|
2000
|
|
|
Juan Martin Elexpuruk berak zera dio «Euskal lizunkeriaren antologia»ren hitzaurrean: «Gauza jakina da erotika ez dela sekula
|
gure
literaturaren alderdirik aberatsena izan».
|
|
|
Baina, batzuetan, irakurle kontsideratzen dugu soilik gure liburua irakurri duena,
|
gure
literatura kontsumitzen duena edo Jon Alonsoren azken itzulpena daukana. Irakurleak, egunero euskaraz irakurtzen dutenak, milaka dira Euskal Herrian," Euskaldunon Egunkaria" edo ARGIA irakurtzen dutenetatik hasi eta etxean duten liburu zaharra irakurtzen duteneraino.
|
|
|
Hemendik kanpora ez da saltzen bat bera ere. Horregatik, hainbat sektoretan
|
gure
literatura osasuntsu dagoela uste dut. Jende asko poesiara hurbiltzen da beste hizkuntzetan baino beldur gutxiagorekin.
|
|
|
Herri honek euskal apaizari arketipo bezala monumentu bat zor dio, euskal kulturaren salbatzaile izan delako.
|
Gure
literaturan eliz gizonak izan dira euskara astindu dutenak: Axular, Leizarraga...
|
|
|
Kausalitate magikoa errealitate harrigarriaren muinean kokatzen da Borgesen ustetan, eta kausalitate lojikoa ukatuz edo, hobe, gaindituz, harrigarritasuna lojikaren derrigortasunaren amets bilakatuko da. Kausalitate honen bitartez, fatalismoaren kutsua berpiztu da
|
gure
literaturan, eta ipuinaren sinbolizazio munduak zabaltzen irakatsi digu Borgesek. Borgesen jarraitzaile literario bezala, Atxaga, Jimu (Jose Mari Iturralde) eta Sarrionandia aipatu behar".
|
|
|
Kaiera honetan, kritikoek eta komunikabideek Joseba Sarrionandiaren liburuen ganean zer esan daben aurkituko dau irakurleak. Eretxi ezbardinak eta, aldi berean, osagarriak,
|
gure
literaturako idazlerik handienetako baten literaturgintzara hurreratuten lagunduteko.
|
|
|
Liburu honetan antzematen da euskal literatura gazte hizkeran zein bizitzari hurbiltzen ari dela gero eta gehiago, eta horrek
|
gure
literaturari onurak baino ez dizkio ekarriko, izan ere, gazteengan literatura erakargarria izan dadin beharreko baldintzetako bat kontatzen diren istorioak gertukoak izatea da, fantastikotasuna martxan jarriz. (Gara II)
|
|
|
Edozein herrialdetako liburu salduenen zerrenda begiratzea aski da konturatzeko horien artean literatura ona salbuespena dela. Gil Berak esan duen bezala (Ostiela 9, 23 orr.)" edozein literaturan gehiena zaborra da", baina
|
gure
literatur mundu nimiñoan ez dugu literatura ona, ez hain ona eta kaskarra desberdintzeko ohiturarik, ez horretarako tresna ikonografikorik (bilduma ezberdinak, adibidez). Lagun batek esan zidan, behin, euskal literaturak abenturazko eleberrien eta best-sellerren beharrean zegoela, hots," bigarren mailako" literatura baten beharrean.
|
|
|
Egunkaria XII) Honela defendatu zuen bere aukera idazleak: " Iruditzen zait
|
gure artean
literatura handi gehiegi dagoela eta denbora pasarako gutxi". (Olasagasti:
|
|
|
Gaur egun euskal idazle batek abenturazko eleberri bat idazten badu, seguru asko ez du egingo norbaitek horren falta azaldu eta
|
gure
literatura normalizatu nahi duelako: gogoak emanda egingo du, barruak horixe eskatzen ziolako, abenturazko kontakizun bat egin nahi edo behar zuelako, eta kitto.
|
|
|
Jeneroen mestizajearen garaia da eta gero eta zailagoa zaigu liburu bat klasifikatzea.
|
Gure
literatura ere beste edozein literaturaren pare dela adierazten duten liburuak baditugu puntu honetan. Joxerra Garziak Egoneandoazen geziak izenekometa forismoliburua kaleratu berri du Alberdanian.
|
|
|
geometriaren bat izatez gerotan, poetak erakusten dizkigun gauzen geometria genuke poesia. Berrizbeitiak, esaterako, halako introspekzio bat egiten du gure kulturan non esan litekeen historia egiten duela,
|
gure
literaturan izan ez genituen poemak ber sortzen dituela (Oihenart despeditzen du, Pariserat doalarik), eta bidenabar jaso eta duindu egiten duela aurreko tradizio guztia, batez ere molde zaharreko egiturez baliatzen delarik. Ez ezazuela pentsa, alabaina, apokrifotasun jokotan edo pastixak antolatuz laketzen denik.
|
|
|
poeta ez da mintzo lehen pertsonan, sentimenduak gorde edo intelektualizatu egiten ditu inozotasuna ekiditearren; inguruarekiko behakoa urruna du, ez ordea insolidarioa, maite ditu baztertuak eta derrotatuak;" dena esana balego bezalako" zuhurtzia hotzak ez darama isiltasunera, baizik eta egunkarietako, liburuetako eta filmeetako erreferentziak ekartzera ingurua deskribatu eta ulertzeko collagearen teknikaz, gure oroimen kolektiboa aberastu eta osatzeko. Liburu hartan, mendeetako gai eta paisaia tradizionalak behingoz utzita
|
gure
literaturak konkistatu nahi zuen" kalea" edo" hiria" baino, mundua da oparitzen zaiguna. Poetaren gelak mundu osoa hartzen du, ludiko lau bazterrak ditu kokagune, eta geografia ideal horretan mundua baldin bada kokagune osoa, erreferente teknikoa ere mundu guztiko literatura eta paraliteratura da, bere aipu, dialogo eta pertsonaiekin Atxagaren tradizio bihurtzen dena, eta horrenbestez gurea.
|
|
|
Galduaren jabe da, edo zehatzago esatearren, jabego galduaren jabe, galdujabe. Eta horretan finkatzen da, nik uste,
|
gure
literatura modernoa. Eta hara nondik, uste ez genuela, hari bat datorren Orixegandik Sarrionandiaganaino.
|
|
|
Literaturaren irakaskuntza Unibertsitatean. 49 zk. (1988), 7
|
Gure
literatura garaikidea. 76 zk. (1993), 93
|
|
|
MARKULETA, Gerardo Euskal kultura 1995. 91 zk. (1995), 37
|
Gure
literatura garaikidea. 76 zk. (1993), 93 Euskal kultura 1993. 79 zk. (1993), 60 Literatura (Egunen gurpilean). 80 zk. (1994), 91 Literatura (Egunen gurpilean).
|
|
2001
|
|
|
Baina irakurle normalak eskolatik datoz. Hortik etorriko da
|
gure
literaturaren bizirautea. Gertatzen da, baina, bizi dugun egoera politikoagatik, batzuek ez dutela onartzen euskaldunok eskubide batzuk ditugula egunero normal bizitzeko.
|
|
|
Baina ez da zalantzarik zinemak eratu duela zati handi batean abangoardiaren hizkera, eta horixe izan dela Atxagarengan indarra izan duen moldea. Mende hasieraren ondoren ikusmenak, gero eta indar handiagoa hartu du gure bizitzan, telebistaren bidez, eta horregatik, literaturaren eta zinemaren arteko loturaz jarduteak interesa du, neurri handi batean,
|
gure
literatura ez ezik, gure begirada ere eratu duelako zinemak.
|
|
|
Mende honetan, tradizioaren eta modernitatearen arteko tirabirak araberatudu, puskaz, euskal kulturaren norabidea. Batzuek, gure kultura,
|
gure
literatura, bertze inongo ez inoren eraginik gabe, bere baitan itxia nahi zuten; bertze batzuk, berriz, kanpoko haizeei leihoak irekitzen lehiatu dira, bizirik irauteko nahitaezkobaldintzatako. Anjel Lertxundik oroitarazi digunez, lehen horiek hautu erlijiosoaegiteko galdatzen ziguten:
|
|
|
Baliteke euskal literatura bizitzen ari denerrealismo nazionala (ez, preseski, nazionalista) deritzon korronte horren arrakastagure literatur esparruak esparru mundialean bizi duen gaurko egoerari ongi egokituta egotetik etortzea.
|
Gure
literaturarena esparru periferikoa da guztiz (baimunduko eta bai hurbileko esparruekin alderatuz gero), eta nazionala izatetik libratzea halabeharrez kostatzen zaio; baina, hala ere, gainditua bide du deskolonizatzearen etapa folkloriko edo herderianoa23 Erdibide horren emaitza eta isla estetikoa dateke gaur egungo eleberrigintza errealista. Alde batetik, ahozkotasunarenakegin du (Obabakoak izan da ahozkotasunaren literaturtze prozesuaren azkenharria), euskara errealitatean sartu da eta errealitatearen berri emateko gai da; baina, bestetik, ezinezkoa da oraindik naziotasunaren arazoa hor ez balego bezala idaztea, nahiz eta idazleon ideal literarioak (esparru unibertsalizatuenetako ereduetatikjasoak) horretara bultzatu.
|
|
|
, (1993b): ?
|
Gure
literatura garaikidea?, Jakin 76, 93
|
|
|
Gainera, gai honetaz saiatua naiz eta ez arestian, duela hogei urte baizik2, eta bitarte honetan ez dut, dirudienez, argi berezirik jaso inondik, ez goitik eta ez behetik. Geroztik hona, bestalde, liburu mordo galanta agertu eta agertzen ari da
|
gure
literaturaz, argitasunetan blai datozen obra aberatsak. Ez dut uste, ordea, inork, liburu horietan, Ibon Sarasolarena salbu3, erabateko iritzirik azaltzen duenik.
|
|
|
Gutxi gorabehera lituanieraren parean gabiltza: hamaseigarren mendean hasten da
|
gure
literatura, albanieraren ere parean. Lehenagoko zenbait aztarren bada eta beste bi hizkuntza horietan ere bai, baina esateko moduan hamaseigarren mende arte ez dugu literatur obrarik.
|
|
|
|
Gure
literaturak ere ezagutu ditu, bere txikian, aroak, gorabeherak eta eraberritzeak. Hor dauzkagu Etxepareren agerketa bakartia, ondorerik izan ez zuen Leizarragaren eragina, Materre ezkero Lapurdin sortu zen mugimendu bizi eta aberatsa, Larramendiren astinaldi gaitzak zabaldu zuen lurrikara, Bonaparteren itzalean lanari ekin zioten langile apalak.
|
|
|
Itzultze lanak ahotan hartuz gero, nekez utzi dezakegu goramen  berezirik gabe,
|
gure
literaturan, Duvoisinen izena, Bonaparteren eskutik nahiz bere gisa hainbeste modu horretako lan utzi zizkiguna. Euskal itzul  tzaileen buruzagi eta errege deituko nuke, Orixeren itzal haserrea tenta  tzeko beldurrik ez banu.
|
|
|
Adiskidetasun horrek izan baitu ondore ugaririk
|
gure
literaturan bertso eder (edozein hizkuntzatan egin diren bezain eder) horiezaz gainera. Lizardiren alderdi bat Orixeri zor diogu eta Orixerenetik aski Lizardiri, ikasle bezain gidari izan zuenari.
|
|
|
Darion herri bertso eta herri hizkera usaina bera ez zaigu, ezta gutxiagorik ere, Oihenarti bezain nardagarri: Etxepareren neurtitz batzuen oihartzuna (ala ez ote da alderantziz?) Azkuek Zaraitzun bildurikako kanta zahar batean hauteman zuen Lafonek, eta
|
gure
literaturaren lehen gurasoak darabilen mintzaira erraza da beti, bizia, sarkorra bere laburrean(" Haren haurrak eta eniak aurride oso lirate"), neurriaren molde gogorrak behin ere trabatzen ez duena.
|
|
|
Eta honi nagokio. Ongian ez omen daiteke gehiegirik izan, eta ezin esan
|
gure
literaturan deboziozko liburuak gehiegi direnik. Diogun, bada, bestelakoetan eskas gabiltzala.
|
|
|
Badirudi, beraz,
|
gure
literatura klasikoari segi nahi diotenek erabat segi behar lioketela. Alabaina ez da hori gertatzen, Aita Villasante Kortabitarteren iritzia besteek onesten baldin badute.
|
|
|
Biek hartu zuten tintazko bataioa (sic) Egan gure errebista maite honetan. Kexatzen gara eztela errebista asko
|
gure
literaturarako, baino are gutxiago dago Eus  kalerrian erderazko literaturarako. Euskaldunok Egan daukagu, eta gero Euzko Gogoa, Olerti, Gure Herria.
|
|
|
Zena zela, Euzko Gogoa aipatu beharrean gara mende berrien ezaugarri bezala, luzaroan
|
gure
literatur mugimenduaren aldizkari bakarra (alde batera uzten ditut Herria eta abar, lurrez hurragoak, urrunago baitziren muga igarogaitzak bereizten gintuelarik). Ordura arte ezagutu genuen aldizkaririk goranahiena bihurtu zuen lehen momentutik Iokin Zaitegik:
|
|
|
Txillardegiren Pu tzunobelak jaso dituen kritiken aurreko nire desadostasunerako arrazoiek osatuko dute adibide honen muina; adibide bat besterik ez da, baina
|
gure
literaturako produktu askorekin gertatzen dena ondo irudikatzen duela pentsatzen dut. Kontua da irakurri ditudaniruzkinetan agertzen den nobela ez dela, nire ustez, Pu tz u. Hein batean, behintzat.
|
|
2002
|
|
|
«Aitza»ri buruz, berriz, honela dio berari buruzko azterketaren ardura hartu duen Latxagak: " Josu Peña' k erakutsiko digu, nola ez,
|
gure
literaturaren argitasuna ta illuntasunak argitara eramaten; ortxe ikusiko degu nolako indarra daukan iruzurrak ta zenbateraiño izan diteken kaltegarria. Gaiñera gazte onek erakutsiko digu, anai arteko gudaren erroak nun dauden; bear bearrezkoa da guk danok ezagutzea".
|
|
|
Besterik da Hego Ameriketan egiten dena.
|
Gure
literatura, oro har, beste literaturekin homologatuta dago. Kanpoko idazleek, agenteek nahiz editoreek gero eta gertuagotik ezagutzen dute gure errealitatea eta gure uretara hurbiltzen dira sarea botatzeko asmoz.
|
|
|
Alegia, badago gazteentzako esplizituki idatzitako literatura: gai makabroak eta garratzak, tentsio handikoak,
|
guk
literatura horietatik gutxi daukagu eta irakurle gazteen sektore batek horietara ezinbestean jotzen du. Edonola ere, gure artean badauzkagu euskal literaturaren irakurle gazte onak diren gazteak ere.
|
|
|
Orokorrean, gero eta aukera gehiago daukat beharrezko ditudan gaiak eta generoak aurkitzeko, baina oraindik ere ez naiz guztiz ase sentitzen. Egia da, Iñakik aipatu bezala, beste literaturetatik itzulitako lanak falta ditugula
|
gure
literaturan. Euskal literatura kalitate handiko gauzak egitera heldu da, gero eta parekatuagoa dago beste literaturekin, gure gabeziak ez daude kalitatearen mailan, beste eremu batzuetan baizik.
|
|
|
Bestalde,
|
gure
literaturan gertatzen dena arazo bezala planteatzeko dagoen joera ezeztatu nahi nuke. Ez dut uste hainbeste arazo dagoenik, «arazo» hitzarekin nazkatzen hasita nago.
|
|
|
Gogora dezagun aspaldikoa ez den datu hau:
|
gure
literaturan ipuina izan da irakurriena. «Obabakoak» hor dago adibide gisa.
|
|
|
Egoera hau, ordea, ez zen bat batean sortu, aurretik sustrai bat bazegoelako gertatu da. Baina, batez ere,
|
gure
literatura orain iritsi da literatura unibertsalaren neurrira, ez nuke esango neurri neurrira iritsi denik ere, baina autore batzuk maila horretan dabiltza, euskal idazle batzuk munduko literatur egile batzuekin erkatu daitezke, eta beste batzuk bultzaka datoz. Euskal literaturaren egoera itxaropentsua da.
|
|
|
Idazleek «Kontuz, kontuz! Kazetariak
|
gure
literatura hondatzera etortzen zaizkigu!» hasi behar ote dute esaten?. Ez ote litezke izan elkar aberasteko, bai literaturak kazetaritza eta kazetaritzak literatura?
|
|
|
euskal literatura betiko zirkuituetatik kanpora ateratzen eta hartzaile sail zabalagora iristen. Alegia,
|
gure
literatura normalizatzen. c) Kritika akademikoaz30
|
|
|
|
Gure
literaturaren gaineko ikerketa akademikoen diagnosia egingo bagenu, segituan ohartuko ginateke literaturaren historiari eta teoriari dagozkion arloak izan direla urrienak. Teorian ekarri gutxi egotea ulergarria bada ere31, ulergarria diot, teoriaren arloak lurraldetasuna gainditu egiten duelako, historien alorrean zenbait hutsune nabarmen ditugu oraindik.
|
|
|
1983an, Lertxundik Hamaseigarrenean, aidanez (Erein) argitaratu zuen, 1982ko Jon Mirande Saria eta Kritika Saria irabazi ondoren, eta zinemara eraman zen idazlearen beraren zuzendaritzapean. Orain arte hamaika edizio argitaratu dira liburuarenak,
|
gure
literatur historian gehien irakurri diren nobelen artean dago eta lan honek ekarri zion ospea euskal irakurleen artean. Apustu beldurgarri baten gorabeherak kontatzen dira eleberrian; bertan, protagonista lurrean etzan, taberna bateko barraren aurrean, arnasari helduz, eta diafragma dilatatuta duela lagun batek salto egiten dio barratik sabel gainera.
|
|
|
arestian aipatu diren bi kritika motek gurean duten lekua eta azken hamarkada honetan indartuz joan diren joerak. Ikusiko dugunez, bi kritika arloetan eman da bilakaera nabarmena, baina euskal kritikagintzaren statusa bera oraindik ez da
|
gure
literatur sisteman behar bezala bermatu. Baieztapen hau egiteko, besteak beste, bi gabezia ekarriko ditugu gogora:
|
|
|
Azkenaldian genero edo liburu kanonikoak hizpide bihurtu baditugu ere7, asko dago oraindik ikertzeko. Helburua ez da euskal liburu eta egileen zerrenda eredugarri edo kanonikorik proposatzea;
|
gure
literatur lanen kanonizazio prozesu sozio literarioak aztertzea baizik. Hau da, garai desberdinetan indarrean egon diren poetiken ezaugarriak
|
|
|
Beraz, behiala poetak baziren
|
gure
literatur sisteman gune zentrala betetzen zutenak, narratzaileak dira gaur egun, batez ere, idazleen begietara erreferentzia gune funtsezkoak.
|
|
|
Harreraren alderdiari heldu nahiko genioke jarraian,
|
gure
literatur sistemaren barruan ahulenetakoa datekeen alderdiari. Azken urteotan euskal liburugintzak izan duen igoera eta tiradak ugaldu izanak euskaraz inoiz baino gehiago irakurtzen dela iradoki nahi badigu ere, guztiok dakigu euskal irakurleen soslai soziologikoa ezezaguna zaigula oraindik.
|
|
|
Edonola ere, bereziki nabarmentzekoa irizten diogu doktorego tesiok guztiok egindako ekarriari, beste arrazoi batzuen artean, literatur kritika garaikidean indarrean dauden teoriak eta metodologiak
|
gure
literaturaren azterketara ekarri dituztelako. Oraindik jarraitzaile gehien dituena eredu eta metodologia semiotikoa da, baina horrez gainera harrera teoriaz, soziologiaz, erretorikaz, polisistemen teoriaz, kritika feministaz... aberastu dituzte euskal literaturaren ikerketak.
|
|
|
Azkenik, birsortzaile dei diezaiokegunari dagokio obrari buruzko bigarren produktua (kritika, iruzkin...) egitea. Euskal eleberriaren bilakaera historikoaren aurkezpena egin baino lehen,
|
gure
literatur sistema deskribatzen ahaleginduko gara. Prozedura honekin, poetika eta ekarri bakoitzaren azalpena jatorri dituzten baldintza sozio historikoen argitan egitea dugu helburu.
|
|
|
Hor dagoz euren lanak, zelan halan baliotsuak, hain nabarmen eta zoragarri mailakoak izan ezarren. Arean be, gure, bai intereseko literaturan, hau da, arimen onerako taiutu eta idatzi izan direan liburuetan, bai hutseko edo, diranetan be, maila apalean daukagu
|
gure
literatura idatzia, gaur dan egunean be. Ez gagoz beste iñungo literatura mardo eta gizenakaz erkatzerik ez alderatzerik egiteko moduan.
|
|
|
gramatikak, lan teknikoak, txosten modukoak... Kontuan izan antzera gertatzen dela euskal literaturan ere, doktrinak eta, beste hizkuntza batzuetako literatura historietan ez bezala,
|
gure
literaturako eskuliburu erabilienetan sartzen baitira.
|
|
|
Horixe da zor dieguna gure idazleei, etxekoak izanik ere gure egoera kanporatzeko gai izan baitira.
|
Gure
literatura beste maila batera eraman baitute. Hau nahiko berria da euskal munduan eta, zalantza gabe, ez da batere seinale txarra.
|
|
|
Kontua da, nire ustez,
|
gure
literaturan zailagoa dela umore hutsa edo" alaia" dei dezakegun hori aurkitzea(" Kutsidazu eredua", nahi izanez gero), ironian edo honen eratorriren batean oinarritutakoa baino (hots," Kontaktua eredua"): hauxe izango litzateke euskal umore literarioaren ardatza, gaur egun behintzat.
|
|
|
Baina, ironia, modu zabalago batean uler dezakegu, esate baterako, umore fina eta zorrotza, aldi berean gaiztakeria puntu bat duena. Eta bide horretatik inoiz jo duten gaur egungo euskal idazleen zerrenda luzea da; izan ere, Luis Fernandezek aukeratutako bidea, gure gatazkaren errealitate gordina erlatibizatzeko eta kritikatzeko ironia erabiltzearena, gero eta ohikoago bihurtu da
|
gure
literaturan: horren frogagarri, eta oso desberdinak diren lanak aipatzearren, hor daude:
|
|
|
Beraz,
|
gure
literaturan egon, badago umorea, baina, izatekotan, nagusi da, ez umore alaia, ikusezinagoa den umore bat baizik, ironiaz edo baliatzen dena hain zuzen. Zer dela eta?
|
|
|
Gauzak aldatzen ari direla uste dut, bai, oraindik tran  tsizio garai batean gaudela ematen duen arren. Emakumeak, gauzak normal badoaz, geroz eta presentzia handiagoa izango  du
|
gure
literaturan, ingurukoetan bezala, eta, agian, horrek ikuspuntu aniztasun handiagoa ekarriko du, oso positiboa izan daitekeena. Baina susmoa dut liburu txarren portzentaia gizonezkoek merkatua erabat menderatzen zuten garaiko beretsua izango dela.
|
|
|
Eta, esan bezala, gure artean eta gure inguruan idazten den poesiaren parte handi baten izana islatzen jarraitzen duelakoan nago.
|
Gure
literaturan oraindik ere betetzen da, adibidez," egunkarietan poesiaz idazten dutenak poetak berak direla" ekuazioa, hein handi batean, behintzat: azken bi urteko kritikei begirada bizkor bat emanez gero ikusten da, esaterako, poesia liburu guztien kritiken %42 inguru poetek eginak direla; lan horien guztien iruzkinak egin ohi dituen Jon Kortazarrenak kenduz gero, poeten nagusigoa eztabaidaezina da esparru horretan (ezin da gauza bera esan, ordea, nobela edo ipuinari buruz:
|
|
|
Literatura arloan, gugandik hurbil, hortxe dugu Javier Cercasen Soldados de Salamina nobelaren arrakastaren kasua, edo Paul Austerrek argitaratutako azken lana (I Thought My Father Was God), hiritar anonimoek bidalitako testuen aukeraketa bat, non bilduman sartzeko baldintza bakarra benetako istorioak izatea baitzen; nobela historikoaren salmenten eta produkzioaren gorakada, eta baita dibulgazioko historia liburuena ere, errealitate gose honekin lotuta daude, hein batean behintzat.
|
Gure
literatur mundura itzuliz: zeintzuk dira Alberdania argitaletxearen Zerberri sail mugako honetan arrakasta handien izan duten liburuak?
|
|
|
Egia da
|
gurean
literatura garaiak gizarte garrantzi  dezentekoa izaten jarraitzen duela; abiapuntu horretatik ulertzen dut nik Ramon Saizarbitoriaren baieztapena, merkatuaren tiraniatik at geratuko den esparru bat aldarrikatzen zuelarik euskal literaturarentzat. Aberriaren alde (eta kontra) liburuan zioen bezala:
|
|
|
Euskaraz idatzitako liburu ba  tzuk best-seller kategoriatik gertu dabiltza, edizio piloari begiratzen badiogu behintzat, eta Durangoko Azokako egoitza txikiegi geratzen da urtero, hara hurbiltzen den jende saldoa hartu ezinik. Gure letren osasun ezin sendoagoa nabarmentzen du, behin eta berriz, Euskadi Sarietako ekitaldi ezin dirdaitsuagoak, eta, bestalde,
|
gure
literatura âeta, bide batez, gure kulturaâ simulakroa ez dela frogatzen du, antza, Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan elkarrizketa liburu ederrak. Eta, jakina, Unai Elorriagaren SPrako tranbia nobelari emandako Espainiako Narratiba Sari Nazionalak puztu egin du gure letren gaineko triunfalismo moduko hau.
|
|
|
horri esker mantentzen da tinglado hau guztia zutik.
|
Gure
literatura, beraz, egoera fiktizio batean bizi da, premiazkoak ez ditugun liburu zutabeen gainean euskarritua. Eta hau guztia ez legoke gaizki, beste pauso garrantzitsu eta arriskutsuagoen atari balitz.
|
|
|
Eta hau guztia ez legoke gaizki, beste pauso garrantzitsu eta arriskutsuagoen atari balitz. Baina ez da horrela gertatzen, eta
|
gure
literatura azpi izateko bidean doa".
|
|
|
Batzuk atseginago izan nituen, eta beste batzuk ez hainbeste, jakina, baina inportanteena niretzat, irakurle nintzenez gero, euskarazko produkzioari men egiten hasi nintzaiola izan zen, gero eta grina handiagoz gainera. Eta aurki konturatu nin  tzen, esaterako, Euskal Herrian gaztelaniaz egiten zen literatura baino dezente interesgarriagoa iruditzen zitzaidala euskarazkoa, eta maisulanak ere aurki zitezkeela
|
gure
literaturan, bai argitaratzen ari ziren liburuen artean, bai aurreko hamarkadetako obren artean ere (neofitoaren grinaz, denbora eta liburu galduak berreskuratzen saiatu bainintzen).
|
|
|
lehenengoak eta hirugarrenak zalantzan jarri nahi dute baieztapen hori, ipuingintzaren eta literatur hibridoen emaitzen azterketaren bitartez, eta bigarrena poesiaren inguruko nolabaiteko parentesi bat da. Hurrengo blokea, askotarikoagoa, ondorengo hiru atalek eratzen dute, eta
|
gure
literaturan erlatiboki berriak diren fenomenoak ditu hizpide, gizartearen eta merkatuaren aldaketekin harremanetan daudenak hain zuzen ere: kontsumoko literatura, umorezko literatura eta emakumeen literatura.
|
|
|
Eta, bestalde, eskala txikian bada ere (Saizarbitoriak aipatzen duena merkatuaren tamainari buruz oso present izan behar dugu beti), idazlearen (idazle batzuen) irudi publiko mediatikoan metamorfosi batzuk gertatzen ari dira, nabariagoak direnak
|
gure inguruko
literatur esparruetan; hala, Koldo Izagirrek, euskal literaturaren egungo egoeraz eran  tzutean, idazleen" fabrikazioaren" fenomenoaz hitz egiten du, eta hasi da muturra azaleratzen, apalki bada ere," idazle mediatikoa" dei dezakegun hori, tertulia ziztrinenetan edo telebistako late show kutreenetan ere parte hartzeko inolako ahalkerik ez duena, esaterako. Masa literaturen iker  tzaile ospetsua den Juan Ignacio Ferreras en ustetan:
|
|
|
Horixe ba. Dena dela, azpimarra daiteke fenomeno hau ez dela
|
gure
literaturaren ondare bereizgarria; kontrakoa dirudien arren, Ian McEwan idazle britainiarra ez zen euskal literaturaz ari, honako hau esan zuenean: " Idazle on batek bere tradizioa barneratu egin behar du, berarekin eten ahal izateko.
|
|
|
Hirugarren ohar bat eransteko: egon badago, nire ustez, euskarazko kontsumo literatura on eta duin bat egiteko abiapunturik,
|
gure
literaturan bertan; abiapuntu, diot, denak ez bailirateke, berez (hots, asmoz edota egitez), maila horretan koka daitezkeen lanak (izan ere, haietako batzuentzat erabilgarriagoa izango litzateke, akaso, Midcult kategoria, Umberto Ecok Apokaliptikoak eta integratuak liburuan egiten duen antzera). Adibiderik argiena Joxean Sagastizabalen obraren zati handiena izango litzateke:
|
|
|
ahozko euskal literaturan, batik bat bertsolaritzan. Ahaztu gabe ahozko literaturan duela jatorria, nolabait,
|
gure
literatura klasikoaren obra komiko bakarretako batek, Gregorio Mujikak 1925ean argitara emandako Pernando Amezketarrak, oinordeko edo jarraipen zenbait izan zituena. Baina eskuetan duzun liburu honen gaia egungo euskal literatura idatzia denez, ez naiz ahozko tradizioaz arduratuko.
|
|
|
Badago kontsolatzen denik pentsatzen gure ondorengoek, progresuaren indar miresgarriak bultzatuta, asmatuko dutela fisikaren patuari ihes egiteko bideren bat, izarrarteko emigrazioa, kasu; baina hori espekulazio hutsa da, hots, agian gauzatuko da, agian ez.
|
Gure
literaturaren altxor preziatua betiko galduko dela. Bai, niri ere pena ematen dit, ez dut ukatzen, baina ziur nago etruriar literaturan izugarrizko bitxiak zeudela, eta hemen gabiltza, lasai asko(" Egin kontu:
|
|
|
|
Gure
literaturak, azken batean, literatura garaikide guztien gauza on eta gauza txar gehienak ditu... Gehienak gehi bat:
|
|
|
Euskarazkoa, zorionez edo zoritxarrez, literatura nazional bat delako, eta gure artean egiten den gaztelaniazkoa eta frantsesezkoa, berriz, gehienez ere, literatura erregionala edo probintziala izatera helduko da, bere euskotartasun horri eusten jarraitzen dion neurrian behintzat (eta Euskal Herriak independentzia lortu ezean, jakina: burujabetasun osoa eskuratu bezain laster, erdarazko
|
gure
literaturak, automatikoki, maila nazionala lortuko bailuke, Argentinakoak edo Costa Ricakoak bezalaxe). Eta literatura probintzialak, jakina, ez daude inoiz probintzianoak izatearen arriskutik aski urrun; are gehiago gure artean, noizean behin entzuten baititugu, erdarazko idazle eta editore batzuen intziri eta lantuak, euskarazko literaturak dituen abantaila, diru-laguntza oparo eta prentsaren aldetiko harrera pribilegiatuari buruzkoak... eta, bitartean, gurea halako seiehun (edo handiagoa) den merkatu batentzat idazten dute (ustez, behin  tzat).
|
|
|
Baina hori oso jazoera bakana izan ohi da. (...)
|
Gure
literaturan beharrezkoa ez den poesia piloa ekoitzi da, prosaz idatz zitekeen, eta emaitza, oro har, positiboagoa zatekeen" (ikus Diccionario Pla de Literatura, Bartzelona 2001, 489). Andrés Neumanen aipua poemen narratibitateaz eta narrazioen lirismoaz, berriz, El último minuto bere ipuin bildumaren eranskin teorikotik atera dut (Madril, 2001); dena dela, Neumanek berak defendatzen duen bezala:
|
|
|
Bai gaia eta bai kontatzeko era ere ezohikoak dira eta euskal literatura gehiago aberasteko mugarri interesgarriak iruditzen zaizkit. Saria jasotzeak, bestalde, lehenago Bernardo Atxagarekin gertatu zen bezala,
|
gure
literaturaren osasun ona mundu zabalean ezagutarazteko balio izan dezake, euskaldunoz hortik zehar esaten diren gauza gehienak maizegite rrorismoaz eta difamazio interesatuaz nahasirik agertzen direlako. Gure herriaren eta jendearen izenaren onerako izango ahal da oraingoa!
|
|
|
Saritua nongoa eta Euskal Herriaren Mendebaldekoa izatea ere berri pozgarria da, sarriegitan bai baitirudi
|
gure
literatur sorkuntza guztia eta harrobi bakarra Donostia inguruan dagoela; eta, horregatik, errealitatearen oreka mantentzeko, on da, ene ustez, gure periferian ere euskalgintzan aspalditik egiten ari den lan neketsuak, aldizka bederen, bere fruituak agertzea.
|
|
2003
|
|
|
Liburu honen oinarrian literaturarekiko maitasuna dago, eta hemen daude pilatuta irakurketa asko, eta idazle diren eta ez diren lagunekin izan ditudan eztabaida asko ere. Ez dut uste gauza originalegiak esaten ditudanik, baina saiatu naiz gauza horiek argi esaten behintzat, zeren horixe da nik askotan faltan botatzen dudana; halako gauzak batuta eta, batez ere, modu nahiko garbian esanda
|
gure
literaturaren inguruan oso gutxitan ikusi ditut.
|
|
|
Egia esan, euskal literaturaren azken aldiko garapenaren aurrean irakurle arrunt baten txundidura batzuk azaltzen saiatu naiz. Txundidura, idazle eta lan batzuen arrakastaren aurrean; argitaletxe batzuen apustuen aurrean; idazle eta obra batzuen oihartzun ezaren aurrean; egunkarietako kritikaren egoera niretzako terminalaren aurrean; poesiaren eta poeten sakralizazioaren aurrean nire txundidura ere azaltzen da hemen; edota
|
gure
literaturaz erabiltzen diren topiko batzuen aurrean euskal literaturan ez dagoela umorerik esaten denean, adibide bat emateagatik. Hori bai, txundidura hauek guztiak oso modu pertsonalean adieraziak daude, neronen barrutik abiatuta.
|
|
|
Jorge Luis Borgesek ikusezina bihurtzeko nahia zuela esan ohi zuen.
|
Gure
literaturan, Bernardo Atxagaren kasua oso adierazgarria da. Seguru ikusezina bihurtzea desiratzen ari dela.
|
|
|
«Quimera»ko ale berezi hau
|
gure
literaturaren deskripzioan zehaztasunaren alde egiten den apustu bat da.
|
|
|
Hiztunen usutik hurreko hizkera zerabilen, ia kazetari baten taiukoa.
|
Gure
literatura kritika ahulak jaramon handirik egin ez badio ere, aitortu behar dugu, autore honen estiloak zer ikasi handia eskaintzen diela euskal literaturgileei ere. Gizarte modernoko kontesturik diferenteenetan euskara ze modu askatu eta freskoan darabilen sinetsi ere ezin daiteke, idazkera enkorsetatu eta gazbako askoren ondoan.
|
|
|
2.5.2 Jakitunen artean, batek baino gehiagok huskeriatzat eta balio gitxikotzat euki dabe bertsolaritza, batez be, XIXgarren gizaldiaren azkenalditik 1936ko gerratearen aurretxurarte. Gogoan izan, sasoi horretan garbizaletasuna zala nagusi
|
gure
literaturan:
|
|
|
Euskaldunok, azalez behintzat, hotzak eta bihotzgogorrak edo agertzen ei gara sarri askotan; baina, azal horren azpian, ez ete daroagu, gero, bihotz bigun samur bat, eta ez ete gara erromantiko negarti batzuk? Euskerea dala ta, behinik behin, zenbat bertso eder, zenbat aiene, negar garratz eta itxaropen gozo
|
gure
literaturan! Hemen be ezin danak aitatu.
|
|
|
Ez hori bakarrik: euskaldunon artean be, zenbatek ezagutzen dau
|
gure
literatura hau. Lotsagarria ta negargarria, benetan!
|
|
|
Zelangoa dogu, baina, gaur egunean inork ukatzen ez daben
|
gure
literatura landu hau?
|
|
|
|
Gure
literaturan, ba ete dago beste idazlerik, zuk haina elebarri ugari egin dituanik, da bat, eta ganoraz egitea beste bat.
|
|
|
Egin ditzagun, beraz, ikastoletako haurrak kultur hizkuntzarako gai. Eta has gaitezen horri begira
|
gure
literatura egiten. batek irakurriko dituen liburu sakon eta harrigarriak egitea baino hobe dugu arlotexeagoak egitea.
|
|
|
Ez nion konturik egin, beraz, esan zuenari, adiago bainengokien ahotsaren xehetasun horri edo bere aurpegiko adierei, emakume batzuekin maiz gertatzen zaidan eran, eta, egia esan behar badut, ez nion sinetsi ere egin; zergatik sinetsi behar nion? Bi urte luze generamatzan
|
gure
literatura inarrosi zuen idazle horren atzetik eta dagoeneko ondo ikasia nuen gisa horretako" salatzaileak" gainetik kentzeko zer egin behar nuen: errespetu osoz tratatu.
|
|
|
errespetu osoz tratatu. Behin eta berriz eskertu nion, nik bakarrik ez,
|
gure
literaturaren historiak ere egunen batean eskertuko ziola esanez, eta, ni eskua bete orrirekin utziz, itzuli eta alde egin zuelarik ere, atzetik begira geratu nintzaion. Etorri bezala, iheskor, uzkur eta itzalgaizka ikusi nuen, bere poltsa beltz zimurra magalean estutuz, kalean barrena ezkutatzen, zorigaitzak emakume ederrenei ere eransten dien patetismo puntu horrekin.
|
|
|
Sophieren bizitza ezagutu egiten nuela iruditzen zitzaidan, haren obra ezagutzen nuelako, eta kontatuko zidanaren zati bat bederen aldez aurretik asmatu nezakeela sumatzen nuen.
|
Gure
literaturaren itsaso barean dezenteko olatuak harrotu zituen nobela bat jarri zuen kalean Igarlea izenarekin. Protagonistak, igarle bezala kontsulta pasatzen duen emakume batek, urte berriari buruzko galdeketa bati erantzunez, hiruzpalau euskal idazle handienen etorkizuneko nobelak zein izango diren iragartzen du literatura aldizkari batean, ez xehetasunekin, ez idazteko modua zehaztuz, ez datak izendatuz, baina bai gaia, trama eta pertsonaia nagusienak zein izango diren aipatuz.
|
|
|
–Von Britonen itzulpenak argitaratu eta berehala ezagutu nituen idazle horiek.
|
Gure
literatura txikia da eta poztu egiten dira idazle kontsakratuak gazte bat agertzen denean. Nik hogeita bost urte bakarrik nituen eta zahartuxeak iruditu zitzaizkidan, garaiz kanpoko igaliek duten kolore zurbil eta ajatuarekin, hain urduri eta adeitsu emakume gazte batekin zeudelako eta hain aitakoi aldi berean, aholku bat beti pronto ezpainetan; beren buruaz eta beren obraz hitz egiteko sekulako gogoarekin, beren konplexuen morroi, gaueko hitzorduak luzatu nahian ibiltzen ziren beren galai itxura zainduegi horiek exhibituz, zenbat eta beranduago emakume gazte batekin ikusi, orduan eta harroago, ez gauza handirik egiteko asmorik zutelako, oso zuhurrak baitziren eta adorerik gabeak, gehienez ere ukondotik heltzera iristen zitzaizkizun jendez beteta zeuden lekuetara sartzeko, soineko luzez jantzita nindoan irudipena izaten nuen haien ondoan, halakoxe zeremoniak egiten baitzituzten nirekin.
|
|
|
Bere Ford gorri zaharrean kargatu genituen maletak (nire Volkswagen berria libre edukita), neguko arropa ere sartu zuen abuztu erdia izanik, eta tartean nire saiakera bat, Maitaleak euskal literaturan izenekoa, itxura guztien arabera Monikak aurreko bidaian irakurria. Euskal idazleek, bereziki nobelan, proiektatu dituzten maitaleen perfilak aztertzen nituen;
|
gure
literatura gazteei hurbiltzeko trikimailu didaktikoa gehiago zen beste ezer baino, baina Monikari asko gustatzen zitzaion. " Hurrengo edizio batean neu ere sartu behar nindukezu", esan ohi zuen bere bularrak hanpatu, eskuak aldaketan jarri eta gerriari lizunki eraginez.
|
|
|
Ni, zerbait egite aldera, euskal nobelagintzan agertzen diren maitaleei buruzko liburuaren ondotik hego haizeak
|
gure
literaturan duen presentziaz lantxo bat zirriborratzen hasia nengoen eta horretan pasatzen nuen nire denbora librea, edo abandonatu samarrik nituen Barthes, Bakhtin, Gadamer eta beste nire autore kutunenen liburuetara itzuli ohi nintzen.
|
|
|
Horrelakoa zen ni aspaldion obsesionaturik nindukan idazlearen idazteko modua.
|
Gure
literatura apalean leku bat eskuratzera ez ezik, beste guztiei itzal egitera iritsia zegoen, baina ez genuen haren aztarnarik inolaz ere atzematen. Azken bi urteetan inon diren sari eta aipamen guztiak irabazten zituen, baina inoiz jasotzera agertu gabe.
|
|
|
Barregarri uztea. Gure artearekin, gure musikarekin,
|
gure
literaturarekin, gure irmotasunarekin, gure alaitasunarekin, gure argitasunarekin, gure erabakitasun zorrotzarekin —eta geure istorioak kontatzeko gure abileziarekin— Istorio horiek burua jateko sinestarazten dizkigutenetatik bestelakoak baitira.
|
|
2004
|
|
|
Bernat Etxeparek XVI. mendean idatzi zituenetatik hasiz XIX. mendean izan ziren idazleen lanetarainokoak aztertu ditu Euskal Herriko Literatura liburuan Miren Billelabeitiak,
|
gure
literaturaz kanpoko tradizio eta kultur mugimenduekin lotura eginez. Gure literatura klasikoa benetan literatura den ala ez zenbaitentzat eztabaidan dagoen aldi honetan alegia, badirudiela idazlan askok azterketa filologikorako aproposagoak direla, eta ez horrenbeste azterketa literariorako, euskal idazleen lana Europako giro kulturaletan kokatzen ahalegindu da Miren Billelabeitia, aurretik aztertutako egile bakoitzaren testua eskainiz, jarraian interpretazio bideak zabaltzeari ekiteko, idazle bakoitza bere garaian kokatuz, azkenean idazlearen eta bere lanen alde ederrak agertzeko.
|
|
|
Bernat Etxeparek XVI. mendean idatzi zituenetatik hasiz XIX. mendean izan ziren idazleen lanetarainokoak aztertu ditu Euskal Herriko Literatura liburuan Miren Billelabeitiak, gure literaturaz kanpoko tradizio eta kultur mugimenduekin lotura eginez.
|
Gure
literatura klasikoa benetan literatura den ala ez zenbaitentzat eztabaidan dagoen aldi honetan alegia, badirudiela idazlan askok azterketa filologikorako aproposagoak direla, eta ez horrenbeste azterketa literariorako, euskal idazleen lana Europako giro kulturaletan kokatzen ahalegindu da Miren Billelabeitia, aurretik aztertutako egile bakoitzaren testua eskainiz, jarraian interpretazio bideak za...
|
|
|
Egin zaizkion iruzkin gehien gehienak, ordea, linguistikoak dira; hizkuntzalariek egin dituzte lehen hurbilketak; ukatu ezina da dialektologian izango duen eragina… Aipatu zuten, halaber, ekarri oso inportantea izango dela literaturaren historiarentzat ere: idazlearen izaera zibil burgesa; gai askoren garaiko usadio literarioen usaina; testuaren datak
|
gure
literaturaren historiari eman diezaiokeen ikuspegi berria… Hala bedi: ez dakiola gerta Lazarragari Oihenarti eta gertatu zaiena:
|
|
|
Alabaina, nazio eta hizkuntzari dagokionez hauxe zioen: " Eta hogeigarren mendeko
|
gure
literatura errepasatzen baduzu, liburu guztiak irakur daitezke alegoria nazionalaren zentzu horrekin" (Bost Idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan, Alberdania, 2002). Gerorantz, nobela hartan panfletari gisako pegotea ezartzeagatik damu zen sano Amuriza:
|
|
|
|
Gure
literatura adituari iradokizunen bat edo beste egitea ez zaio gaizki etorriko. Lehen lehenik, letraren errepublikan hain jantzia den baten lumatik irakurri duguna irakurtzea, atentzioa emateko modukoa da.
|
|
|
Sarrionandiak esango lukeen bezala, euskal literatura herria baino hobeto dago?.
|
Gure
literaturaren osotasuna herriarena baino hobea da, Zabalik, 2002/12/13 Unai Elorriaga: –Geroztik egiaztatu dut, Saizarbitoria, Lertxundi edo Atxagak apenas dutela parekorik gaztelaniaz Espainian egindako literaturan.
|
|
|
Gu ohitu egin gara poxi bat (gu, alegia, berrogei urte edo gehiago dugunok). Baina gazteriak, ikastoletatik igaro den gazteri jator horrek, farre egiten du eta digu, eta ez du ulertu ere egiten arloteriak, xinplekeriak eta onomatopeia keriak nola proposa ditezkean oraindik ere
|
gure artean
literatura gisa.
|