|
2009
|
|
|
Testu hauek gaur egun matematika testuetan eraginik ez dutela izan argi ikus dezakegu artikulu honetako adibideen bidez. Hala ere, gaur egun erabiltzen ditugun termino batzuk liburu hauetan jada ikus zitezkeen; hau da, laster ehun urte beteko dituzte termino batzuek. Termino horiek hitz batekoak,
|
hitz
elkartu baten hitz bat, hitz anitzeko unitate oso bat edo hitz anitzeko unitate baten hitz bat izan daitezke, baita aurrizkiak edo atzizkiak ere. Hona adibide batzuk ekarriko ditugu, testuen arabera antolatuta (parentesi artean idatziko dugu azpimarratu nahi dugun terminoa):
|
|
2012
|
|
|
– Trebe baino trebeago izan da beti hitz berriak sortzeko?
|
hitz
elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko. (LIB I:
|
|
|
– Trebe baino trebeagoa izan da beti hitz berriak sortzeko?
|
hitz
elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko.
|
|
2021
|
|
|
4.5.4c ‘Ekintza’ adierako izenak erraz har dezake barne argumentua, ‘gaia’ (edo objektua) biltzen duen izenlaguna15; edo
|
hitz
elkartu batean ageri bada, lehen osagaiak adieraziko du objektua. Orobat, iraupena adierazten duen modifikatzailea (izenlaguna) ere har dezake:
|
|
|
4.5.9c Gertaera izenak osatzen dituen heinean, aditzoinaren argumentu egitura heredatu egiten du izen eratorriak, eta horrek esan nahi du argumentu horiez lagundurik azaldu behar duela: dela
|
hitz
elkartu baten bidez (eguzki ilkite, eguzki sartze) 20, dela izenlagunaren bidez (eguzkiaren sartzea, Olentzeroren jitea). Gerta daiteke argumentua testuan lehenago aipatua delako berriro ez ematea:
|
|
|
Ohikoa da, aldiz, postposizio balioan aurkitzea, aurretik izen sintagma mugagabea nahiz mugatua (hots, determinatzaile sintagma) har dezakeena, baita partizipioa zein aditz sintagma osoa ere (diru (rik) gabe, zure laguntza berezia gabe, ikusi gabe, inori ezer esan gabe). Adjektibo kategoriako gabe da, ordea, hemen aztergai duguna," ez duena"," zerbaiten faltan dena" adierakoa, alegia; osagarriak partitiboa har dezake —dirurik gabea, lanik gabea—, edo
|
hitz
elkartu bateko lehen osagaia izan daiteke. Gabe adjektiboa mugakizun duten elkartuetan mugatzailea (osagarria) izen kategoriakoa izaten da, inoiz behin aditza ere bai.
|
|
|
– Bada azken puntu bat ere aipatzea merezi duena. Oinarrian dagoen aditzoinaren barne argumentua galdu egiten da, oro har; baina ager daiteke
|
hitz
elkartu bateko lehen osagai gisa: irudi indargailu edo ohe bigungarri.
|
|
|
garri atzizkiak aditzaren bi argumentuetatik kanpokoa xurgatzen du; argumentu hori, askotan, ‘tresna’ izan daiteke (ergatibo sintagma baten bidez gauzatzen dena), baina ‘kausa’ ere izan daiteke (§ 5.5.2, §23.3.1b), esaterako, oroigarri edo bizigarri izenetakoa (‘zerbait oroitarazten duen gauza’, ‘zerbaiti bizirik iraunarazten diona’). Barne argumentua, ‘gaia’,
|
hitz
elkartu bateko lehen osagarri gisa ager daiteke, ohe bigungarri.
|
|
|
Baina zer gertatzen da argumentu egitura duen kategoria horietako bat hitz eratorri bateko oinarri denean, edo
|
hitz
elkartu bateko osagai denean. Batzuetan argumentu egitura hori deuseztatu egiten dela esan dezakegu, ez duela inolako eraginik, sortzen den hitz berrian:
|
|
|
ardi ez da inoiz artbihurtuko artikulua edo kasu marka hartzean. Eta, alderantziz, eratorpen morfema bat eranstean, edo
|
hitz
elkartu bat osatzean, ez dugu aurkituko flexio morfemak eranstean aurki dezakegun lotura hizkirik: hezur izenak elotura bokala behar du k kasu marka eransteko, zenbait hezurrek; ez du, ordea, inolako lotura bokalik behar kontsonantez hasten den eratorpen morfema bat hartzeko, hezurtsu.
|
|
|
ararteko, etxeko, lekuko, oinezko, oinordeko, ondorengo, zaldizko. Izen kategoria betea dutela erakusten du, bestalde, ondoren beste eratorpen atzizki batzuk hartu ahal izateak (arartekotza, aurkakotasun, lekukotasun, lekukotza), edo
|
hitz
elkartu bateko lehen osagai izateak (oinordeko mota, zaldizko talde).
|
|
|
Eta horrek dakar, aldi berean, dvandva elkartuak pluralean erabili beharra, edo ez, behintzat, singularrean. Hau da, artikulu plurala, erakusle plurala, edo zenbatzailea hartu behar du dvandva motako
|
hitz
elkartu bat buru duen sintagmak. Alde horretatik ezin dira zuzentzat jo azken boladan maiz irakurtzen ditugun mota honetako erabilerak:
|
|
2022
|
|
|
· Zer aukera eman? Kontzeptu hori hitz bakarraz adierazteko,
|
hitz
elkartu batera jo daiteke. Aukera bat:
|
|
|
Donostia bezalako hiriburu bateko auzo baten izena izan zitekeen, baina ez. Umea amaren sabelean egotetik munduan egotera igarotzen den lehendabiziko unean ama izendatzeko erabiltzen den terminoa da,
|
hitz
elkartu bat: haur jaioberria eta ama bizitza osoan egongo diren bezala, elkartuta.
|