|
2004
|
|
|
Abiapuntua eta helburua
|
harturik
, zera dakusagu: haren bizitza laburrean, hamar urteren buruan euskararekiko bi aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera zer nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz:
|
|
|
Mikel Atxagak Sabino Arana eta haren jarraitzaileen eragina euskararen berbizkundean. Eta ildo horretan gure ekarpen xumea kokatu nahi genuke, epe luzean, aurrekariak, eta ondorenak aipatuaz, mendebaleko Europaren historiaren nondik norako nagusien baitan, S. Aranareo ekarpena euskararen biziberritzeari buruz gogoeta gai
|
hartzen
dugularik.
|
|
|
...eintzuk ziren aukeratzea aginte politikoen esku gelditzen eta gaineratikoak, balizko berezko lege unibertsalen eraginez, halabeharrez itzaliko zirelakotan zeuden, eta beraz sekuentzi bakarreko ikuspegi historikoan erabat sinisturik, Biblian irakurritako ikuspegi historikoaren ondorioz, hizkuntza bakarreko etorkizuna aurreikusten zuten eta beraz hizkuntzen galera, halabeharrezko berezko ondoriotzat
|
hartzen
zen. Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten.
|
|
|
Egile zuzena aurkitu ez arren, koplek zentzu korala
|
hartzen
dute, Bilboko «San Fraiskuko» komentuan ohikoak zirelako. Koru horretako nortasun nabarmeneko pertsonak mogeltar edo astarloatarrak ditugu Eta baita ere Antonio Zabala «Gabonetako otsaldiak» izeneko koplen egile eta argitaratzailea zena
|
|
|
beti
|
hartu
joian (ohi zuen)?
|
|
|
«Alkar ondo
|
harturik
diñoe: Lehenago ondatu ta hil danok azpiratu baino» Eztauko, euskaldunak lehengoen fedea?
|
|
|
Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako guzti guztia erbestetar gaiztotzat
|
hartu
litza
|
|
|
Foru erakundetzearen azken esparrua galdu ondoren, euskal zibilizazio historikoaren aztama bakarra euskara bihurtu zen. Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren azken ondasuntzat
|
hartu
zuten. Une horretan, euskara aldi batean, ikur bihurtu zen, komunitate jakin baten adierazpen sinboloa eta beraz iragan eta geroaren arteko zubi.
|
|
|
Horrela, Bilbon Euskalerritakoek argitaratzen zuten La Union Vasco navarra egunkarian euskararen aldeko diskurtsua eta artikuluak nabarmen handikoak ziren. Euskalerriakoek (Sagarminaga, Sota, Epalza, Galarza) euskara ikurtzat
|
hartu
zuten eta beraien ekimenez, Bizkaiko Diputazioak 1888an indarrean ezarri zuen euskararen katedra.
|
|
|
Eta 1901ean, Hendaian. Herriko Etxean Euskal Herriko zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek bere gain egiteko hori ez baitzuten
|
hartzen
. Ortografiaren bateratasuna alde batetik eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Horregatik, bere lehen diskurtso abertzalean oinarriturik, euskara, aberriaren armarrian kokatzen zen. Funtzio komunikatiboa barik, erakusle bereizgarritzat
|
hartzen
zuen. Eta hizkuntza izan lukeen bezala berpentsaturik berrasmatzen saiatu zen, balizko printzipio batzuen arabera, hizkuntzaren komunikazioaren funtzioa bigarren mailan alboratuz.
|
|
|
Eta jakina, armarritzat
|
harturik
kontserba behar zen hizkuntza, egunero
|
|
|
alde batetik, bere mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta beraz bestelako munduan ezagutu zituen. Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa
|
hartu
zuen. Bestetik, herri euskaldunean murgildu eta bizitzen hasi zen, beste euskaldun bat balitz bezala, Bilboko hiriguneko esperientziatik at.
|
|
|
Eta horrez gainera, populu eta hiriko burgesiaren arteko klase desberdintasuna, ohiko bizimoduan eta ohituretan nabarrnen desberdina zen. Ezkondu aurretik, emaztegaia Bilbora bidali zuen, hilabete batzuetarako mojen kolejiora, garaiko burgesiaren manerak eta usadioak
|
hartzeko
eta bereziki gaztelaniaz ikasteko. Beraz, euskara, baserritar populuarentzat baino ez ote zen baliagarria?
|
|
|
Mahai inguru honetarako gonbita
|
hartu
nuenean, kezka bizia sortu zitzaidan, Sabino Aranaren ingurukoa luze zabal iker eta plazara daitekeelako. Berehala argitu zidaten antolatzaileek nire eginkizuna zela Aranaren ondoko bizkaitar euskalgintza azaltzea.
|
|
|
Aberrija zein zan. Gastelarren menpian eta eurakin eikezan
|
artu
emonak gatik eurakin bat eginda lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra egiten eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz, batez be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta gero ija oso aztu jaken.
|
|
|
Bilbo, 2002 783 or.] Abertzaliak: jarraitu daigun Sabin' ek irakatsi euskun biderik zintzo zintzo; bera
|
artu
daigun
|
|
|
Hitz gutxitan esateko, Sabino Aranaren itzal zabalak ia mende osoa
|
hartu
du Bizkaiko euskalgintza. Alde edo kontra, zale edo arerio, Sabino Arana izan da, urte luzeetan, euskalgintzaren erreferentzia Bizkaiko lurraldean.
|
|
|
Azkuek, ordea, gaztaroan «aranismo» askoren asmatzailea izan ondoren, beste bide bat
|
hartu
zuen, gure hizkuntzaren aberastasunak eskainiz, jakiteko
|
|
|
Ezta Kanpion ere. Antza, ez dira euskalaritzat
|
hartzen
. Ez ote du hor lekurik?
|
|
|
PoJitikaren eta hizkuntzaren arteko harremanaz, orobat, bada zer eztabai daturik. Izan ere, euskararena despoJitizatu beharra dagoeJa esan eta esanka ari zaizkigu, ez deJa inor susmopean
|
hartu
behar arrazoi ideoJogikoengatik. Bai na susmagarri gertatzen da despoJitizazioaren defentsa hori, nondik eta, asko
|
|
|
Ez baitugu gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta hauetatik% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak. Nahiz eta erdaldun multzo horretako% 52k beren burua eus kalduntzat
|
hartu
, euskarari dagokionez, ordea, ageri da gehienek ez dutela ino lako interesik, beste% 25ek aurkakoa duela, eta aldekoa, berriz,% 24k bakarrik (272). Hau zen orduko erradiografia.
|
|
|
ten eta transmitigarriak» diren, hots, genetikoki determinagarriak diren ezau garriak bame
|
hartzen
ditu. Euskal Herriaren kasuan, ezaguna denez, esparru zientifikoan deigarria gertatzen den datu serologikoa da nabarmentzen dena, Rh negatiboaren presentzia garaia, alegia.
|
|
|
Europara kanpotik etorritakoen artean, orobat, guztiak edo ia guztiak Rh positiboa dutenak dira. L. F. Cava lli Sforzak kontuan
|
hartu
beharreko datu genetiko bitxitzat dauka bere azter ketan agertzen den fenomeno hau, jadanik M. A Etcheverry medikuak bere garaian egindako aurkikuntza egiaztatzera datorrena. Eman ohi den azalpena da, aro neolitikoan Europan zehar eman ziren inbasio gune desberdinen uhi nek eta zehazki ekialdetik (Anatoliatik) abiatutako populazio mugimenduek ez zutela erabat harrapatu euskal lurraldea (274).
|
|
|
Hautemandako herentziazko ezaugarri guztietan ageri dena da, gizabana koen arteko desberdintasunak garrantzitsuagoak direla arraza taldeen artekoak baino. Zaila da arraza definitzea, zaila den bezala arrazak bereiztea, estatisti ken maiztasunean kontuan
|
hartu
beharreko ezaugarriak asko direlako. Ez ga ra gauza munduan zenbat arraza mota dauden jakiteko.
|
|
|
Denak dira arbitrarioak. Eta sako nean, oinarritzat erreferentzia genetikoa
|
hartzen
bada, klimak eragindako pig mentazio desberdintasuna at utzita, egiaztatzen da arrazen arteko beste desber dintasun guztiak kuantitatiboak direla. Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene bateko bi tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan.
|
|
|
zista izan zen, inoiz ez zuen izan Hittlerrek judutarren aurka
|
hartutako
jarrera bortitzaren antzik. Euskal arrazaren handitasunaren usteak ez zuen jarrera kolonizatzailerik, Teoría Nagusirik eta antzekorik sortu> > (Berria,, 6.or.).
|
|
|
Lehen arrazoia da, Sabinok maketismoaz hitz egiten duenean, euskal nazio ukatu eta menperatu baten burujabetasuna aldarrikatzen duela eta, be re politikagintza zapalkuntza egoera batetik abiatzen denez gero, ondorioz datorren jokabide normala dela politikagintzan nazio proiektu horren kontra daudenak oro etxekoak nahiz kanpokoak etsaitzat
|
hartzea
edo, bestela esanda, gizarteko harremanak gatazka zentzuan ulertzea. Maketoaren kon tzeptua, bada, ez du mugatzen soilki inmigratuen mundura, arras arinki esan izan den bezala, baizik eta kanpoko okupatzaileekin hatera kolaboratzen du ten bertakoak ere euskaldunak izan ala ez kategoria berean sartzen ditu.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat
|
hartzea
eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Eta bitartean diskurtso postmodemoak aurrera segitzen du estatu nazio ahaltsuen galtzadan gastatutako gurpilean. Ez da oztoporik jarriko Wagner edo Nietzsche bezalako izen handiak, arrazista garbiak, aiputan
|
hartzeko
or duan, baina sabindar nazionalismoa errebindikatu orduko, berehala agertuko dira handik eta hemendik adjektibo deitoragarriak, tartean, azalduz gatoze nez, arrazistarena. Sabino ez zen arrazista izan.
|
|
|
Sabino Aranak, halere, badu zer zuzendurik. Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa
|
hartu
iza na; eta, batez ere, garai hartan ulergarriagoa izan arren, ez da horregatik onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan jarri izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda. Aranak puntu horietan egiten du garbiki erren.
|
|
|
Sabino izututa dago maketoak Bizkaian
|
hartzen
ari diren indarra ikusita. Maketismoa edo espainolismoa Bizkaiko gizarte bizitza osoan zehar barreia
|
|
|
Bestalde, bertakoak dira inmigrazia aldezten dutenak eta atzerritarrei leku egiten dietenak. Horregatik, ez atzerriko inbaditzaileak bakarrik, bertako espai nolistak ere, euskal abizenak eraman arren, maketoen parekotzat
|
hartu
beharre koak dira: «Pues ¿ quiénes son ellos aquí en Bizkaya?
|
|
|
painolista horiek guztiak, hala nola liberalismoa, karlismoa, integrismoa, erregi onalismoa, horiei guztiei politika bizkaitarra kontrajarriz. EAJk hauteskundee tan artean parte
|
hartzeke
zirauen garaiko diskurtsoa da hau, abstentzioa aldarri katzen baitzuen orduan. Ez da aurkezten, ez baitu aski indar horretarako (26).
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin batzuk
|
hartzea
proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin batzuk hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain
|
hartzeko
aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29). Izan ere, Aberriak edo Euskeriak (hau erdaraz esanda) jasaten duen desgraziarik larriena euskaldunak espainolekin arrotzekin, alegia harre manak izanez bizitzea eta, ondorioz, bere izatean endekatuz joatea da.
|
|
|
Beraz, harentzat hizkuntzak ez bide du zerikusirik ez pentsa menduaren antolaketan eta ez eraginik mundu ikuskeran, hizkuntzalari batzuek aitortzen dioten bezala. Bigarren ezaugarria da, euskara, literaturarako ez ezik, herritarrak irrelijiositatea eta inmoralitatea dakartzaten atzerritarren kontra de fendatzeko ere erabili behar dela, hura «babes» eta «kontrahorma» gisa
|
hartuz
, alegia (34). Hirugarrena da agian, oinarrizkoena eta horregatixe, beharbada, kritikak ere gehien aipatu izan duena, euskaltzaletasuna hertsiki Aberriaren kausari loturik dagoela eta euskaltzeltasuna, funtsean, abertzaletasuna zor zai ola.
|
|
|
parte
|
hartu
zuen, baita 1902ko irailaren lln sortutako Eskualzaleen Biltza
|
|
|
Baskologoa eta baskofiloa, aldiz, ez euskarari, baizik Euskal Herriari da gokion kontzeptua da, berari buruzko jakintzaz ari denari edota bera maite du enari aplikatzen zaiona. Euskoaren eta baskoaren erro etimologikoa desberdin tzat
|
hartzean
oinarritzen du bereizketa hori. Euskaltzalea euskara maite duena den bezala, baskofiloa aberria maite duena da, abertzalea alegia, euskara ja kin ala ez.
|
|
|
«euskerología» hitzen ordaina izango litzateke (49). Elhuyar hiztegian, zeine tan «euskalaritza» ez baitator baina bai euskalari, hau baskologoren baliokide tzat
|
hartzen
da, euskaralogoarekin berdinduz. Eta baskoa, hiztegi berean, eus kaldunari deitzen zaio, adiera zabalean, Euskal Herriko biztanleari, eta hertsian, euskaraz dakienari.
|
|
|
Eta baskoa, hiztegi berean, eus kaldunari deitzen zaio, adiera zabalean, Euskal Herriko biztanleari, eta hertsian, euskaraz dakienari. Remen baskologoa eta euskaralogoa baliokide tzat
|
hartzen
dira.
|
|
|
Gaurko hizkuntzalariek ez daukate Arana gramatikalaritzat, ez bederen honi eman ohi zaion adiera zabalean
|
hartuta
, nahiz eta hilondoko eskuizkribu batean agertu izan haren bizkaierazko aditzaren sailkapen bat, «clasificación del verbo bizkaino» izenekoa (51). Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak.
|
|
|
Hasiera hasieratik pizten zaio, bada, etimologiarako zaletasuna eta hauxe du bere lehen saioa. Pliegos Euskeraló gicos lanean (1892), errotzat
|
hartutako
17 hizkitatik eratorritako hitzen azal pena ematen du, ari, argi, agi, adi, ali, eri, egi, eli, eta horrelakoena. Handik hiru urtera Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen, bai, bide berriak urratuko ditu.
|
|
|
Batzuek uste dute, hauen artean Akesolok (77), Arana euskarazko bere la netan agertzen dela «barriztaria, eta aztertzaille eta kritikalari zorrotza», eta eus kalariek horietara jo luketela «zer irakatsi dauan eta nondik norako bi deak
|
artu
eta urratu dituen jakiteko». Teorian proposatutakoak praktikan nola aplikatzen diren jakitea argibide izan ohi da eta saiatuko gara alderdi hori ere aztertzen.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik
|
hartutakotzat
dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik.
|
|
|
Lehenengo egutegiaren sarrerakoan, abertzale gisa aurkezten du bere bu rua Aranak, Euskal Herria bere osotasunean
|
hartuz
: «Abertzalia naz.
|
|
|
Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik. Horregatik, zuzeneko itzulpenen bidea utzi eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia
|
hartu
zuen, irizpidetzat ondoko bi arau hauek hartuz: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura hartu eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik. Horregatik, zuzeneko itzulpenen bidea utzi eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia hartu zuen, irizpidetzat ondoko bi arau hauek
|
hartuz
: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura hartu eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Horregatik, zuzeneko itzulpenen bidea utzi eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia hartu zuen, irizpidetzat ondoko bi arau hauek hartuz: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura
|
hartu
eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Bestalde, atzerriko izenei euskal itxura emateko, izenen jato rrizko iturburura jotzen baitu, bide horretatik mota askotako izenak ateratzen zaizkio, batzuk, Koldobika bezala, aski bitxiak, eta beste batzuk, Kepa beza la, onartuagoak izan direnak. Izenak itxuraz euskalduntzean, egiazko premia bati erantzuten ziolakoan zegoen, euskal idazleak gehienetan inguruko erdere tatik gaztelaniatik eta frantsesetik
|
hartuta
ematen baitzituen izenak. Erdal izen hauek aski errotuak baitzeuden, beldur zen Arana bere proposamenaren arrakataz.
|
|
|
Pliegos Histórico políticos (II) izeneko lanean (1889), Kanpion eta Arza kekin eztabaidan ari dela (91), euskal poetei atzerriko alderdiek antolatutako lehiketetan parte ez
|
hartzeko
gomita egiten die Sabino Aranak, aberriari trai zio egin ez diezaioten. Eta, aldi berean, parada horretaz baliatzen da egile ho rietako bakoitzaren literatur ikuspegia zorrozki kritikatzeko (92).
|
|
|
(106) Datuok indikatzaile hutsak dira, ikuspegi orokorra emateko bakarrik balio dezakete nak, guk oinarritzat egilearen Obras Completas eko testu masa orrialdez orrialde
|
hartuta
atera di tugunak.
|
|
|
Orotara 1.086 orrialde idazten dituela kontutan
|
hartuta
,% 33.60ko indi zeak ez du hain leku txarrean uzten Aranaren euskal luma, liburu eta saioen mailan bederen. Aldizkarietan, ordea, euskara ia erabat arrotza dela esan de zakegu, ondoko taulan ikus daitekeenez, osta osta% 1,30eko orrialde masa besterik ez baitute osatzen euskaraz idatzitakoek.
|
|
|
Aldizkarietan, ordea, euskara ia erabat arrotza dela esan de zakegu, ondoko taulan ikus daitekeenez, osta osta% 1,30eko orrialde masa besterik ez baitute osatzen euskaraz idatzitakoek. Erreferentziatzat
|
hartzen
ba da orotara 2.386 orrialde idatzi zituela, eta horietatik 382 orrialde baino ez euskaraz, azkenean Aranaren euskalluma% 16ko sortarekin geratzen da, ares tian emandakoaren erdira jaitsiz. Remen ageri da Arana iritzi publikoari gaz telaniaz zuzentzen zaiola, esan bezala, arrazoi praktikoak medio.
|
|
|
Beraz, argitalpen horietan datozen datu guztiak ez zituen izan Viilasantek eta, neurri batean, ulertzekoa izan liteke Aranaz hain iritzi ezkorra ematea, zoritxar guz tien errudun bakar bera bailitzan. Baina arazoa are larriagoa agertzen da, or duan baino datu historiko gehiago eskura izanda, Aranaren aktak ez ezagutzea edota aintzakotzat ez
|
hartzea
eta, ondorioz, antzeko aurreiritziekin segitzea. Horrelako zerbait gertatzen zaiolakoan gaude Xabier Kintanari, honek ere
|
|
|
Gutun honetan datorrenez, badirudi Batzarraren xedea ere garbi finkatua ze goela, zeina baitzen euskal ortografiaren batasuna aztertzea eta, ahal izanez gero, euskal eufonian oinarritutako arau filologikoak finkatzea. L Hendayais ek 1901eko irailaren 22ko kronikan zekarrenez, batzartu zirenak eta beren atxi kipena agertu zutenak hatera
|
hartuta
, 30 izan ziren, hauetatik 22 Hegoaldeko ak; joan ezin eta beren atxikipena gutun bidez agertu zutenen kopurua, berriz,
|
|
|
Batzuen ustez, Manuel lrujok 1954ko artikulu batean idazten zuen bezala (115), ez bat, baizik hiru gai hauek jorratu omen ziren bertan, hots: hizkun tzaren defentsarako bide egokiak
|
hartzea
, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea. Asmo hauek burutu ahal izateko, erakunde bat sortzea, Es kualdun Biltzarra (Association dEuskeraphiles/ Liga de Euzkeráfilos) deitu zi tzaiona, eta lanerako Batzorde Iraunkor bat eratzea erabaki zuten, honela osa
|
|
|
Batzar hartan
|
hartutako
erabakiez argien mintzatzen dena eta, agian, kontakizunean fidagarriena, Sabino Arana bera da. Honi Batzar Iraunkorre koek gutun bat igorri zioten 1901eko urriaren llko datarekin, urte bereko aza roaren 18an Hondarribian egin beharrekoa zen bilkurara deituz.
|
|
|
Presidente para que éste a la mayor brevedad le dé el curso correspondiente» (124). Baina bigarren puntuan sartuta zegoen Eskualdun Bil tzarra elkartearena, honen izenaz eta xedeez erabakiak
|
hartzeari
zegokiona:
|
|
|
Kontua Ara nari bideak oro ixtea zen. Honela, batzordekoa zen Aranaren kontrako eraso ari eman zioten hasiera, erabakiak hari bizkar
|
hartuz
. Idazkariaren txostenean, batez ere, euskaltzaleak ere gomitatuak izatea jartzen zen auzitan.
|
|
|
Hendaiako Batzarreko kide garrantzitsu batzuek or tografiaren arazoa bizpahiru urtez atzeratzea komeni zela argudiatu baitzuen, Ademak txostenari ez zion segidarik eman. Sabino Aranak, noski, begi txarrez
|
hartu
zuen erabakia, salatzeko modukoa iruditzen zaiona:
|
|
|
Bigarrengoan ere ez zela erabakirik
|
hartu
–Hau ere egia.
|
|
|
Eztabaida maila honetan, alde hatera utzita aranazaleek euskalaritzan izan zezaketen gaitasuna, jokabidearen gardentasunean datza arazoaren mui na. Sabino Aranari zaio leporatu azpikeriaz jokatu nahi izan zuela, pasarte horretan agerian baitago ortografiaren arazoa Hendaiakoan, azken fi nean, lagun gutxiren artean trenkatu nahi izan zutela, aldez aurretik azterketa lanik aurkeztu gabe, erabakiak ahoz
|
hartuz
.
|
|
|
1.1 Oraingoan lastabalari sua Kanpionek ematen dio, Azkain ek 1907ko otsailaren 19ko El Pueblo Vasco n «Euzkadi» hitza errebindikatzen duela eta, haren esaldi bat hizpidetzat
|
hartuz
, ez inori erantzunez, Kanpion (158) bost orri alde terdiko artikuluarekin ateratzen da Euskal Herria hitz zaharraren alde, ha ren erabilera behetitzen doalako. Baina behetitzen batere arrazoirik gabe.
|
|
|
Baina behetitzen batere arrazoirik gabe. Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik
|
hartzen
dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena:
|
|
|
Baina behetitzen batere arrazoirik gabe. Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago
|
hartu
. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena:
|
|
|
Izan liteke Euskal Herriaren kasuan ere, hitz hori, «euskararen herria», alegia, hitz egokia ez izatea, zeren, zentzu hertsian, hizkuntza hori mintzatzen den herriari bakarrik aplikatu bailitzaioke. Baina horrelako hitzak zen tzu zabalagoan ere
|
hartu
ezinik ez dago eta, Euskal Herriaren kasuan, hitz ho nek euskaraz egiten den eta egin zen herria adieraziko luke.
|
|
|
Kanpionek, irizpidetzat literatura idatzia
|
hartuta
, esango du euskara hitza s rekin idatzi izan dela: heskuara, eskuara, heuskara, euskara, euskera, esko ara, uskara, etab. Hala izan bada, honek esan nahiko luke entzule guztiek hitz hori hots horrekin entzun zutela.
|
|
|
oinarritzat
|
hartzeari
dagokionez, bide horrek indarrean dauden ohiko hitzak utzi eta egiazta ezin daitezkeen osin hipotetikoetan murgiltzera garamazke. Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma dezake.
|
|
|
Aita Arriandiagaren kontraerantzunak berriz luma
|
hartzera
behartzen du Kanpion, eta zenbaki berean egiten du euskera formaren aldeko bigarren de fentsa, artikuluaren izenburua errepikatuz (169). Remen, aranismoak proposa tzen duen irizpide etimologikoa hizkuntzaren erabilera arruntean aplikaezina dela frogatzeko, beste kontzeptu bat sartzen du tartean, esanez hizkuntzen be rezko eboluzioan gertatzen diren hitzen aldaketak jatorrizkoak bezain legez koak direla eta, beraz, onartu beharrekoak.
|
|
|
Ju lio Urkixok RIEV sortu zuenean 1907an, Karmelo Etxegaraik Azkueri 1907ko martxoan egindako gutunean kontatzen dioenez, egile hori bera aldizkari ho rren kontra oldartu omen zen berehala. Azpeitiarrak «poseido», «ensabinado» eta horrelako perlak botatzen dizkio, ironiaz baino gehiago trufaz, literatur pi eza batean haren kontura irri egiteko beta
|
hartuko
duela iragartzen baitu (179).
|
|
|
Ertzeko bi jarrera horiek euskara eta euskal kultura instrumentalizatu besterik ez dute egi ten, agian ohargabean, baina egiazki. Nolanahi ere, hitzaldiaz geroztik Jurgi Kintana historialariak gutun baten bidez jakinarazi digunez, izendegiaren kasu honetan, badirudi eztabaidan parte
|
hartu
zutenek beren iritzia motu propio eman zutela, alderdi jakin baten agindura jokatu gabe. Kanpion nahastu egin zen, an tza, Azkuek apezpikuaren esanetara ziharduela esatean (184).
|
|
|
«fetitxe» edo «idolotzat»
|
hartzen
dutela edo horrelako zerbait irakurri orduko,
|
|
|
Egun kari honetako batzuk maisuaren izena gutxiesten ari zirelakoan zeuden Euzkerea koak eta horregatik kexatu ziren hango zuzendaritzaren aurrean (208). Une horretan Euzkadi-ko «Euzkel atala» saileko arduraduna Orixe bai tzen, Kirikiñoren lekukoa
|
hartu
zuena, hain zuzen, honek bere sailetik Errole gi lankidea arrazoi ez linguistikoengatik isilarazi zutela idatzi zuelako (209), antisabinisten buruzagi deklaratu zuten eta, harrezkero, gerra pertsonala egin go diote. Jarraian adierazia dator arrazoia:
|
|
|
Nolanahi ere, «y los contradictorcillos» izenburuak berak ondo asko adierazten duen bezala, Orixe, euskalaritzaren esparruan, kontraesa le txikien artean, bat gehiago besterik ez zen. Orduko eztabaida hari neurria
|
hartzeko
, hots, orduko irizpide aldez nahasi eta aldez kontrajarriak egun zer tan zehaztuak geratu diren jakiteko aski da Euskaltzaindiaren arauak begira tzea. Ordukoaz ari baikara, ez gaurkoaz, eztabaida, aipu horietan ageri den be zala, gehienbat Orixeren inguruan pertsonalizatzen bada ere, jokoan dagoen arazoa askoz sakonagoa delakoan gaude, zeren, azken batean, Sabino Arana euskalariari dioten mirespena eta, agian zuzenado esanda, haren eskolakoak autoizendatzen direnen dogmakeria baitago auzitan.
|
|
|
Jeltzaleen familiatik harago, R. M. Azkue bera ere kate motzean
|
hartuko
dute aranazaleek, nahiz eta hark ai tortua duen Arana eta Broussain direla berak ezagutzen dituen bi neologista onenak. Zergatik hau ere susmopean?
|
|
|
Beraz, xadon bezalako hitzak lekuz kanpo daude euskal hiztegian. Sabino Aranak ere, ezjakintasunaren ondorioz, hanka sartu zuen Lapurdiko errienta euskal hitz jatortzat
|
hartzean
, izanik den bezala, gaskoinetik hartua, kasurako berak baztertu nahi zuen maestu bezain arrotza (242). Nolanahi ere, ez dira asmatutako hitz guztiak baztertzekoak, hala nola burdin bidea, lur sa garra, beribila, pirripitta, nahiz eta erabiliagoak diren treina, patata, atoa, oto buza, bizikleta.
|
|
|
(249) Zehaztuz etorri garen bezala, Azkue eta Sabino Aranaren arteko desadostasunak bis takoak izan ziren, ez bakarrik politikagintza eta hizkuntzalaritzan, baita euskal kulturgintzan ere, azken esparru honetan nor nori aurrea
|
hartuko
ibili baitziren: Sabinok Euskeldun Batzokija sortu ko du 1894an eta Azkuek Euskeldun Biltokia 1895ean; 1896an, bakoitzak bere aldetik bere orto grafi proiektua aurkeztuko du; Azkuek Euskelzale aldizkaria kaleratuko du 1897an, eta Sabinok, berriz, Euzkadi 1901ean (Jurgi Kintana, op., 25.or.).
|
|
|
rían 1886an jaioa, Almansa ra (Cáceres) joan zen bizitzera bere familiarekin 1878an, baina eus karari ondo eutsi zion. Madrilen matematika eta fisikan lizentziatura lortu ondoren, Guadalajara n irakasle zegoela, Azkuek deiari erantzunez, Euskal Herrira 1899an itzuli eta, berehala, Euskalzale eta Ibaizaba/ aldizkarietan hasi zen idazten eta geroago, Azkuek Europan egiten duen epealdian(), Bizkaiko Diputazioko Euskarako Katedran Azkueren lekua
|
hartu
zuen. Azkuek laurogei inguruko ikasle kopurua utzi zion.
|
|
|
Lehen aroan, bada, jarrera moderatua erakutsi zuen ortografian bezala politikan Azkueren gerizpean. Harenean aldaketa nabarmena EAJko kide bihurtzean ematen da, 1909an Bizkaitarra astekariko euskal sailaren ardura eta 1913an Euzkadi egunkariarena
|
hartzen
duenean, hain zuzen, bigarren arotzat jo daitekeen honetan hasten baita sabindar eredura hurbiltzen, batez ere, foneti ka eta ortografian, tarteka neologismo batzuk ere sartzen dituelarik (lbid., 138.or.). Garbizalea ba da, bai, baina neurri dosifikatuan.
|
|
|
Orokorrean esanda, euskaltzale eta euskalari zen Arana abertzaleak itzal gehiegitxo egiten ote zuen errezeloa geneukan, eta, orain, Broussainen 1902ko abuztuaren llko gutun batetik
|
hartutako
esaldi hau transkribatzean, pentsatzen genuenari eusteko arrazoi bat gehiago atzematen dugu:
|
|
|
Bonaparte, Van Eys, Intxauspe eta, ai patzen dituen arren, ez bide zituen irakurri Iparraldeko klasikoak, ez Etxepa re, ez Leizarraga, ez Azular. Baina «Paster Noster»en euskal itzulepenez ari delarik, Zuberoa eta Nafarroa Beheko idazleak bazter uzten ditu, baina Diha rassaryren Giristino Legea (1887) oinarritzat
|
harturik
, lapurdierazko itzulpena zuzentzen du (258). Nolanahi ere, esan behar da ez dela harritzekoa Aranak autore klasikoen bibliografian hutsuneak izatea, horien argitalpenak artean urri baitziren (259).
|
|
|
Sinatzaileak Eleizalde' tar K., zadorlaria (ote dakite askok nor zen Elei zalde bergararra eta jeltzalea?) eta R.M. Azkue, euskaltzainburua. Alfabeto ho nen oinarri osoa Sabino Aranarena, egia esan, honek ere k eta beste letra ba tzuk Aizkibel azkoitiarrengandik
|
hartu
zituen.
|
|
|
1899ko ekainaren 27ko bilkuran
|
hartutako
erabakiaz pozik agertzen zen, alegia, Bizkaiko Diputazioak, Gipuzkoakoaren eraginez, lau herrialdeek Uni bertsitate Barruti edo Distritu bat sortzea Madrilgo Gobemuari eskatzea, ges tio hori Nafarroako Jauregian egin zelarik. Hara hor zer zioen amaieran:
|
|
|
Amaitzeko, nire esker onik zintzoena adierazo gura diot Euskaltzaindia ri, mintegia antolatzerakoan izan duen parte
|
hartzeagatik
. Zer erakunde hobe rik gauzatzeko, bidezkotasunez eta zuzentasunez, Sabino Aranak zeregin ho rretan egindako lanaren benetako nondik norakoak, egindakook aztertzeko eta neurtzeko.
|
|
|
Oharra: honako lerro hauek mintegiaren hitzaldiak
|
hartuko
dituen argi talpenaren sarrera, hitzaurre edo dena delakotzat sartu beharrekotzat direla ain tzat izanda ere, ez ditut izendatu, argitalpenaren arduradunek eurek zehaztuko baitute zuzenago zein toki edo ataletan joango diren
|
|
|
Izan ere, ez dugu behin ere ahantzi behar, guztiok bezala, bere argi eta itzalekin, bere garaiko semea genuela Sabino ere, eta horrexegatik, bera zu zen epaitzeko orduan, garai hartako egoera sozial, kultural eta ideologikoa na hitaez kontuan
|
hartu
beharra daukagula.
|
|
|
ren testuingurua, hots, nork nori bidalitako gutunetik
|
hartutako
testua zen. Hor
|