleitzen zion zuzenbidea aztertzea. Latina edota Europako beste hainbat hizkuntza aztertuz gero, ikus zitekeen hitz berbera erabili ohi zela, hala nola, ius, recht edo droit, zuzenbide objektiboa nahiz eskubideak adierazteko, edo, beste
|
hitz
batzuez esanda, betebeharren zuzenbidea nahiz gauza saltzeko eskubidea aipatzeko; esangura bikoitz horren azpian ingelesez sekula agertuko ez den anbiguotasuna zegoen. Doneauren iritzirako, ius hitzak gizabanakoari dagokion eskubide subjektiboa adierazten du eskuarki; ondorenez, berarentzat zuzenbidea eskubideen sistema zen.
|
|
|
Latina edota Europako beste hainbat hizkuntza aztertuz gero, ikus zitekeen hitz berbera erabili ohi zela, hala nola, ius, recht edo droit, zuzenbide objektiboa nahiz eskubideak adierazteko, edo, beste hitz batzuez esanda, betebeharren zuzenbidea nahiz gauza saltzeko eskubidea aipatzeko; esangura bikoitz horren azpian ingelesez sekula agertuko ez den anbiguotasuna zegoen. Doneauren iritzirako, ius
|
hitzak
gizabanakoari dagokion eskubide subjektiboa adierazten du eskuarki; ondorenez, berarentzat zuzenbidea eskubideen sistema zen.
|
|
|
Erakundeen eskema jorratzean, Doneauk akzioen esangurari erreparatu zion buruen buruenik ere. Lepoa eman zion Connanen interpretazioari eta ikusi zuen jurista erromatarrek, oro har, actio
|
hitza
erabili zutela prozedura juridikoa aipatzeko. Ildo horretatik, Justiniano kritikatu zuen, akzioak eta betebeharrak batzeagatik.
|
|
|
Aurrerantzean, juristen asmoa izango zen testuok sakonean interpretatzea. Testuaren
|
hitzez
hitzezkotasunak bidegabekeria ekar zezakeenean, Expositioak azpimarratu zuen testuaren arrazionaltasuna aurkitu behar zela, alegia, horren ratio legis zelakoa, testua ratio horren ildotik ulertu ahal izateko.
|
|
|
Oraingoan, berriz, ulertzen zen hori horretara zela, arauen edukiari zegokionez bakarrik. Testuetako
|
hitzen
interpretazioari helduta, ordea, zuzenbidea logikaren zatia izango litzateke. Hezkuntza tradizionalaren zati bat trivium izenez ezagutzen zen, eta bertara biltzen ziren hiru arte:
|
|
|
gai berbera ukitzen zuten testu guztiei buruzko aipamen gurutzatuak eman, horien arteko desberdintasunak azaldu eta irtenbide jakinaren aldeko zein kontrako argudioak sailkatzea. Hain ohituta zeuden testuetara, Corpus iurisaren edozein zati aipa zezaketela, lehenengo
|
hitzak
bakarrik erabilita. Erromanisten geroko belaunaldiek, berriz, ez dute izan halako lotura esturik testuekin.
|
|
|
Hasieran, Zati Orokorra agertzen zen; bertan transakzio juridiko orori aplikatzeko moduko arau erkideak azaltzen ziren, pertsonari buruzko zuzenbidea barneratu eta gaitasun juridikoa jorratuz. Rechtsgeschüftaren kontzeptua azpimarratu zen, Althusiusen negotiuma, edo, beste
|
hitz
batzuez esanda, pertsona batek bere egoera juridikoa aldatzeko egiten duen borondate adierazpena. Gero beste lau liburu zetozen, betebehar, gauza, familia zuzenbide eta oinordetzari buruzkoak.
|
|
|
XIX. mendearen zati luze batean, «Exegesiaren Eskola» nagusitu zen Frantziako zientzia juridikoan; eskola horrek goitik behera bereizi nahi zituen, bateko, Kodearen testua, aldarrikatu zen bezalaxe, eta, besteko, horren iturriak. Eskola horretako kideen iritzirako testuaren
|
hitzak
argiak eta ulergarriak zirenez gero, euren kezkarik handiena zen hitzok zehatz interpretatzea. Mendearen bigarren erdian, eskola horrek pandektistikaren ideien eragina jaso zuen, hots, kontzeptu juridiko orokorren eragina.
|
|
|
XIX. mendearen zati luze batean, «Exegesiaren Eskola» nagusitu zen Frantziako zientzia juridikoan; eskola horrek goitik behera bereizi nahi zituen, bateko, Kodearen testua, aldarrikatu zen bezalaxe, eta, besteko, horren iturriak. Eskola horretako kideen iritzirako testuaren hitzak argiak eta ulergarriak zirenez gero, euren kezkarik handiena zen
|
hitzok
zehatz interpretatzea. Mendearen bigarren erdian, eskola horrek pandektistikaren ideien eragina jaso zuen, hots, kontzeptu juridiko orokorren eragina.
|
|
|
bata Jainkoari begira, bestea bere buruari begira, eta, azkena, gainerako gizakiei begira. Hori berori zen lehenengo printzipioa, eta geroko arau xeheagoek ildo berari ekin behar zioten, logikaren bidez. Gizakiak beste gizakiei begira dituen eginbeharretatik aurrenekoa da, batek besteari
|
hitza
ematean sortzen den betebeharra. Hurrengoa izango litzateke inoren jabetza eta jabetzari lotutako kontratuak, bereziki salerosketa, errespetatzeko eginbeharra.
|
|
|
XVIII. mendearen azken aldera, grinarik gabeko so egile orok pentsa zezakeen zuzenbide erromatarra ez zela oinarrizko osagaia europarren ikusmoldean. Zernahi gisaz, oraindik ere zuzenbide erromatarrak eratorritako hainbat
|
hitz
erabili ohi zituzten haiek, hala diskurtso moral nahiz politikoan, nola nazioarteko diplomazian. Ulerbidez, 1789an Thomas Jeffersonek Paristik idatzi zionean Ameriketan zegoen James Madisoni belaunaldiz belaunaldi berrikus zezan Estatu Batuetako Konstituzioa, azpimarratu zuen ageri agerikoa zela «lurra gozamenpean dagokiela bizidunei».
|
|
|
Ulerbidez, 1789an Thomas Jeffersonek Paristik idatzi zionean Ameriketan zegoen James Madisoni belaunaldiz belaunaldi berrikus zezan Estatu Batuetako Konstituzioa, azpimarratu zuen ageri agerikoa zela «lurra gozamenpean dagokiela bizidunei». Common Laweko juristek ez zuten erabili gozamen
|
hitza
, baina Jeffersonek uste zuen gizaki trebatuak erraz uler zezakeela termino hori.
|
|
|
XV. mendearen amaieran sakonean eztabaidatu zen sistema hori. XIII. mendetik alemaniarrek Italiako eta Frantziako unibertsitateetan ikasi zuten zuzenbidea, eta XIV. mendean unibertsitateak eratu ziren alemanieraz
|
hitz
egiten zuten herrietan. Pragan 1348an sortu zen eta eredu horri berehala ekin zioten Vienak (1365), Heidelbergek (1385), Coloniak (1388) eta beste hainbatek; hasieran, ikasle gehienak elizgizonak ziren, zuzenbide zibila modu subsidiarioan irakasten baitzen, zuzenbide kanonikoaren atzetik.
|
|
|
Edozein uzi plazaratzen zenean, auzitegi profesionalek eskainitako baliabide aniztasunaz baliatzeko kontrargudioa aurkitzen zuten, argudio hori nahasgarria izan arren. Juristak, batetik, aberatsen pribilegio moduan ikusi ziren, aberatsek bakarrik ordaindu ahal zituztelako euren zerbitzuak, prozedura juridikoak etengabe luzatuz; aldi berean, txiroen maldizioa adierazten zutela baieztatu zen, gaizki prestatutako eta
|
hitz
jario handiko iruzurtiek bakarrik ordezkatu ahal zituztelako txiroak, euren burua jurista trebatu moduan aurkezten zuten iruzurtiek, hain zuzen ere. Klaseari zegokionez, esan ohi zen juristak eskrupulurik gabeko pertsonak eta kristau txarrak zirela (Juristen böse Christen), eta jendeak kontatzen San Pedrok zeruan alferrik itxaron zuela juristaren bat ager zedin.
|
|
|
Horrexek finkatu zuen Holandako unibertsitateetan ohikoa zen zuzenbidearen hizkera. Hizkera horretara bildu ziren zuzenbideari hurbiltzeko modu dotorea eta, aldi berean, praktikoa; beste
|
hitz
batzuez esanda, mos gallicus eta mos italicus deitutakoak nahastu ziren modu egokian. Ikasleak eginera judizialari begira trebatu behar ziren, baina aldez aurretik ikasleok zuzenbidearen printzipio orokorrak ikasi behar zituzten.
|
|
|
Zuzenbide naturala Erromako zuzenbide zibilaren luzapen edo lorpen moduan aurkeztu zen. Azken horren ariora,
|
hitz
emate guztiak ez dira bete beharrekoak; zuzenbide naturalari helduta, ostera, hitz emate irmoa bete behar denez gero, tratatuei eutsi behar zaie, behin horiek sinatu eta gero. Jokaraua zen pacta sunt servanda.
|
|
|
Zuzenbide naturala Erromako zuzenbide zibilaren luzapen edo lorpen moduan aurkeztu zen. Azken horren ariora, hitz emate guztiak ez dira bete beharrekoak; zuzenbide naturalari helduta, ostera,
|
hitz
emate irmoa bete behar denez gero, tratatuei eutsi behar zaie, behin horiek sinatu eta gero. Jokaraua zen pacta sunt servanda.
|