|
2000
|
|
|
Eskuizkribuan agertzen dira.
|
Hitz
elkartuetako tradizioko hitzetan,, jatordu, bezalakoetan,, jat?
|
|
|
hedabideen mezuak jasotzen dituen entzule kopurua. Bi horiez gain, entzule kopuru
|
hitz
elkartua ere balia dezakegu kontzeptu hori aditzen emateko. Baina, batzuetan audiencia/ audience hitza beste hau adierazteko ere erabili ohi da erdaraz:
|
|
|
Eta hitz bat ez zela berdin non paratzen zen, hitz baten edo bertze baten aitzinean, zeren, batekin dir dir egin zezakeen arren, bertzearekin, aldiz, net itzal baitzitekeen... Eta erraiten zigun ezen hitzen lotzetik eta
|
hitzen
elkartzetik erran bat osa genezakeela; eta erran bat arku bat zela, eta arkuak fletxa bat zuela, zeina baitzen erranak adierazten zuen pentsua, ideia, edo sentimendua, adimenduan edo bihotzaren erdian zaurt gaitzakeena, arkutik atera orduko: erraileari errana aditu orduko, edo skribatzaileari irakurri orduko.
|
|
|
Euskararen kasuan, gainerako gehientsuetan bezalaxe, pragmatismoak erdibideko irizpide eklektikoa atera du garaile: alde batetik, lexiko internazional greko latindarra onartzea, berau gure hizkuntzaren morfologia eta ortografiara egokituz, eta, aldi berean, nazioarteko irizpide argirik ez dagoenean, euskarak
|
hitz
elkartu eta eratorri berriak eratzeko dauzkan baliabideak garatzea, euskal erroko zientzi eta kultur hitz ugari sortzeko10.
|
|
|
10 Euskal
|
hitz
elkartu eta eratorriei buruz Luis Villasante-ren Pala bras vascas compuestas y derivadas liburua irakur daiteke (Ed. Franciscana de Aranzazu, 1974); berrikiago, Miren Azkarate irakaslearen doktorego tesi bikaina argitaratu da:
|
|
|
Franciscana de Aranzazu, 1974); berrikiago, Miren Azkarate irakaslearen doktorego tesi bikaina argitaratu da:
|
Hitz
elkartuak eus karaz, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, 1990 Nazioarteko hitzen euskal transkribaketaz hor da Euskaltzaindiaren Maileguzko hitz berriei buruz Euskaltzaindiaren erabakiak, Bilbao, 1986.
|
|
2001
|
|
|
Euskararen gehiagotasuna honetan omen datza: euskarazko
|
hitz
elkartuak eta erakarriak" ziodunak" izatean (motivés), alemanez gertatu ohi den bezalatsu. Horrelako hitz bakoitzaren elementuek eta elementu horien antolabideek euskaran bertan dute oinarri eta gaurko euskaldun batek uler ditzake horrexegatik, nahiz sortu berriak izan.
|
|
|
Ez da neke kontua ateratzen. Ez; Orixek oker ez banago dioenez, euskarak
|
hitz
elkartuak, grekoaren gisa, aise sortzen dituelako baizik.
|
|
2002
|
|
|
hala eta guztiz ere jarriz gero, alan da guztiz be eta halaz eta guztiz ere bilatuko ditu. Eta hitz bakunak ez ezik,
|
hitz
elkartuak, eratorriak eta bestelako hitz anitzeko unitate lexikalak ere markatu direnez, etxe eskatuta etxeko jaun, etxekoandre, etxepe eta beste hainbat bilatuko du.
|
|
|
Ildo horretatik, Odriozolak asmoa du
|
hitz
elkartuen ikuspegi orokorra eskainiko duten zenbait hitzaldi emateko eta, bereziki, hitz elkartuen osaeran eta idaztarauetan Euskaltzaindiak erabat deskribaturik ez dituen esparruak jorratzeko.
|
|
|
Ildo horretatik, Odriozolak asmoa du hitz elkartuen ikuspegi orokorra eskainiko duten zenbait hitzaldi emateko eta, bereziki,
|
hitz
elkartuen osaeran eta idaztarauetan Euskaltzaindiak erabat deskribaturik ez dituen esparruak jorratzeko.
|
|
2004
|
|
|
Hiztunaren gaitasun komunikatiboaren neurria erabileraren zer nolakoak determinaturik dagoela uste dutenetakoak gara.
|
Hitz
elkartu horren bigarren osagaiak, nolakoak alegia, zehaztuko liguke gaitasunaren kalitatea: Txepetxen hizkeraz baliaturik, hiztun osoaren kontzeptua, eta Irazuren terminologian hizkuntza erabiltzeko era esanbetea.
|
|
|
" Iraultza dator, antza". Eta umeari iraultza
|
hitza
elkartu zaio usainarekin eta koloreekin, edo esnearen usaina Liviaren arropen kolore biziekin eta iraultza hitzarekin, edo koloreak iraultzarekin eta esnearen usainarekin, edo beste edozein modutan, baina buruan sartu zaizkio, eta kalean behera joan da uztaia bueltaka eramanez, esnearen usaina sudurrean, arropen koloreak begietan eta iraultza hitza buruan, eta uztaia bueltaka bueltaka eraman du, ...
|
|
2005
|
|
|
Hortaz, euskara gaurkotzearen lehendabiziko ondorioetako bat izan da euskara' izena+ erref. adjektiboa' moduko segidez betetzea. Euskaltzaindiak (1992) euskal
|
hitz
elkartuen osaera eta idazkeraz aritu denean azpimarratu du erreferentziazko adjektiboak daramatzaten erdal segi da gehienen ordain egokiak euskaraz izen elkartuak direla eta gehienetan ez dela beharrezkoa adjektibo horiek mailegatzea: «... aukera paregabea eskaintzen du, orobat, erdal izen+ adjektibo erreferentzial egiturak ordezkatzeko:
|
|
|
Tradiziorik eza tik abiatuta zelulanitz bezalakoak gaizki eratuta daudela aldarrikatu dute zen baitek, anitz adjektiboa ez dela argudiatuz, baina honelakoak baztertu aurre tik, sakonki aztertu litzateke exozentrikotasunaren auzia: badira euskaraz zenbatzaileak daramatzaten exozentrikoak (lauburu, ehunzango...) eta bestetik, honelako
|
hitz
elkartuek beren osagaiek ez bezalako kategoria izaten dute maiz( [hitzontzt] Adj. , [buru belarri] Adb....).
|
|
|
arroka ama, elementu aztama, lurzoru, larruazal... Termino berrien premiari edota erregistroak bereizteko beharrari erantzuten diote hauek, agian
|
hitz
elkartu mota batzuen emankortasuna aurreko ereduekiko aldatu badute ere. Era berean, tar atzizkiaren era
|
|
2006
|
|
|
Ederki. Beraz,
|
hitzek
elkartzeko eta bereizteko balio lezakete. Beraz, hitzak arriskutsuak dira.
|
|
2007
|
|
|
perpaus bakuna (Euskaltzaindiarenak), Euskal Gramatika Deskriptiboa (J. M. Agirre), Euskal Estilo libururantz (Alberdi Sarasola) eta
|
Hitz
elkartuak euskaraz (M.Azkarate), eta ikusi dugu liburuotan aposizioak ez direla lukainkak, ez dira lar luzeak, denak dira guk aurkeztuak bainoa txikiagoak, ez dute erlatiborik, ezta izenlagun bi (ren eta ko) baino gehiago ere.
|
|
2008
|
|
|
a)
|
hitz
elkartuak: urdin, > rdin> (ur, > gehi din> aditzforma, Mitxelenak ikusi zuen bezala), gibel>(* gi, ik. gizen, >+ bel), zintzurr> > (zintz+ urr).
|
|
|
toriaurrea argitzeko oso garrantzitsua izanik ere, geroko euskararen menpe dagoela erabat, honek ematen baititu soil soilik antzinako lekuko bakanak azaltzeko eredua eta bidea; antzinako formek, fosilak izango balira bezala, berez ez dute zentzurik, ez bazaie historia luzeago baten barruan bere tokia bilatzen; gerta daiteke antzinakoa euskalkien gainean berreraikitako forma baten berdina izatea, baina gerta daiteke baita ere bakoitzak garai ezberdin bateko egoera erakustea:
|
hitz
elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du. Beraz azalpenak orokorra luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide batez azaldu:
|
|
|
2 TANDEM ELKARTEAK EUSKAL
|
HITZ
ELKARTUEN SAILKAPENAREN BARRUAN
|
|
|
Corpusak orekatua, erakusgarria behar du, hau da, baliagarria. Horrela, gauza izango da adierak, kategoria sintaktikoak, klase semantikoak, hitzen arteko kookurrentziak, unitateen agerpen maiztasuna, unitateak bere testuinguruak, erabilera adibideak, murriztapen selektiboak,
|
hitz
elkartuak, lexiak, lokuzioak, etab. eskaintzeko. Dudarik ez da, corpusa zenbateraino egituratu, etiketatu, lematizatu eta sailkatu den hartu dela kontuan.
|
|
|
Aipatu izan da puntu batetik aurrera erakusgarritasunaren proportzioa ez dela asko aldatzen: hitz gutxi batzuk ehunekoaren gehiena hartzen dute eta besteak maiztasun urrikoak dira (askotan
|
hitz
elkartuak). Hala ere, maiztasun handienekoetan ere, adieren araberako maiztasun kurbak ageri dira.
|
|
|
Horrez gain, zenbait hitzen kasuan, esanahiaren zabalkundea erabiltzen du, ordainaren zehaztasun maila gutxituz. Inoiz ere perifrasien bidez ematen dira euska razko ordainak19 Beste baliabide bat
|
hitz
elkartuena dugu. Eta, amaitzeko, atzizkien erabilera oparoa.
|
|
|
Maiztasunak osagai horren esanahia aldatzean izan behar du euskarria [Bally (1932,244), Rohrer (1967,16), Lifetree Majumdar (1974,65)?]. Lotuta nahiz aske joan, delako hiztegi sarrerak esanahi aldaketa sendorik ez badu, ezin atzizkitzat hartu eta
|
hitz
elkartuko osagaitzat jo beste erremediorik ez dago.
|
|
|
Batzordeak erantzun gabe utzi zuen galderari (aldez) erantzun. Azterketak eramango gaitu zain, zale hiztegi sarrerak direla eta, honenbestez, hauek eskuinean dituzten eraikuntza lexikoak
|
hitz
elkartuak direla aldarrikatzera.
|
|
|
edo kenduta).
|
Hitz
elkartua beti[+ I,+ gizakia,+ egilea] da. egile adieraren ispilu garbia da hitz eratu asko lanbide edo ogibide izenak izatea.
|
|
|
|
Hitz
elkartu asko sortu dira, terminologiak barne: abenturazale, heroinazale, elektroizale, europazale, nukleozale, itzalzale, berozale...
|
|
|
Maiztasunaren argibidea argumentu egitura izatean datza. Argumentu egitura hori lexikoan,
|
hitz
elkartuak sortuz, nahiz sintaxian asetzen dute. Hau dela eta, osagarri buru egitura harremanaz hitz egin dugu.
|
|
|
Hau dela eta, osagarri buru egitura harremanaz hitz egin dugu. Honek mendekotasunezko
|
hitz
elkartu arrunten modifikatzaile buru egitura harremanetik urrundu, baina aldi bere an mugakizun bereziko izen elkartuetara hurbiltzen ditu: guztiek dute argumentu osagarria eta guztiek dute lexikoan asetzeko aukera.
|
|
|
Euskarari dagokionez, bi dira, besteak beste, mugarri finko baino sarriago istilu iturri gertatu ohi diren puntuak:
|
hitz
elkartuen eta eratorrien arteko muga, alde batetik; eta, bestetik, hitz elkarketaren eta sintaxiaren artekoa.(?)
|
|
|
Bukaeran dun, gin/ gile, zain/ zale, bide, aldi, ola, tegi,? duten eraikuntzak
|
hitz
elkartuak dira, ala eratorriak? (H E/ 1, 22).
|
|
|
|
Hitz
elkartu itxura guztia dute. Hala ere, neurri sintagmen interpretazio bera izan dezakete.
|
|
|
80 hamarkadan, ordea, Euskaltzaindiaren LEF Batzordeak lan xehe eta neketsuari ekin zion
|
hitz
elkartuak sailkatu, mota bakoitzaren nondik nora koak aztertu, eta erator atzizkiekin ere beste horrenbeste eginaz. Hitz elkar ketari buruzko lanak dira argitaratu direnak1; erator atzizkiez landutako txos tenak liburu gisa argitaratu ez, baina ikertzaile bati baino gehiagori lan haiek bide eman zioten, gaurko hizkuntzalaritza teorikoak baliatzen dituen azterbi deak aplikatuaz, ikerlan teorikoa egiteko2, batetik, eta, horri esker, hainbat
|
|
|
–herentzia?, egitura lexiko kontzeptuala, aditzen aspektu lexikoa, esanahiaren araberako aditz motak? kontuan harturik atzizkiak eta
|
hitz
elkartuak iker tzen.
|
|
|
Azterkizun horren zati txiki bat hartu nahi dut gaur:
|
hitz
elkartu sin tetikoena. Izan ere, artikulu mordoska aurki dezakegu aditz batetik izena edo izenondoa eratortzean, aditz horren argumentu egiturari zer gertatzen zaion aztertuaz3 Hitz eratorrietan, argumentuak gauza daitezke atzizkien bidez. Gerta daiteke, esaterako, argumentuetako bat hitz eratorriak berak irenstea, atzizki baten bidez:
|
|
|
Arreta berezia eskaini diote hizkuntzalariek
|
hitz
elkartu sintetikoei, adi tzetik eratorritako izena edo izenondoa buru dutenei (Williams 1981, Selkirk
|
|
|
– subjektu argumentua (edo kanpo argumentua) ezin da
|
hitz
elkartuaren barruan ase (Williams 1981, Selkirk 1982, Lieber 1983, DiSciullo eta Williams 1987). Kontrako adibideak eman ditu, ordea, Kiefer-ek (1992) hungarieraz.
|
|
|
Buruak barne argumentu bat baino gehiago hartzen duenean, hierar kian, beheren? dagoena egongo da
|
hitz
elkartuaren barruan, eta, goren, dagoena kanpoan (Grimshaw 1990).
|
|
|
Beraz,
|
hitz
elkartuko burua, gertaera, ala, ondorio?
|
|
|
Hiru argumentuko aditza duten egiturek merezi dute bereziki aztertzea eta zein testuingurutan erabili diren ikustea. Izan ere,
|
hitz
elkartuan argumen tu bakarrarentzako lekua egonik, bigarren barne argumentuak ez du non gauzaturik. Grimshaw i (1990) jarraituz onartzen badugu tze ren bidez sor tutako izenek E, gertaera argumentua dutela, eta, horrenbestez, izenak aditzaren argumentu egitura heredatzen duela, bigarren argumentu hori sin taxian isla daitekeela pentsa dezakegu:
|
|
|
Bigarren adibidean ere ez da betetzen aipatu berri dugun aurreikuspena; hor,
|
hitz
elkartutik kanpo, baina adar jotze> izenaren proiekzio gorenaren barruan, kanpo argumentua asetzen da (gure). Bigarren barne argumenturik ez dagoenez, pentsa genezake Artiagoitiak (2000) dioena gertatzen dela hemen ere, aditzaren argumentu egitura eta kategoria hautapena eta hortik eratorri
|
|
|
– adibideen urritasuna ikusirik, pentsa dezakegu funtsean arrazoia dutela Selkirk ek edo Lieber ek esaten dutenean bi barne argumentu dituen aditzak ezin duela
|
hitz
elkartu sintetikorik eratu; agian egokiagoa izan go litzateke, debeku zorrotza eman ordez, salbuespenetako atea zabalik uztea. Hizkuntzaz hizkuntza ere ikusi litzateke kontuak nola diren.
|
|
|
guztiz betetzen da Selkirk en (1982) lehen aurreikuspena: kanpo argu mentua, edo argumentu gorena ezin dela gauzatu
|
hitz
elkartuaren barruan.
|
|
|
Datu hauek ikusirik, argi dago subjektu argumentua
|
hitz
elkartuaren barruan ase ezin daitekeelako baieztapena urratzen dela. Kiefer-ek (1992) ere azpimarratu zituen horrelako adibideak hungarieraz, gure prezio jaitsiera, prezio igoera ren baliokideak.
|
|
|
–Argumentu subjektua
|
hitz
elkartuan ase daiteke, buruaren argu mentu bakarra baldin bada?.
|
|
|
–
|
Hitz
elkartuetan, gaia, argumentua aseko du buru ez den osa gaiak?.
|
|
|
–
|
Hitz
elkartuetan,, egile, argumentua du ase buru ez den osagaiak?.
|
|
|
Atzizki honekin sorturiko izenak ugariak izan arren, urriak dira horre lako izenak buru dituzten
|
hitz
elkartuak (beti ere kontuan harturik Euskaltzaindiaren (1991) adibidetegiaz baliatzen garela, eta corpus zabalagoek emaitza joriagoak eman ditzaketela):
|
|
|
– subjektu argumentua edo kanpo argumentua
|
hitz
elkartuaren barruan gauzatzeko debekuari buruzkoa (Williams 1981, Selkirk
|
|
|
buruak barne argumentu bat baino gehiago hartzen duenean, hierar kian, beheren? dagoena egongo da
|
hitz
elkartuaren barruan Grimshaw 1990).
|
|
|
ezin dira salbuespen marginaltzat hartu aditz ez akusatiboaren gainean eraikitako elkartuak (idazle ugaltze, argi haste, elur jauste, lur ikaratze; sor >, mende hasiera, urte amaiera; osto loraketa; diru ugalpen, etab.13 Euskarazko datuak bat datoz beste hizkuntza batzuetan gertatzen denarekin (Kiefer 1992). Honek eraman gaitu Selkirk en eta Grimshaw en baieztapenak bildurik,
|
hitz
elkartu sintetikoen ezaugarriak modu honetan birformulatzea egokiago litzatekeela proposatzera:
|
|
|
2, egile? argumentua da ase
|
hitz
elkartuaren barruan.
|
|
|
gehi, peón?
|
hitz
elkartuari euskal forma eman dion oikonimoa: Txikopeonena> (Ostitz).
|
|
|
(Helianthus> annuus) eta bai gure baserrien ateetan jartzen den kardu zapal han dia (Carlina> acanthifolia) adierazten dituztelako. ...n hasi denez, egokiena litzatekeela eguzki lore> tradizionala kar duari esateko uztea, eta ekilore> moldatu berria50, aldiz, atzerritik ekarritako olio landareari deitzeko, berau, laburragoa izanik, egokiagoa delako ekilore olioa> bezalako elkartuak egiteko, bestea baino51 Eguzki belar> delakoari dagokionez, bai erabilera urriagoagatik eta bai landare hori deskribatzeko
|
hitz
elkartu aski desegokia delako (nekez esan dakioke belar> metro bat baino luzeagoa den lan dare bati, edota, zurtoinik ezaz lurretik altxatu ere egiten ez den besteari) agian onena saihestea litzateke, erdaraz, adibidez,, erlea, esateko, nonbaiteko moscas> e> miel>/ mouches> à> miel> eredukoak baztertuz edo bigarren mailara iraganez joan diren bezala, abeja> eta abeille> estandarizatuen mesedetan.
|
|
|
51 Hitz bat aukeratzerakoan,
|
hitz
elkartuetan maiz ukan dezakeen jarrerak ere bere ga rrantzia dauka, eta ez txikia. Gaztelaniaz, adibidez, errepikapena ekiditeko, aceite> de> oliva> esaten da, hitzik arruntena aceituna> den arren.
|
|
|
Hori guztia egia izanik ere, ongi jabeturik nago esparru berrian (niretzat berrian) sartzen naizela gaurkoan: nabarmen gainditzen du hitz morfema horrek, izan ere,
|
hitz
elkartuen eta morfema lexiko sortzaile emankorren saila. Nabarmen gain ditzen du bere ingurumen baldintzei dagozkienetan eta, hori aski ez balitz, osagarrizko buruhausteak ekartzen dizkio horrek bere analisi semantiko zo rrotza egin nahi duenari.
|
|
|
Asmo xumea izanik ere oihartzun handiko argitalpena gertatu zen gure alorrean: behin eta berriro erabili izan zen, maileguzko hitzen,
|
hitz
elkartuen eta eratorrien alorreko auzi bihurriak argitzen saiatzeko. Erreferentziazko jakin iturri bihurtu zen argi talpen hura, argitara orduko, eta iraun ere horrelaxe iraun zuen hogei bat urtez, kontu haietan murgil eginik jarduten genuen gehienontzat.
|
|
|
Berriro diogu: hitz eratorrien erroa edo
|
hitz
elkartuen mugatzailea da leku denborazko lexema berekin duena, ez alde> elementua, horrelako kasu gehienetan. Adibideak argi eta zehatz mintzo dira horretaz, inoren lagunga rririk behar izan gabe.
|
|
|
–
|
Hitzak
elkartzen ditu: gureiPuineko, PoSikSeuden.
|
|
|
– Ezin dituzte ongi erabili
|
hitzak
elkartzeko eta bereizteko espazioak.
|
|
|
3
|
Hitzak
elkartuz sortutako hitz konposatuak aurkitzea da lexikoa aberasteko beste bide bat. Bi hitz edo gehiago elkartuz eratutako hitzak dira hitz elkartuak:
|
|
|
3 Hitzak elkartuz sortutako hitz konposatuak aurkitzea da lexikoa aberasteko beste bide bat. Bi hitz edo gehiago elkartuz eratutako hitzak dira
|
hitz
elkartuak:
|
|
|
*
|
Hitz
elkartuen idazkera: lotuta, marratxoz elkartuta ala bereizita
|
|
|
Palau-ren irakurketa metodoak lotura zuzena du Rebus printzipioarekin: marrazkietako objektuen lehen silabak elkartuz osatzen dira hitzak, eta
|
hitzak
elkartuz silabak.
|
|
|
Jarraian, silabak elkartuz hitzak osatu eta identifikatzen ditu. Ondoren,
|
hitzak
elkartuz esaldiak osatzen ditu
|
|
|
– Osoak diren hitzak zatitzen ditu (etxe raino, etxeraino ren ordez) edo bereizita joan behar duten
|
hitzak
elkartzen ditu (etxehartan, etxe hartan en ordez).
|
|
|
Ez jartzeak, zatikatzeak, elkarketak, trukatzeak, orientazio simetrikoa duten letren nahasketak, translazioak eta alderanzketak zuzentzeko: ereduaren berdinak diren irudiak aukeratu, zatitzen dituzten hitzak ongi idatzita aurkeztu, hitz bakartuak diktatu, nahasten dituzten letrak marraztu eta hatzez pasatu, letra simetrikoen ezagutze ariketak egin, ereduaren berdinak diren silabak biribilean sartu, alderantzika daitezkeen letrak alderatu,
|
hitz
elkartuak idatzi (marratxoz elkartuta edo bereizita).
|
|
|
umea 24 hilabetera hurreratzen doan heinean, morfologia agertzen hasten da bere ekoizpenean. Lehentxeago esaldi berean bi
|
hitz
elkartzen hasi da, baina morfologia erabili barik (esaterako, ni apapa edo kaka ez esaten duenean). Hizketa semantiko hau aurrerapen esanguratsua da, esanahi supralexiko edo hitz mailaz haragokoa dena, nahiz eta perpaus aurrekoa izan (Pinker, 1987; Barreña, 1995).
|
|
|
Aipatutakoa nahikoa bada kritika justifikatzeko, proposamen batez amai genezake. Euskaltzaindia bada aholkularia toponimiaren gaietan, euskararen legeak agindu bezala, eta euskara zinegotziarekin eskuz esku ibiliko dela kontuan hartuta, jakinarazi ahal zion 1979tik, hau da betidanik, Bizkaiko hiriburuaren euskal izen ofizial bakarra Bilbo izan dela,
|
hitz
elkartuetan eta bakarrik. Horixe jadanik jakin zezaketenez, ulertarazi ere egin zitzaion, eta zer hobe horretarako Bilboko euskal komunitatearen ohitura aipatzea baino, udal batzaren erabakiak ez liratekeelako izan behar euskal komunitatearen ohituren aurkakoak.
|
|
2009
|
|
|
Luis Ocampo IIko bozeramalearen
|
hitzetan
elkartu diren indarrek praktika soilik politikoa dute, eta euskal gatazkarako irtenbide elkarrizketatua eskatzen dute, azpimarratu du.
|
|
|
Gizon langabetua, lanik ez duen eta enplegua bilatzen duen gizona da. Izan ere, lehen periferian agertzen diren «bilatu» eta«aurkitu»
|
hitzak
elkartuz gero, lanaren bilaketak zentraltasuna irabazten du. Bestalde, langabetu egoera honek langabetuari arazo eta zailtasun ezberdinak dakarzkioeta, gainera, bere familiarengan ere eraginak izan ditzake.
|
|
|
[33 ZJ2] testua aurrekoaren jarraipena da, antolaketa antzekoa eta irudiekin lagunduta (111 orrialde); [32 ZJA] testuaren atal batzuk errepikaturik agertzen dira; neurrien atalean gehiago sakondu zuen; ez zuen hiztegirik erantsi. Testu honetan, hiztegiko sarrerak% 30,56 dira,
|
hitz
elkartuak% 20,83 eta eratorriak eta sintagmazioak parean,% 17,36 eta% 16,67 hurrenez hurren.
|
|
|
Gehienak hiztegiko sarrerak ziren: % 31,75; ondoren, zabalkuntza semantikoa erabili zuen,% 22,22, baita
|
hitz
elkartuak ere,% 19,05 Hau da zabalkuntza semantikoa gehien erabili duen testua. Bada diferentzia bat testuarekin:
|
|
|
Testu hauek gaur egun matematika testuetan eraginik ez dutela izan argi ikus dezakegu artikulu honetako adibideen bidez. Hala ere, gaur egun erabiltzen ditugun termino batzuk liburu hauetan jada ikus zitezkeen; hau da, laster ehun urte beteko dituzte termino batzuek. Termino horiek hitz batekoak,
|
hitz
elkartu baten hitz bat, hitz anitzeko unitate oso bat edo hitz anitzeko unitate baten hitz bat izan daitezke, baita aurrizkiak edo atzizkiak ere. Hona adibide batzuk ekarriko ditugu, testuen arabera antolatuta (parentesi artean idatziko dugu azpimarratu nahi dugun terminoa):
|
|
|
Zalbide, M. (1992):
|
Hitz
elkartuen osaera eta idazkera, Euskaltzaindia, Bilbo.
|
|
|
Bestalde, termino sorkuntzari dagokionez, [13 ZYA] testuaren egileak maileguzko neologismoen alde egin zuen. [20 EZB] testuan, aldiz,
|
hitz
elkartuak erabili ziren sistematikoki. [32 ZJA] eta [33 ZJ2] testuen egileak ere hitz elkartuak erabili zituen, baina azalpena ez da aurrekoa bezain argia; azkenik, [33 ZLI] testuak maileguak eta hitz elkartuak erabili zituen; horrez gain, batzuetan bi bideak nahasi zituen, esaterako, «Dekametrua (Dm). edo ameurkiña (am.):
|
|
|
[20 EZB] testuan, aldiz, hitz elkartuak erabili ziren sistematikoki. [32 ZJA] eta [33 ZJ2] testuen egileak ere
|
hitz
elkartuak erabili zituen, baina azalpena ez da aurrekoa bezain argia; azkenik, [33 ZLI] testuak maileguak eta hitz elkartuak erabili zituen; horrez gain, batzuetan bi bideak nahasi zituen, esaterako, «Dekametrua (Dm). edo ameurkiña (am.): 10 metro ditu».
|
|
|
[20 EZB] testuan, aldiz, hitz elkartuak erabili ziren sistematikoki. [32 ZJA] eta [33 ZJ2] testuen egileak ere hitz elkartuak erabili zituen, baina azalpena ez da aurrekoa bezain argia; azkenik, [33 ZLI] testuak maileguak eta
|
hitz
elkartuak erabili zituen; horrez gain, batzuetan bi bideak nahasi zituen, esaterako, «Dekametrua (Dm). edo ameurkiña (am.): 10 metro ditu».
|
|
|
Formazko neologia 38 aditzetan(% 16,59) erabili zuten, eta dagokion banaketa hau da: eratorriak, 27 izan ziren;
|
hitz
elkartuak, 3; eta sintagmak, 8 Adibide batzuk ekartzearren: laukondetu, birendu eratorriak dira; buru zenbakoiztu, bibidertu hitz elkartuak dira; eta jira egin, txapal azkatu sintagmak dira.
|
|
|
eratorriak, 27 izan ziren; hitz elkartuak, 3; eta sintagmak, 8 Adibide batzuk ekartzearren: laukondetu, birendu eratorriak dira; buru zenbakoiztu, bibidertu
|
hitz
elkartuak dira; eta jira egin, txapal azkatu sintagmak dira.
|
|
|
Hirugarrenez, euskaraz
|
hitz
elkartu lexikalizatu asko aurki ditzakegu hiztegietan; Euskaltzaindiak bere 25 arauan «Hitz elkartuen osaera eta idazkera» eman du; hor agertzen dira hitz elkartuak sortzeko eta idazteko irizpideak; gure azterketan irizpide horiek erabili ditugu «4.1.1 he» baliabidea egokitzeko unean; hau da, hitz/ termino berri bat agertu bazaigu eta 25 arauaren irizpideen arabera osatua dela ikusi badugu, b... Esate baterako, aunizkai, banagai... hitz elkartutzat hartu ditugu.
|
|
|
Hirugarrenez, euskaraz hitz elkartu lexikalizatu asko aurki ditzakegu hiztegietan; Euskaltzaindiak bere 25 arauan «Hitz elkartuen osaera eta idazkera» eman du; hor agertzen dira
|
hitz
elkartuak sortzeko eta idazteko irizpideak; gure azterketan irizpide horiek erabili ditugu «4.1.1 he» baliabidea egokitzeko unean; hau da, hitz/ termino berri bat agertu bazaigu eta 25 arauaren irizpideen arabera osatua dela ikusi badugu, baliabide hori egokitu diogu. Esate baterako, aunizkai, banagai... hitz elkartutzat hartu ditugu.
|
|
|
Hirugarrenez, euskaraz hitz elkartu lexikalizatu asko aurki ditzakegu hiztegietan; Euskaltzaindiak bere 25 arauan «Hitz elkartuen osaera eta idazkera» eman du; hor agertzen dira hitz elkartuak sortzeko eta idazteko irizpideak; gure azterketan irizpide horiek erabili ditugu «4.1.1 he» baliabidea egokitzeko unean; hau da, hitz/ termino berri bat agertu bazaigu eta 25 arauaren irizpideen arabera osatua dela ikusi badugu, baliabide hori egokitu diogu. Esate baterako, aunizkai, banagai...
|
hitz
elkartutzat hartu ditugu.
|
|
|
– Batzuetan hitz batean idazten zuten guk marrarekin idatziko genituzkeen
|
hitz
elkartuak: [23 DAN] testuan, ebaleo?; [31 ARG] testuan, zenbakizti; [33 ZJ2] testuan, eberdaa?; [33 ZLI] testuan, lertzoko; eta [72 NEU] testuan, bizkirudi.
|
|
|
Imagen: Antonio Jiménez Alonso “Irakurle on batek ez du hitzez hitz irakurtzen,
|
hitzak
elkartuz baizik”. Maurice Guici ek “Irakurketa azkar eta eraginkorrerako entrenamendua” izeneko eskuliburuan ematen duen lehen pistetako bat da hau, zergatik irakurtzen den abiadura handiagoan poliki poliki irakurtzea baino eraginkorrago ulertzeko.
|
|
|
...nazio guztiak dira ezberdinak; badira letren arteko konbinazioak ezer adierazteko, ezer osatzeko, gai ez direnak, zentzurik gabeko harremanak egiten dituztenak; baina ordena jakin batean biltzen direnean zerbait esaten dute, zer edo zer adierazten dute, eta horri miraria irizten diot nik, sorkuntzaren miraria, ezerezetik sortzen direlako esanahiak, bizitza bezala, ezerezetik, bakarka ezer ez diren
|
hitzen
elkartzetik; baina elkartze guztiak ez dira zuzenak eta bidezkoak, elkartze guztiek ez dute emaitza segurua ematen, konbinazio posibleak anitzak dira, eta ez denak probetxuzkoak.
|
|
2011
|
|
|
Bertsio laburrak ere, luzeak bezala, bi maila ditu: KGNZ I laburra 8 eta 15 hilabete bitarteko haurren datuak biltzeko da, eta 89 hitzeko zerrendaren bidez haurraren hiztegiaren ulermena eta ekoizpena neurtzen ditu; KGNZ II laburrak bi galdetegi paralelo ditu jatorrizko ingelesezko bertsioan eta bietan jasotzen dira 16 eta 30 hilabete bitarteko haurraren hiztegiaren ekoizpena, 100 hitzeko zerrendari esker, eta esaldi berean
|
hitzak
elkartzeko gaitasuna. Ingelesezko jatorrizko bertsio laburraren emaitzek tresnaren fidagarritasuna eta aldibereko baliozkotasuna baietsi zituzten, baita diagnosietarako egokitasuna ere.
|
|
|
Hitzak esaldi berean elkartzearen gaitasunaren inguruko emaitzek (ikus 8 taula) erakusten dute badela erlazio argia
|
hitzak
elkartzeko gaitasunaren eta adinaren artean (r= 0,60; p< 0,001). Hitzak elkartzeko gaitasuna% 9tik% 91ra heltzen da hamasei hilabeteko haurretatik hogeita hamar hilabeteko haurretara, eta aurreratzea urratsez urrats doa gorantz hilabetez hilabete begiratuta:
|
|
|
Hitzak esaldi berean elkartzearen gaitasunaren inguruko emaitzek (ikus 8 taula) erakusten dute badela erlazio argia hitzak elkartzeko gaitasunaren eta adinaren artean (r= 0,60; p< 0,001).
|
Hitzak
elkartzeko gaitasuna% 9tik% 91ra heltzen da hamasei hilabeteko haurretatik hogeita hamar hilabeteko haurretara, eta aurreratzea urratsez urrats doa gorantz hilabetez hilabete begiratuta: % 20k elkartzen ditu hitzak hemeretzi hilabetekoen artean,% 30ek hemeretzi hilabetekoen artean,% 50ek hogeita bat hilabetekoen artean,% 60k hogeita bi hilabetekoen artean,% 70ek hogeita hiru hilabetekoen artean eta% 80k baino gehiagok hogeita bortz hilabetetik gorakoen artean.
|
|
|
% 20k elkartzen ditu hitzak hemeretzi hilabetekoen artean,% 30ek hemeretzi hilabetekoen artean,% 50ek hogeita bat hilabetekoen artean,% 60k hogeita bi hilabetekoen artean,% 70ek hogeita hiru hilabetekoen artean eta% 80k baino gehiagok hogeita bortz hilabetetik gorakoen artean. Aldi berean, sexuak ere eragin esanguratsua erakutsi du
|
hitzak
elkartzeko gaitasunean(? 2 (2)= 7,18; p< 0,05), neskatoen% 68,2k elkartzen ditu hitzak, mutikoen portzentajea, aldiz, txikiagoa da(% 59,9); dena den, analisia errepikatzean adin tarte bakoitzean aldeok hogeita hiru hilabeteko
|
|
|
haurren artean baino ez dira ikusi(? 2= 7,03; p< 0,05), non neskatoen% 83,1ek
|
hitzak
elkartzen dituen eta mutikoen% 57,1ek soilik.
|
|
|
Bestalde, hitzak esaldi berean elkartzeko gaitasunaren eta hiztegiaren ekoizpenaren arteko korrelazioa (r= 0,81; p< 0,001/ r= 0,70; p< 0,001, adinaren eragina kontuan hartuta) handiagoa izan da
|
hitzak
elkartzeko gaitasunaren eta adinaren arteko korrelazioa baino (r= 0,60; p< 0,001), ingelesaren eta galizieraren egokitzapenetan aurkitu den bezalaxe (Bates, Thal, Finlay y Clancy, 1993; Fenson et al., 2000; Pérez Pereira eta Resches, 2007).
|
|
|
dezangatik, dadingatik, dezazungatik, dakizungatik, ditzangatik. Ildo beretik," jale" berba ere lotuta eman dugu
|
hitz
elkartuetan, hala nola, belarjale, xitxijale, errojale, hazijale, azajale, bihijale, ogi bihijale, jainko oilojale, harjale eta beste. Jatorrizkoak ez du erabilera bateraturik puntu horretan.
|
|
|
Jatorrizkoak ez du erabilera bateraturik puntu horretan. Halaber,
|
hitz
elkartuetan marra jarri dugu oro har: ogi landetan, belar erro, xita hazle, antzaraedo ahate pirorik, behi gibelki, sagarroi ohantze eta beste mila eta bat.
|
|
2012
|
|
|
– Trebe baino trebeago izan da beti hitz berriak sortzeko?
|
hitz
elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko. (LIB I:
|
|
|
– Trebe baino trebeagoa izan da beti hitz berriak sortzeko?
|
hitz
elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko.
|
|
2013
|
|
|
Ingelesezko bi
|
hitz
elkartuta eman diote izena, Pin eta Interest, eta interesgarri dena erakutsi izango litzateke nolabaiteko itzulpena.
|
|
|
Txokolate hitza bera ere haiena da: xoco (mikatza) eta atl (ura)
|
hitzak
elkartuta sortu zuten.
|
|
|
Eta gogoan izan Peter Gordonen esperimentuak, zeinetan frogatzen baitzen haurrek mice eater esaten dutela, baina sekula ez rats eater, arratoien eta saguen antzekotasun kontzeptuala gorabehera, eta gurasoen hizketan horrelako
|
hitz
elkarturik izan ez arren. Haren emaitzek unibertsal zehatz hori morfologia arauak burmuinean prozesatzen diren moduaren ondorio dela berresten dute, hots, flexioa eratorpenaren ekoizkinei aplikatuz, baina ez alderantziz.
|