|
2013
|
|
|
Edward Gibbonek esan zuen bezala,, hasieran lurralderik aberatsenek, biztanle gehien zutenek eta ikuspuntu militarretik indar
|
handiagoa
zutenek abantailak izan zituzten, baina, ezari ezarian, abantaila horiek orekatu eta konpentsatu egin ziren, Erromako Inperioaren azkeneko eta behin betiko zatiketa gertatu zenean (Decline and Fall? 29 kapitulua).
|
|
|
Konstantinoren ediktuak, Milanen 313 urtean eman zen horrek, amaiarazi egin zuen kristauen aurkako pertsekuzio ofiziala. Konstantino egonarri gutxikoa zen teologiako zorroztasunekin, eta ahalegin
|
handiak
egin zituen kristau herriaren batasunaren alde. Ondorenez, haustura donatistari eta heresia ariotarrari aurre egin behar izan zien.
|
|
|
Hilketa hori agintzeagatik, San Anbrosiok ukatu egin zion jaunartzea Teodosiori, katedralean penitentzia egin arte, eta penitentzia egin beharra izan zuen Teodosiok. Nolanahi den ere, kristautasunak ez omen zuen eragin
|
handirik
izan zuzenbide pribatuaren gainean. Legeria eta kristautasuna ez ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan.
|
|
|
maiz sarri, zuzenbide horren edukia zehaztea zail gertatzen zen oso. IV. mendeko jurista praktikoak jakin bazekien zuzenbide onena aurkituko zuela ospe
|
handiko
juristen idatzietan, kasurako, Paulo eta Ulpianoren idazkietan. Hori, esaten baino, errazagoa zen egiten, batik bat, Paulok pretorearen ediktuari iruzkinak eginez laurogei liburu bete zituelako, eta Ulpianok, berriz, laurogeita bat.
|
|
|
Aurreneko hirurek euren burua hautatu zuten, zuzenbide klasikoaren azken fasean eurak izan baitziren juristarik bikainenak. Modestino, Ulpianoren dizipulua, jurista
|
handien artean
azkena izan zen. Zerrenda horretan, azpimarratzekoa da Gaio sartu izana, horrek erakusten baitu bere lanak zer nolako entzutea lortu zuen denboraldi klasikoaren ostekoan.
|
|
|
Ez da gure egunetara heldu Teodosioren Kodearen jatorrizko testua; baina, hein
|
handi
batean, hori berregitea lortu da. Behe Inperioaren historia politikoa, ekonomikoa eta juridikoa zein izan ziren jakiteko, horixe da iturririk garrantzitsuena.
|
|
|
Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi
|
handiagoa
zuena, bertan zegoelako. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen.
|
|
|
Zuzenbide germaniar tradizionalek euren baitara bildu zuten gizartean sustraituriko ohitura bisigodoa. Eurikoren Kodea, aldiz, Inperioko konstituzioak bezala idatzi zen; argiago esateko, konstituzio hori idatzi zuten erregeak berak eta erreinuko aberats
|
handiek
. Eurikoren asmoa zen mendeko erromatarrek eta bisigodoek bereizita irautea.
|
|
|
VI. mendearen hasieran, zuzenbide erromatarrari buruz zehatz mehatz hiru bilduma agertu ziren, gobernadore barbaroen mendekoentzat. Teodorikoren Ediktua, gutxi gorabehera, 500 urte inguruan aldarrikatu zen; zehatz esateko, Teodoriko
|
Handiak
, Italian ostrogodoen errege izan zenak, aldarrikatu zuen. Teodoriko Handiak, politikaren ikusmiratik, egoki ikusi zuen bere burua ekialdeko enperadorearen ordezkari moduan aurkeztea Konstantinopolisen.
|
|
|
Teodorikoren Ediktua, gutxi gorabehera, 500 urte inguruan aldarrikatu zen; zehatz esateko, Teodoriko Handiak, Italian ostrogodoen errege izan zenak, aldarrikatu zuen. Teodoriko
|
Handiak
, politikaren ikusmiratik, egoki ikusi zuen bere burua ekialdeko enperadorearen ordezkari moduan aurkeztea Konstantinopolisen. Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien.
|
|
|
Material erromatarren bilduma horietatik eragin
|
handiena
izan zuena Lex Romana Visigothorum izan zen; horrek izen ezagunagoa ere badu, Alarikoren Laburpena, alegia. Alariko II.ak, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen bilduma hori 506 urtean, bere mendeko erromatarrentzat.
|
|
|
Frankoen atakearen ondorioz, bisigodoak galtzaile atera ziren Vouglen, Poitiersen ondoan, 507 urtean. Horrela, Espainiara bildu zen erreinu bisigodoaren zatirik
|
handiena
. Berriro ere, Teodorikoren Ediktuan eta Lex Romana Burgundionum horretan erabilitako iturri berberak erabili ziren.
|
|
|
Mendebaldeko Inperioa kolapsatzean, Ekialdeko Inperioak ez zuen kalte
|
handirik
izan. Kontrara, V. mendearen bigarren erdian, Konstantinopolis eta Beiruteko zuzenbide eskoletan berpiztu egin ziren ikasketa juridikoak.
|
|
|
Programa horrek Erromako Inperioaren antzinako loria berriztatu nahi zuen bere alde guztietan. Justiniano energia
|
handiko
eta adimen argiko gizona zen, eta, Napoleonek bezala, lo ordu gutxi behar zituen. Haren emazte Teodorak, aurretiaz aktore izan zenak, eragin handia izan zuen Justinianorengan.
|
|
|
Justiniano energia handiko eta adimen argiko gizona zen, eta, Napoleonek bezala, lo ordu gutxi behar zituen. Haren emazte Teodorak, aurretiaz aktore izan zenak, eragin
|
handia
izan zuen Justinianorengan. Horren erakusgarri, Teodora 548 urtean hiltzeaz geroztik, Justinianoren lana legegile gisa asko murriztu zen.
|
|
|
Horrela, bere gain hartu zituen, hala erlijio agintea, nola aldi baterako aginte gorena. Justinianoren erlijio aginteak bazuen sinbolo bat, hain zuzen ere, Bizantzioko Santa Sofia eliza
|
handia
; horrekin, Justinianoren ametsa zen Salomon bera garaitzea.
|
|
|
Justinianoren lege lanaz denaz bezainbatean, enperadoreak zorte
|
handia
izan zuen, bere planak betearazteko orduan ondoan izan zuelako Triboniano, ministro bikaina. Ezin da baieztatu haren ideietan eragina izan zuela monarka bisigodoaren jardunak; Justinianok ez zuen sekula ere hori onartuko.
|
|
|
Justinianok, ordea, hala nahita, begiak jarri zituen zuzenbide erromatarraren urrezko aroan, eta aro hori berrezartzeko asmoa izan zuen, zuzenbide horrek hiru mende lehenago izan zuen maila berreskura zezan. Kongruentzia
|
handirik gabe
, Justinianoren ametsa izan zen, orobat, zuzenbidea garai hartako Bizantzioko Inperioan ere aplikatzea.
|
|
|
Inperioaren konstituzioak, ordu arte, garapen juridikoaren eragile nagusiak izan ziren. Horrela, aurreko mendean, nobela kopuru
|
handia
sortu zen. Justinianoren Kodeak hurrenkera kronologikoaren arabera antolatu zituen konstituzioak.
|
|
|
Justinianoren bildumako zatirik garrantzitsuenak, haatik, ez zeukan aurrekaririk. Digestoa zen hori (latinez, Digesta; grezieraz, Pandectae), jurista
|
handiek
idatzitako zatien antologia. Aipamenen Legean izendatutako bost juristek osatu zuten aipatu egileen talderik garrantzitsuena:
|
|
|
eta sona eta itzal gehien duena. Aldi horretan mamitzen da zuzenbide erromatarra geratzea tradizio juridiko eta historikoan errotua, kultura
|
handiko
osagai juridiko gisa.
|
|
|
8 Hona, beraz, irakurle euskaldunari orain eskaintzen zaiona eta liburu honetan aurkituko duena: lehen lehena, euskaraz emanak, bere kultura juridikoaren osagai esanguratsuak, historian zehar zedarriztatu eta ondu direnak, horien ibilbidearen laburpen egokia emanez; bigarrena, horien egilea bera, Peter Stein, sona
|
handiko
idazlea. Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta ez direnentzat.
|
|
|
zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta
|
handirik
jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea.
|
|
|
zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri
|
handi
batean, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea.
|
|
|
K. o. VI. mendean, lege materialen bilduma osatu zen, Justiniano enperadore bizantziarraren aginduz, eta bilduma horretan du iturburua zuzenbide erromatar zaharretik ezagutzen dugun zatirik
|
handienak
. Bilduma hartan jasotako testuak mila urteko eta etenik gabeko garapen juridikoaren emaitzak dira; mila urte horietan zehar, zuzenbide erromatarrak zenbait bereizgarri bereganatu zituen, eta bereizgarri horiekin behin betiko identifikatuta geratu zen.
|
|
|
Patrizioen taldea nahiko txikia zen, eta jatorriz noble ziren lur jabeek osatzen zuten talde hori. Plebeioen taldea zenbakiz
|
handiagoa
zen, baina askoz ere abantaila gutxiago zituen talde horrek hainbat arlotan. Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki horiek beti bidezkoak ez zirela.
|
|
|
Bilduma forma egokiz aurkeztu zitzaion herritarren biltzarrari, eta horrek onetsi egin zuen. Onespena eman arren, biltzarrak ez zuen uste izan lege berria zuzenbide zaharraren ordezkoa zenik; aitzitik, zehaztasun
|
handiagoarekin
finkatu zen betidanik eta orokorrean zuzenbidea (Ius) izan zena. Behin zuzenbide hori testu batera bilduta, lex bihurtu zen (de legere, adieraztea?
|
|
|
Horren inguruan,. XII Taulak? izeneko bildumak arreta
|
handiarekin
agintzen zuen honako hau: hartzekodunak berari zegokion zatia baino ezin zuen ebaki, eta, hori baino gehiago ebakiz gero, bere kreditua galtzen zuen.
|
|
|
Erromatarren iritziz, euren zuzenbidea ospe
|
handikoa
zen, eta iritzi hori guztiz sustraituta zeukaten. Haien aburuz, euren zuzenbidea aspaldi aspalditik izan zen Erromako bizitza itxuratzeko oinarrizko osagaia.
|
|
|
Bestalde, prozedura oso mugatua zen iraupenari zegokionez. Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde
|
handiarekin
, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea.
|
|
|
Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar zuen. Hala eginez gero, askatasun
|
handia
zuen prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia hartzeko orduan. Errepublikaren lehenengo garaietan, alderdiek euren buruen gaineko ordezkaritza zuten.
|
|
|
Mende horietan ere, Neron, Kaligula eta Domiziano moduko enperadoreek gehiegikeriarik basatienak egin zituzten. Paradoxa bada ere, euren erregealdietan zehar, Erromak aintzarik
|
handiena
erdietsi zuen zuzenbidearen estatu moduan. Horren arrazoia, beharbada, isilbidez onartutako bereizketa hau izan daiteke:
|
|
|
Arean ere, Augustok, orduko, jurista jakin batzuei ahalmena eman zien, inperio agintearekin iritziak emateko. Ahalmen hori aitortzeko arrazoia izan zen, beharbada, Inperioko kantzelaritzari presioa kentzea, horrek erreskriptoen eskari
|
handia
zuelako. Mende bat beranduago, Adrianok hauxe xedatu zuen:
|
|
|
Legea idatzita ez zegoenean, juristen iritziak ziren legearen oinarri. Alabaina, iritzi horiek ez zeukaten aldez aurretik zehaztutako testu finkoen aginterik, eta, ondorenez, juristek eremu
|
handiagoa
zuten zuzenbidea berriro formulatzeko.
|
|
|
Bigarren kategoriak, gauzei buruzkoak, sailkapenaren zatirik
|
handiena
barruratzen zuen. Kategoria horretan sartzen zen balio ekonomikoa zuen edozer, eta, beraz, gauza gorpuzdunak nahiz gorpuzgabeak kategori horretara biltzen ziren.
|
|
|
Zuzenbidearen hirugarren zatia, Gaioren eskemari helduta, akzioei buruzkoa zen. Zati horretan, Gaiok ez zuen kezka
|
handirik
hartu, auzitegietan demandak jartzeko prozedurari buruz.
|
|
|
Gaioren lana, kronologiaren arabera, epealdi klasikoaren gailurrean kokatu behar da. Une horretan, zuzenbide pribatuaren edukiak, neurri
|
handiagoan
edo txikiagoan, finkatuta zeuden. Gaioren eskemak, berriz, osagai berritzaileak zituen.
|
|
|
ekarri bazuen ere. Bera izan zen azken enperadore
|
handi
eta gerraria. Aurrekaririk gabeko tratatu horrek, 382 urtean, bisigodoei ahalbidetu zien Danubioren hegoaldean ezartzea, tribu autonomo gisa; horrela, bisigodoek ez zuten aldatu behar izan euren tribu antolaketa, eta euren lege propioei eutsi zieten.
|
|
|
Bestalde, konponbideei orokorrean ezezkoa emateak berarekin ekarriko zuen bidegabekeria mugarik gabe luzatzea. Hori guztia zela eta, pretoreak kontu
|
handiarekin
aukeratzen zuen zein arazotan emango zuen agindu hori. Halako arazoak ziren, besteak beste, iruzurra; koakzioak; demandatzailea, epe laburrez eta zerbitzu publikoaren ondorioz, absente izan eta gero, bueltan aurkitzea bere lurraren edukitza beste inorkizan duela onustez, eta, preskripzioaren bitartez, hura bihurtu dela jabe; eta, orobat, demandatzailea, teknikaren ikusmiratik, heldua izanik, oraindik gazteegia izatea, zer egiten duen jakiteko.
|
|
|
Zuzenbide horri Ius honorarium deitu zitzaion (ofizial publikoek ohoreak zituztelako). Errepublikaren bigarren erdian, zuzenbidea egiteko modu horren bitartez lortu zen, hain zuzen ere, garapen juridikorik
|
handiena
, gatazka zibilei dagokienez.
|
|
|
Errepublikaren azken garaietan, formulen sistemak eta gainerako konponbide osagarriek prestakuntza tekniko
|
handia
erdietsi zuten; are gehiago, beharrezko egin zen espezialistek aholkua ematea hori behar zutenei. Pretoreak, iudexak eta alderdien ordezkari moduan ziharduten abokatuek ez zeukaten heziketa juridikorik, eta, horren ondorioz, guztiek ere adituen laguntza behar zuten.
|
|
|
Errepublikaren azken garaietako juristen kasuan, euren izen ona edo ospea zen haien iritzien euskarria. Beste alde batetik, digestoetara bildu ziren osperik
|
handieneko
juristen iritziak. Horrela, iritzi horiek erreferentzia moduan har zitezkeen, etorkizunean antzeko kasuak gertatuz gero.
|
|
|
Errepublikaren ordez Inperioa ezarri zenean, lehenengo enperadoreak, Augustok, presa
|
handia
hartu zuen mendekoak lasaitzeko; eta, horretarako, Errepublikaren konstituzioan ezarritako egitura politikoa iraunaraziko zuela baieztatu zuen. Erregimen berriaren lehenengo uneetan, herri biltzarra beti bezala bildu zen, aurretiaz egin izan zuen moduan.
|
|
|
Pretorearen ediktuak prestakuntza maila
|
handia
erdietsi zuen, eta, ondoz ondoko pretoreek urtero urtero ediktua argitaratu arren, nekez hobe zitekeen halakoa urte batetik bestera. II. mendearen hastapenetan, Adriano enperadorearen agintaldian zehar, Juliano juristak iraunkortasunez itxura berria eman zion ediktuari.
|
|
|
Justinianok ulertu zuen lan osoa berea zela, eta lege itxura eman zion. Bere izenean egindako aldaketak defendatzeaz gain, ikusi zuen zehatzegiak ez ziren gaietan eginiko zuzenketek ere jatorrizko idazkiek baino begirune
|
handiagoa
merezi zutela (Constitutio Deo Auctore, 6). Enperadoreak debekatu zuen jatorrizko lanak aipatzea, eta testuaren gaineko iruzkinak saihestu zituen, testua bere horretan beira bezain argia zela alegatuz.
|
|
|
Justinianoren lana zerbait gogoangarria izan arren eta berori argitaratzeko zalaparta bazter utzita, lan horrek ez zuen harrera
|
handirik
erakarri. Latinez idatzita zegoenez, Bizantzioko jurista gehienek ez zuten ulertzen, euren hizkuntza greziera baitzen.
|
|
|
Hurrengo mendeetan la Basilica izenekoaren bertsio laburtuak agertu ziren. Euren artean Hexabiblos deitutakoak (sei liburuko lana) izan zuen eragin
|
handiena
; lan hori 1345ean argitaratu zen, eta Grezia modernoaren zuzenbidearen oinarri moduan aintzatetsi zen, 1940ko Kodeak berori ordeztu arte.
|
|
|
Lege hori Ekialdeko enperadore zen Teodosio II.aren izenean, eta Mendebaldeko enperadore zen Valentiniano III.aren izenean aldarrikatu zen (biak ere Teodosio I.aren ilobak ziren). Legeak izen
|
handiko
juristen estatutua aitortu zien bost jurista hauei: Papiniano, Paulo, Ulpiano, Modestino eta Gaio.
|
|
|
Zerrenda horretan, azpimarratzekoa da Gaio sartu izana, horrek erakusten baitu bere lanak zer nolako entzutea lortu zuen denboraldi klasikoaren ostekoan. Legeak onartzen zuen, halaber, bigarren mailako lanetara jotzea, baldin eta izen
|
handiko
bost juristetatik batek edo batzuek bigarren mailako lan hori aipatuta bazuten. Zernahi gisaz, halako lanen eskuizkribuak urriak eta konfiantza txikikoak ziren, eta, hori dela eta, ezinbesteko gertatzen zen eskuizkribuen artean alderaketa egitea.
|
|
|
Juristek adostasunez onartu zuten aurrerantzean norbait jurista izateko bartolista izan behar zela (nemo iurista nisi Bartolista). Iruzkingileen eskola izenez ezagutu zenak ekin zien horren metodoei, eta eskola horretan entzute
|
handiena
haren dizipulu zen Baldo Ubaldiskoak erdietsi zuen.
|
|
|
XV. mendearen amaieran, Europa osoan gero eta eragin
|
handiagoa
zuen bartolistek garatutako Ius Communek, eta, aldi berean, unibertsitate berriak eratzen ari zirenez, gero eta jurista gehiago hezi ziren ikasketa tradizionalen esparruan. Edonondik begira dakiola ere, Ius commune berria zenbatenaz egokitu garai hartako arazoak konpontzeko, hainbatenaz aldentzen zen Justinianoren zuzenbidetik, eta horrexek eratorri zuen haren agintea.
|
|
|
Antzinako gizartearen eta horren pentsamenduaren argibide izan zitekeen edozein osagai erabiltzeaz gain, irrikaz aztertu zituzten mendeetan barrena ezkutuan egon ziren testuak. Zuzenbide erromatarraren testuak XII. mendetik ezagutu eta aztertu ziren, baina ikertzaileek ez zuten interes
|
handirik
jarri testuok antzinaro klasikoaren inguruan ekarritakoaren gain. Norbaitek Corpus iuriseko testuak aztertzen bazituen humanismoaren jarrera kritikotik abiatuta, etsipena baino ez zuen hartzen, glosagileen eta iruzkingileen lanetan ez zegoelako inolako argibiderik.
|
|
|
Glosagile eta iruzkingileentzat nahiko izan zen litera bononiensis deitutakoa, hots, Bolognan XI. mendean erabilitako testu tradizionala, Digestoaren lehen argitalpen inprimatuen oinarri izan zena. Humanistek, ordea, Florentziako Liburutegi Laurentinako (F) eskuizkribua zaharragoa zela eta jatorrizkoarekin antzekotasun
|
handiagoak
zituela baieztatu zuten; edonola ere, ez zen erraza hori kontsultatzea, baimena gutxitan lortzen zelako.
|
|
|
Humanismoaren aurreneko juristak XVI. mendearen lehenengo erdian agertu ziren, kementsu arituz testuak glosa eta iruzkinetatik aske uzteko, halakoek testuaren edukia ezkutatzen baitzuten. Frantziako Guillaume Bude (Budaeus), aldiz, jurista zen, baina 1508an bere Annotationes in Pandectas lanean interes
|
handiagoa
jarri zuen Digesto testuan agertzen ziren ez ohiko adierazmoldeen gain eta testu horrek aurreko bizitzaren inguruan erakusten zuenaren gain, zuzenbidearen gain baino. Iruzkinetan gai horiek ez zirenez jorratu, testuetatik atera beharreko minbizi kaltegarri moduan deskribatu zituen iruzkinok.
|
|
|
Zäsi baino hogeita hamar urte gazteagoa izan arren, hiru liburu txiki argitaratu zituen, eta, horri esker, Zäsik eta biek urte berean erdietsi zuten ospea, 1518an. Liburu horietatik, Paradoxa izenekoak lortu zuen entzute
|
handiagoa
(jasotako iritzien kontrako erantzunak bildu zituen bertara). Alciato Milanen jaio zen eta Pavian ikasi zuen zuzenbidea, metodo bartolistaren azken maisuak ziren Maynoko Jason eta Filippus Deciusarekin batera; doktrina humanista erakargarriak ere harrapatu zuen jurista hori.
|
|
|
Lehendabiziko humanista kristauen kezka nagusia zen testuen kalitatea hobetzea, baina horretarako Politianoren ildoari ekin beharrean, alegia, testuok Florentziako eskuizkribuarekin alderatu beharrean, neurri
|
handi
batean susmoen mende jardun zuten, Antzinaroari buruz zekitena erabilita, testuak esan nahi zuena asmatzeko. 1553an, Politiano hil eta ia hirurogei urte beranduago, Lelio Torellik Espainiako Antonio Agustin jakintsuarekin batera Digestoren argitalpena egin zuen, Florentziako eskuizkribuan oinarrituta.
|
|
|
Humanistek behin eta berriz aipatu zuten zuzenbide erromatarraren eta Erromako antzinako gizartearen arteko lotura, eta, ondorenez, kolokan jarri zuten zuzenbidearen balio unibertsala. Argumentazio ildo hori erabili zutenen artean, François Tomanek erdietsi zuen entzute
|
handiena
. Horrek zuzenbide publikoaren eta pribatuaren arteko bereizketa azpimarratu zuen, herri bateko zuzenbide publikoa bertako gobernu motaren araberakoa zela baieztatuz.
|
|
|
Lehendabiziko juristek jeloskortasunez ikusi zuten metodo hori eta gogor eutsi zioten, aldiz, testuen hurrenkera tradizionalari. Humanistentzat Zizeron sasijainko bihurtu zen, eta Antzinaroan ere, horrek defendatu zuen, arrakasta
|
handirik gabe
defenditu ere, zuzenbide zibila berriro antolatzea zientzia moduan (Ius civile in artem redactum). Horrenbestez, humanistek Zizeronen ametsa gauzatu nahi zuten.
|
|
|
Corpus iurisaren barrena, zentzuzko sistema baten ariora antolatutako zati bakarra zen Erakundeak izenekoa. Iruzkingileek ez zioten kasu
|
handirik
egin zati horri, baina aurrerantzean, zuzenbide zibila modu sistematikoan antolatzeko ahalegin horretan, modu nabarian ekarriko ziren hizpidera. Bourgeseko taldearen idatzia François Duarenek (Duarenus) zuzenbidea irakatsi eta ikastearen inguruan eginiko zati txiki bat izan zen (Epistula de ratione docendi discendique iuris, 1544).
|
|
|
Doneauren jarrera hain muturrekoa izan ez arren, horrek Connanek baino eragin
|
handiagoa
izan zuen. Onartu zuen Justinianoren zuzenbidea logikoa zela, halako itxurarik izan ez arren, eta arin erakutsi zuen zein zen azpian zegoen zentzuzko egitura.
|
|
|
Osagaiak dira, batetik, negozioak ukitzen dituen objektuak, eta horiek, aldi berean, izan daitezke gorpuzdunak edo gorpuzgabeak; bestetik, osagaiak dira negozioan parte hartzen duten pertsonak, eta halakoak izan daitezke banakakoak zein kolektiboak, etab. Espezieak, berriz, negozio motak dira, bai borondatezkoak, kontratuak esaterako, bai nahigabe gauzatzen direnak, delituak, berbarako. Althusiusen gogarteak batik bat zuzenbide zibil erromatarra izan zuen oinarri; nolanahi ere, autore horrek edukia zuzenbide erromatarrarekin zerikusi
|
handirik
ez zuen formaren mende jarri zuen.
|
|
|
XVI. mendearen amaiera aldera, Europa osoan auzitegiek aplikatu ohi zuten zuzenbidea ohiturazko zuzenbide tradizionala zen, gehienbat. Legeek ez zuten eragin
|
handirik
izan zuzenbide horretan; bai, ordea, antzinako zuzenbide erromatarraren oroitzapenak eta unibertsitateetan irakatsitako zuzenbide jakintsuak, beste maila batean izan arren. Italiako estatuetako, Espainiako eta hegoaldeko Frantziako ohituretan, pays de droit écrit izenekoetan, bisigodoen zuzenbide erromatar basatiaren aztarnak nabari zitezkeen oraindik, baita Mediterraneoko itsasaldean irakatsitako zuzenbide erromatarrarenak ere.
|
|
|
Orleansen ikasi zuen, eta bertan ongi jabetu zen Bartolo eta Baldoren irakaskuntza tradizionalaz. Horrez landara, humanismoaren espiritua ere xurgatu zuen, eta, bide horretatik, aurreko beste autoreek baino askatasun
|
handiagoz
aplikatu zituen Bartoloren irakaskuntzak. Izan ere, protestantea eta nazionalista zenez gero, begi berriztatzaileekin ikusi zuen ohiturazko zuzenbide on eta zahar hori; Dumoulinen ustez, ohiturazko zuzenbide horrek Frantziarik zaharrena eta garbiena adierazten zuen.
|
|
|
Interes pertsonalak alde batera utzita, zuzenbide zibilaren jurista praktikoek ikusi zuten irakaskuntza humanistaren zati
|
handi
batek ez zuela ezelako garrantzirik euren eguneroko autuei begira. Auzitegietan erabil zitezkeen ganorazko argudioak ez ziren aurkitzen Ulpianoren orduko eraginari buruzko eztabaida humanistetan, ezpada Bartoloren, Baldoren eta euren oinordekoen idatzietan.
|
|
|
Humanisten sentiberatasun estetikoentzat hain kaltegarriak ziren iruzkinek molde zehatzari ekin zioten, eta jurista praktikoek laster menderatu zuten molde hori. Arreta
|
handiarekin
aipatu ohi ziren aurreko eztabaidak eta egitezko egoera desberdinen arteko bereizketa zorrotzak egin ziren. Erruz agertu ziren Repertoria izenekoak, eta halakoek ahalbidetu zuten, batetik, jurista praktikoek aurkitu nahi zutena aurkitzea, eta, bestetik, sarritan, zuzenean eztabaidatu ahal izatea zuzenbidearen orduko aplikazioa.
|
|
|
Baldok baieztatu zuen iruzkingile ospetsuenak ados jartzen baziren doktrina jakin baten inguruan, iritzi horrek ohituraren balioa izango zuela. Are gehiago, Corpus iuriseko edozein testuk baino aginte
|
handiagoa
zuen iritzi horrek. Testuaren eta iruzkinaren arteko borrokaren azken gertakari horretan, glosagileek hasitako borrokaren azken gertakarian, alegia, iruzkina gailendu zen.
|
|
|
Leku guztietan behar zen Justinianoren testuek eskainitakoa baino zuzenbide osatuagoa eta teknikaren aldetik hobea, baina hori neurri
|
handiagoan
ala txikiagoan onartzen zen, toki bakoitzeko inguruabarren arabera. Britainia Handiko egoerak erakusten du hartze prozesu hori.
|
|
|
Leku guztietan behar zen Justinianoren testuek eskainitakoa baino zuzenbide osatuagoa eta teknikaren aldetik hobea, baina hori neurri handiagoan ala txikiagoan onartzen zen, toki bakoitzeko inguruabarren arabera. Britainia
|
Handiko
egoerak erakusten du hartze prozesu hori. XVI. mendearen hasieran, uhartearen iparraldeak, Eskoziak, Ingalaterrakoaren antzeko ohiturazko zuzenbidea zuen, soilagoa izan arren:
|
|
|
Lege horietan batik bat biktimari edo biktimaren familiari eman beharreko kalte ordaina jorratzen zen, biktima horri lapurreta, kalteak jabetzan, lesioak, sexu erasoak edo giza hilketa eraginez gero. Autu horien inguruko arauak nahiko zehatzak ziren, lapurreta nahiz lesio moten arteko desberdintasunak erakusten zituzten zigor bereziak ezartzen baitzituzten; zuzenbide erromatarrak, alabaina, ez zuen eragin
|
handirik
izan arau horien gain. Familiaren statusari eta prozedurari buruzko arau ugari zegoen bitartean, ez zen gauza bera gertatu jabetza eta kontratuen ingurukoekin.
|
|
|
Edonondik begira dakiola ere, zuzenbide erromatarra ulertzeko gaitasunik onena Italian aurki zitekeen. VIII. mendean, Liutprando errege lonbardiarraren ediktuak agindu zuen zuzenbide erromatarrak merkataritzako autuak arautu behar zituela, eta halakoek zuzenbide germaniarraren eragina zuten, neurri
|
handi
batean. Lonbardian jabetzaren eskualdaketa nahiz zorren sorrera adierazteko, idatzizko agiri formaletara jotzen zen aspaldiko tradizio errotuari ekinez; Italian, orobat, notario profesionalek prestatzen zituzten agiririk garrantzitsuenak, ohiko formularioak erabilita.
|
|
|
Italian jakituria juridikoaren maila oso
|
handia
izan arren, elizak zabaldu zituen kontzeptu juridiko erromatarrak, baita Europako lekurik urrutikoenetara ere; leku horietan, erakunde erromatarrak desagertu ziren, Inperioaren aginteak lurra jo zuenean. Ingalaterrako erreinu anglosaxoniarrek ez zuten lege agindu berezirik eman euren mendeko galiar erromatarrentzat.
|
|
|
Bildu zenetik bostehun urte igarotakoan, Justinianoren Digestoa arau eta argudioen iturri moduan erabiltzen hasi zen mendebaldeko Europan. Italiako liburutegietan eskuizkribu ezkutuak gorde ziren duda izpirik gabe, baina hain
|
handiak
eta ulertezinak ziren, ustezko irakurleek ere ez zituztela erabiltzen. Digestoren hainbat eskuizkribu heldu dira egundaino eta horien guztien iturburua VI. mendeko kodex bat da, Pisan dagoena.
|
|
|
XI. mendean, elizaz kanpoko zuzenbide eskola
|
handiena
Pavian zegoen, Lonbardiako erreinuaren hiriburuan. Paviako juristek Lonbardiako zuzenbidea jorratu zuten buruen buruenik ere, Liber Papiensis izeneko bilduman jaso bezala; testu hori frankoen konkistaren aurreko errege lonbardiarrek emandako ediktuen eta kapitular frankoen bilduma zen.
|
|
|
Paviako juristek ez zuten arreta
|
handirik
jarri Digestoaren gainean, zuzenbide erromatarra ez zelako euren aztergai nagusia. Juristok Lonbardiako zuzenbidea jorratu zuten, eta euren itua zen epaile nahiz abokatuen prestakuntza behar bezalakoa izan zedin bermatzea.
|
|
|
Azzok, Bassianoren dizipuluak, kasu zehatzei buruzko eztabaida xeheak laburtzeko atazari ekin zion, glosagileen aurreko belaunaldiek izandako eztabaidak laburtzeari, hain justu ere. Kodeari eginiko Summak eragin hain
|
handia
izan zuen, behar beharrezko bihurtu zela auzitegietako egineran; atsotitz gisa hauxe esan ohi zen: «Azzon ez dagoena, ez litzateke auzitegietan erabili behar».
|
|
|
Zuzenbide hori, gainera, ez zen aplikatzen auzitegietan bakarrik; horrez gain, tokiko zuzenbidearen hutsuneak betetzeko ere erabil zitekeen. Zuzenbide kanonikoa, ordea, elizako auzitegietan aplikatzen zen, elizaren jurisdikziopeko autu guztietan (eztabaida
|
handiak
zeuden, dena den, jurisdikzio horren muga zehatzei buruz, eta mugak aldatzen ziren herri batzuetatik besteetara). Grazianorentzat, zuzenbide kanonikoa zuzenbide jainkotiarra zen, ebanjelioko legeen baliobestekoa.
|
|
|
1188 eta 1226 urte bitartean, aita santuek emandako dekretalen bost bilduma agertu ziren. Gero, 1234 urtean, aita santu Gregorio IX.ak dekretalen laburpenen bilduma luzea aldarrikatu zuen, eta horren oinarri izan ziren, neurri
|
handi
batean, antzinako bilduma horiek. Espainiako Raimundo Peñaforteko domingotarrak argitaratutako lana Liber extra izenez ezagutu zen, egon ere, Grazianoren Decretumetik at (extra) baitzegoen.
|
|
|
Alabaina, Justinianok berrehun eta bi adibide aurkitu zituen bitartean, Liber extra delakoan bi bakarrik jaso ziren. XIII. mendean jokarau eta brokardoek erdietsitako entzutea hain
|
handia
izan zen, Liber sextusaren azken titulura laurogeita zortzi bildu zirela. Horietako asko Digestotik hartu ziren (50, 17), maiz sarri testua zehatzagoa izanda, gainera.
|
|
|
Proventzan zuzenbide zibilaren inguruan eginiko liburuetatik lehendabizikoa izan zen Erakundeen Summa; horrezaz landara, Exceptiones Petri deitutakoa eta Tübingen nahiz Ashburnhamen liburu juridiko gisa ezagutu zirenak aipa zitezkeen (eskuizkribuak non aurkitu ziren adierazten du izendazio horrek). Bolognako lanekin gertatu aldera, horien egileak ezagunak baitziren, beste hauen idazleak ezezagunak ziren neurri
|
handi
batean. Proventzako idazkien eta Bolognan egindakoen arteko desberdintasunak nabariak ziren; batetik, materiala bera, lehenengoetan Corpus iuris izenekotik hartu baitzen, eta, bestetik, material hori izenburuetan antolatzeko modua:
|
|
|
Rodano haraneko eskolaren ospea Proventzatik harantz ere zabaldu zen; arean, Nicholas Breakspear ingelesa, gerogarrenean aita santu Adrian IV. bihurtuko zena, hara joan zen gaztetan ikastera. Bide bertsutik, eskola horrek entzute
|
handiko
juristak ere erakarri zituen, Bolognan ikasi eta irakatsi zuen Rogelio glosagilea, berbarako. Horren lanik garrantzitsuena Kodearen Summa amaitugabea izan zen, eta bertan Summa trecensis eta Lo Codi izenekoen eragina ikus zitekeen.
|
|
|
Azzoren ondorioztapen hori esanguratsua izan zen teoria politikoari zegokionez: enperadoreak inork baino botere
|
handiagoa
zuen, baina ez herri osoak zuenaren bestekoa. Ildo horretatik, Italiako estatu hiriak de facto enperadorearengandik lokabeak izatea bidezkotu ahal izan zuen Azzok.
|
|
|
Erregearen epaileek ohitura hartu zuten euren erabakien oinarritzat. Tokiko auzitegietan aplikatzen zen tokiko ohiturak eguneroko jardunean zuen oinarria; Common Laweko auzitegien ohitura, ordea, epaileek eurek egin zuten, neurri
|
handi
batean. Ohitura hori auzitegien bildumetan aurkitu behar zen.
|
|
|
Erregeek legeak egin behar izan zituztenean, juristengana jo zuten laguntza bila. 1272 eta 1307 bitartean Ingalaterrako erregea (eta Frantziako zati
|
handi
baten jabea) izan zen Eduardo I.ak interes handia erakutsi zuen gobernu eta zuzenbideari buruzko arazoen inguruan; arean, zenbait lege egin zituen, eta horren ondorioz «Ingalaterrako Justiniano» izengoiti (gehiegizkoa) jarri zioten. Zeregin horiek burutzeko, erregeak Francis Accursio hartu zuen zerbitzupean, glosagile ospetsuaren semea eta bere merezimenduengatik ere entzute handikoa.
|
|
|
Erregeek legeak egin behar izan zituztenean, juristengana jo zuten laguntza bila. 1272 eta 1307 bitartean Ingalaterrako erregea (eta Frantziako zati handi baten jabea) izan zen Eduardo I.ak interes
|
handia
erakutsi zuen gobernu eta zuzenbideari buruzko arazoen inguruan; arean, zenbait lege egin zituen, eta horren ondorioz «Ingalaterrako Justiniano» izengoiti (gehiegizkoa) jarri zioten. Zeregin horiek burutzeko, erregeak Francis Accursio hartu zuen zerbitzupean, glosagile ospetsuaren semea eta bere merezimenduengatik ere entzute handikoa.
|
|
|
1272 eta 1307 bitartean Ingalaterrako erregea (eta Frantziako zati handi baten jabea) izan zen Eduardo I.ak interes handia erakutsi zuen gobernu eta zuzenbideari buruzko arazoen inguruan; arean, zenbait lege egin zituen, eta horren ondorioz «Ingalaterrako Justiniano» izengoiti (gehiegizkoa) jarri zioten. Zeregin horiek burutzeko, erregeak Francis Accursio hartu zuen zerbitzupean, glosagile ospetsuaren semea eta bere merezimenduengatik ere entzute
|
handikoa
.
|
|
|
Espainian, musulmanen nagusitasunak eragin
|
handia
izan zuen egoera juridikoan. Liber Iudicioruma, VII. mendeko lana, bisigodoei eta euren mende zeudenei hasieran aplikatu zitzaien zuzenbide erromatarraren lehendabiziko bildumetan oinarritu zen; gero, lan hori lurralde legeria bihurtuko zen, eta berorrek eskaini zituen geroko ohiturazko zuzenbidearen oinarriak.
|
|
|
Hasieran, ahaleginak egin zituen nobleen pribilegioak mozteko, eta bai nobleok, bai udalerriek ulertu zuten testu hori gehiegi aldentzen zela zuzenbide tradizionaletik. Emeki emeki aintzatetsi ziren testuaren dohainak; berebat, epaileen lanbide kualifikazioa zenbat eta
|
handiagoa
izan, epaileek gero eta gehiago erabiltzen zituzten Zazpi Partidak.
|
|
|
Frantsesez eta ez latinez idatzitako tratatu horrek bertako auzitegietan zinez aplikatzen zen ohiturazko zuzenbidea erakutsi zuen. Zuzenbide zibilaren inguruko heziketa on bat zuen autore horrek erromatarrak ez ziren erakundeei egokitu zien zuzenbide erromatarra, Bractonek bezala, erakunde horiei aginte
|
handiagoa
emateko. Horretara, «printzearentzat atsegin denak lege indarra du» jokaraua aipatu zuen, Frantziako erregeak zuen eskubide bat bidezkotzeko, alegia, espedizioren bat hastean bere gudarostean sartzen ziren zaldunen eginbeharrak eteteko eskubidea.
|
|
|
Entzute
|
handikoa
izanda, Dantek punta puntako tokia erreserbatu zion Justinianori bere lanetan, bai Paradiso deitutakoan, 6 eta 7 liburuetan, baita lan politikoetan ere; azken horietan Corpus iurisa eta arrazoia parekatu zituen. Danteren zein San Tomasen pasarte anitzek erakusten dute Corpus iuriseko testuetatik ateratako esaldiak gerogarrenean hizkera orokor jakintsuaren zati bihurtu zirela, baita jurista ez zirenen artean ere.
|
|
|
Egia esan, horren lanaren zati
|
handi
bat aurrekoen aipamena baino ez zen izan; hala ere, Bartolok beti gehitzen zuen berea zen zerbait, aurreko eztabaiden iluntasunaren barrena zidor argiren bat aurkitu eta arazo bakoitzari irtenbidea eman nahian. Horren eraginari esker, zuzenbide zibilaren azterketa ez zen izan lehen bezain akademikoa, eguneroko arazo juridikoei erreparatzen zitzaielako gehiago.
|
|
|
Halako argudioak, berriz, testu erromatarretan bakarrik aurki zitezkeen. Zuzenbidearen irakaskuntza berriari esker ikasleek erdietsitako kualifikazioa zela bide, horiek erantzukizun
|
handiko
lanpostuak bete ahal zituzten printzeen nahiz gotzainen administrazioan. Eskoladun gotzainek Bolognara bidali zituzten etorkizun handiko apaizgaiak, bertan irakaskuntza berriak hartu ahal izateko; haatik, printze eta nobleek euren boterea legitimatu nahian, doktrina berriak eurei ere aplikatzea ziurtatu nahi zuten.
|
|
|
Zuzenbidearen irakaskuntza berriari esker ikasleek erdietsitako kualifikazioa zela bide, horiek erantzukizun handiko lanpostuak bete ahal zituzten printzeen nahiz gotzainen administrazioan. Eskoladun gotzainek Bolognara bidali zituzten etorkizun
|
handiko
apaizgaiak, bertan irakaskuntza berriak hartu ahal izateko; haatik, printze eta nobleek euren boterea legitimatu nahian, doktrina berriak eurei ere aplikatzea ziurtatu nahi zuten.
|
|
|
Ildo horretatik, kontratu askatasuna gailendu zen, alderdien arteko desberdintasuna zokoratuz. Babesik
|
handiena
eman zioten jabetza pribatuari, eta ahalik gehien murriztu zuten negozio gizonen erantzukizuna, euren eragiketetan besteei eragindako kalteen ondorioz. Windscheidek Pandektenrecht izeneko lanean laburbildu zituen bere lorpenak(); lan horrek hiru liburuki zituen eta zazpi argitalpen egin ziren, 1892 urtean berori hil aurretik.
|
|
|
Windscheidek Pandektenrecht izeneko lanean laburbildu zituen bere lorpenak(); lan horrek hiru liburuki zituen eta zazpi argitalpen egin ziren, 1892 urtean berori hil aurretik. Lan hori Accursioren glosa
|
handiarekin
parekatu izan da, zuzen parekatu ere. Autore horrek Pandektistikaren lana laburtu zuen agintez eta neurriz, eta erraz kontsultatzeko moduko sisteman antolatu zuen.
|
|
|
XIX. mendearen zati luze batean, «Exegesiaren Eskola» nagusitu zen Frantziako zientzia juridikoan; eskola horrek goitik behera bereizi nahi zituen, bateko, Kodearen testua, aldarrikatu zen bezalaxe, eta, besteko, horren iturriak. Eskola horretako kideen iritzirako testuaren hitzak argiak eta ulergarriak zirenez gero, euren kezkarik
|
handiena
zen hitzok zehatz interpretatzea. Mendearen bigarren erdian, eskola horrek pandektistikaren ideien eragina jaso zuen, hots, kontzeptu juridiko orokorren eragina.
|
|
|
XIX. mendearen lehenengo erdian, ikertzaile italiarrek ere Frantziako Eskola exegetikoaren eragin
|
handia
izan zuten. Herria batu eta berehalaxe
|
|
|
XIX. mendean Ingalaterran eztabaida izan zen legegintza eraldaketa tresna moduan ikusten zutenen eta horren kontra zeudenen artean, eta eztabaida hori zuzenbide erromatarraren esparrura ere heldu zen, neurri
|
handi
batean. Halaxe gertatu zen, arazo hori ageri agerikoa zelako Ingalaterrakoheziketa juridikoaren eraldaketan, XIX. mendearen erdialdean.
|
|
|
Hurrengo garaietan aldaketa juridikoak gertatu baziren ere, Mainek zorte
|
handiagoa
izan zuen. Aldaketa juridiko horien mekanismoak aurki zitezkeen bai zuzenbide erromatarrean, bai Ingalaterrako zuzenbidean.
|
|
|
Italiako unibertsitateetako zuzenbide fakultateek gai horren inguruko ehun katedra baino gehiago dituzte. Komunismoak lurra jo ostean Ekialdeko Europako herriak saiatu zirenean euren partaidetza berreskuratzen mendebaldeko kultura juridikoaren tradizioan, berriro ekin zioten zuzenbide erromatarraren azterketari, zuzenbide fakultateetako ikasketa planetan garrantzia
|
handiagoa
emanez.
|
|
|
Zernahi gisaz, errege ordenantzek ez zuten eragin
|
handirik
izan zuzenbide zibilaren muinaren gain, alegia, Justinianoren Erakundeetara bildutako atalen gain; ordenantzok, berebat, ez zituzten ukitu ohiturak, baina horien mugak zehaztu zituzten. Horren ondore formala izan zen prozedura, zigor zuzenbidea eta merkataritzako zuzenbidea zuzenbide zibiletik at utzi zirela, zuzenbide zibilaren benetako esparrua mugatuz.
|