|
2000
|
|
|
Elkarrekiko adostasunak
|
ezin
du, aurrekoaren indarrez, ezkontza desegin, beste elkarterik desegin dezakeen moduan.
|
|
|
Emazteak
|
ezin
du beste egoitzarik izan senarrarena baino. Horrek dena administratzen du, dena ikuskatzen.
|
|
|
Diruaren salneurria zehazten duten harremanak agintaritzatik kanpokoak dira; gobernuek
|
ezin
dute hori zehaztu aginduzko legeen bitartez. Hipoteka kontratuetan eta agiri publikoetan beti onartu ohi da lege korritua.
|
|
|
Erakunde horietan, ñabardurak baztertu eta ez ditzagun ugaritu aurreko arreta pisuegiak; batera ditzagun ogasunaren eta legeriaren asmoak. Orain artekoak ongi azaltzen digu gai honetan eskubideen desmasiak zerga kopurua urritu egiten duela eta ogasunak berak
|
ezin
duela herritarra kaltetu, bere burua ere kaltetu gabe.
|
|
|
Legeek
|
ezin
dute inor behartu, aurretiaz ezagutaraziak izan gabe. Horrexegatik aritu gara lege horien aldarrikatze moldeaz.
|
|
|
Une horretan
|
ezin
ditu norberak gauzak eta gizakiak arautu, erakunde iraunkorrak moldatzen dituen halako zuhurtziaz, ezta berezko ekitate horren bidez ere, horiek baitira giza legegileak behartzen dituzten oinarriak. Legegile horiek, ezer izatekotan, zuhurtzia horren interprete soilak dira.
|
|
|
Une horretan
|
ezin
ditu norberak gauzak eta gizakiak arautu, erakunde iraunkorrak moldatzen dituen halako zuhurtzia batez, ezta berezko ekitate horren bidez ere, horiek baitira giza legegileak behartzen dituzten oinarriak. Legegile horiek, ezer izatekotan, zuhurtzia horren interprete soilak dira.
|
|
|
Legegileak, aginpidean baino, apaizgoan dihardu.
|
Ezin
du alboratu legeak gizakientzat eginak direla eta ez gizakiak legeentzat; egokitu behar zaizkie euren hartzailea izan daitekeen herri horren aldarte, jardun eta egoerei; berrikuntzetan ere, zehatz izan behar dute, ezagutzeko modukoak izan baitaitezke, erakunde berri baten aurrean, teoriak eskaintzen dizkigun abantailak eta ez, ostera, haren gaitzak, horiek bakar bakarrik praktikak idoro ditzakeel...
|
|
|
Gizartearen premiak anitzak dira, gizakien arteko ezaupideak, aberatsak, haien interesak eta harremanak modu askotarikoak eta zabalak. Legegileak
|
ezin
ditu horiek guztiak aurreikusi.
|
|
|
Nola ezagutu eta zenbatu, aldez aurretik, esperientziak berak bakarrik erakuts dezakeena? Aurreikuste horrek inoiz har al ditzake pentsamenduak berak iritsi
|
ezinak
dituen objektuak?
|
|
|
Herriak, hala esan ohi da,
|
ezin
du korapilo horretan askatu zer saihestu behar den edo zer egin behar duen, bere eduki eta eskubideetan ziurtasunik indartsuena izateko.
|
|
|
Legeak guztientzat du araurik; gizakiak multzoan hartzen ditu, ez norbanako gisa;
|
ezin
ditu norbanakoen egintzak edo herritarrak elkarrengandik bereizten dituzten liskarrak zertu. Osterantzean, egunero egin lirateke lege berriak; halako anizkeriak lege horien duintasuna eta betetzea itoko lituzke.
|
|
|
Legeek
|
ezin
dute inor behartu, aurretiaz ezagutaraziak izan gabe. Horrexegatik aritu gara lege horien aldarrikatze moldeaz.
|
|
|
Publizitate mugatu batekin bete behar dugu horien zeregina. Egia esan, publizitateak
|
ezin
du sortu herritar bakoitzarengan eta une berean, herritar horrek bete behar duen lege horren ezagutza. Hala ere, nahikoa izan luke aurreko publizitate mugatu horrek legea noiz betearazi behar den horretan edozein nahikeria saihesteko.
|
|
|
Lau txangozale baso batean galtzen dira eta ez dakite nondik abiatu bertatik ateratzeko. Badakite geldirik
|
ezin
dutela iraun, horrek beren amaiera suposatuko lukeelako. Batek bide bat aukeratzen du senez; beste batek beste bide bat, zantzu bat dela-eta; hirugarren bat metodikoagoa da eta, zin zinez, ebentualtasun guztiak hartzen ditu kontuan, argumentu eta kontraargumentu denak neurtu eta, desegokiak direla ez dakien premisa batzuen arabera, ibilbide batetik bideratzen da hura zuzena delakoan, erabat harro eta fidakor arazoa maneiatzeko izan duen moduagatik.
|
|
|
Zientzi proposizio ororen izatea ezin genezake eskuratu Russellek uste bezala, ‘egia enpiriko absolutu’ batera joz eta kontuan hartu barik hizkuntza, subjektuaren eta komunitatearen menpe egonik, egia horren osagaia dela, errealitatearen parte, azken finean. Eta hizkuntzak, hain zuzen ere, zientzia egokiro ezagutzeko arbuiatu
|
ezin
ditugun aldaketa historiko eta soziologikoak jasotzen ditu:
|
|
|
Beren galdera gakoa," zer nahi duzu esan horrekin?", ez zen batere tribiala: ikusmolde askok —totalitaristek lehenik— ezin diote beren buruari hori galdetu, beren partaideek
|
ezin
dute ezta planteatu ere egin. " Zer nahi duzu esan ‘garbiketa etnikoa’ eta ‘argitze kontzeptuala’ gauza bera direla adierazterakoan?", galdetuko genioke Horkheimerri, 1937an Vienako Zirkuluaren kontrako halako analogia ilunak ezarri zituenean.
|
|
|
Jakina, fenomenalistek
|
ezin
zuten hain nozio misteriotsuak erabiltzen zituen diskurtsoa mantendu. Horregatik, ordez, hura enuntziatuen inguruan eraiki zuten.
|
|
|
Horrela, sentimen datuak zituzten enuntziatuek ‘Uste dut gorria ikusten dudala orain eta hemen’ itxurakoak ziren. Eta enuntziatu hauek
|
ezin
zuten hutsik egin, ‘uste’ bat pribatua eta eztabaidaezina baita. Haatik, uste hori duenak ‘gorria orain eta hemen’ adierazpenari buruz mintzatzerakoan, adierazpen hau munduko zerbaiti ote dagokion ala ez jakitea beste gauza bat da.
|
|
|
(Itxurazko) proposizio batek,(...) eduki faktikorik ez duenak,
|
ezin
du ezta ere inolako gertakaririk adierazi, ezta pentsagarria den gertakari bat ere; hau da, ez da proposizio bat, esanahirik ez duen soinu edo marra pilaketa hutsa baizik.56
|
|
|
Izan ere, Carnap, Vienan egon arren, filosofia analitikoaren lehenengoetako zutabea izan zen61 Heideggerren eta heideggertarren aldetik emandako erantzunak aintzat hartu gabe, Vienako Zirkuluaren partaideek, Neurathek eta Carnapek, batik bat, beren erasoa metafisikoei zuzenduriko galdera probokatzaile batean laburbiltzen zutela esan genezake, alegia: ‘Zer nahi duzue esan horrekin? ’ Esan beharrik ez dago ikuspegi honetatik heideggertarrak
|
ezin
duela ez bere terminoen erreferenteak seinalatu ezta bere adierazpenak egiazta edo errefusa ditzakeen modua zehaztu ere. Reichenbachen hitzetan:
|
|
|
• Alde batetik, hipotesi baten esanahitasunak
|
ezin
zituen ezagutzaren garai zehatz batean esanahitasun hau ukatzen zuten posibilitate kontingente ala teknikoak alde batera utzi. Vienako Zirkuluaren partaideek proposatzen zutena ‘hemen eta orain’ eman behar zen egiaztagarritasuna bazen; orduan, garai hartan ezin zuten ilargiaren alde estaliaren existentzian sinetsi.
|
|
|
• Alde batetik, hipotesi baten esanahitasunak ezin zituen ezagutzaren garai zehatz batean esanahitasun hau ukatzen zuten posibilitate kontingente ala teknikoak alde batera utzi. Vienako Zirkuluaren partaideek proposatzen zutena ‘hemen eta orain’ eman behar zen egiaztagarritasuna bazen; orduan, garai hartan
|
ezin
zuten ilargiaren alde estaliaren existentzian sinetsi. Hots, existentzia horretan sinesteak ez luke zentzurik izango, hipotesia proba moduan jartzeko modurik ez baitzegoen.
|
|
|
Zehazki, iraganeko eta etorkizuneko enuntziatuei buruz ari ziren. Egiaztagarritasun hertsiaren ildotik, orain
|
ezin
dugu ez egiaztatu ezta faltsatu ere ondoko enuntziatu hau: ‘Zehatz mehatz 500 ardi zeuden Donostia inguruko 50 kilometroko erradio batean orain dela 175 urte’ Eta ez dago behaketarik ere ondoko beste hau egiaztatzeko, alegia:
|
|
|
Modu bat metodo kontrafaktikoak egiaztagarritasun metodo lez hartzean zetzan. Kontrafaktikoen forma aintzat hartuz —’baldin... orduan’ baldintzazkoarena() —, orain eta hemen hipotesi bat egiaztatu
|
ezin
duten gauzak hipotesia bera egiazta zezaketenak izan balira, orduan hipotesiak esanahia edukiko zukeen. Baldintzazko kontrafaktikoez fidatzea —P izan balitz, orduan Q izango litzateke (Bengoetxeak bere botila uraren tiketa gorde balu, orduan iraganari buruzko enuntziatu bat egiaztatzeko froga bat egongo litzateke) — erabat problematikoa zen Vienako Zirkuluarentzat, enuntziatu esanahidunak esperientziaren enuntziatuetara murrizteko lehenengo ordenaren predikatuen logika erabiltzen baitzuten.
|
|
|
beste pertsona bat mina sufritzen ari den ala ez jakin dezagun, nahikoa da hura imajinatzearekin, portaera neurgarrien bitartez egiaztatu beharrik gabe. Panpina bada, baztertu egiten dugu sufrimendua, minduta
|
ezin
baitugu irudikatu. Izakiak geratzen zaizkigu, eta hauekin imajinazioa sen onaren eta esperientziaren arabera aplikatzen dugu.
|
|
|
Vienako Zirkuluak defendatzen zuen kontzeptuen eluzidazioa, hots, esaten duguna argitzeko ahalegina, nazien garbiketa etnikoaz erka zitekeela. Azken finean, dirudienez, enpirismo logikoa, Vienako filosofia berria, neoerromantiko metafisiko ilunen mugimendu legez, gauzak
|
ezin
baitzituzten aldatu eta hobetu, etsipenari eginiko dei hutsa izan zen. Boterearen aginduaren azpian zeuden, belaunikatuta, beldurrez beterik boteretsuak haserretu ez zitezen (98 orr.).
|
|
|
Zailtasunak etorkizunaren inguruan datoz, aurresatearekin.
|
Ezin
dugu etorkizuneko gertakarien inpresiorik eduki, baina badirudi horietako gertakari batzuk nabariak direla, adibidez, eskua sutan sartzen badugu erreko garela. Zerk laguntzen gaitu horrelako inferentziak egiten?
|
|
|
Zergatikotasunaren kasuan, ondorioa ezin da zergatian aurkitu. Hau da, gauza baten azterketa razional hutsak
|
ezin
du zergatia denaren
|
|
|
Baina honek etorkizuna eta iragana antzekoak edo berdinak direla aurresuposatuko luke, eta hau ezin da frogatu. Zeren posible litzateke, bere kontingentzian, suak ez erretzea —bururatu daiteke eta, gainera, ez da kontraesankorra—
|
Ezin
dugu erakutsi, hortaz, etorkizuna iragana bezalakoa izango denik, ez baitago inolako arrazoirik hori uste izatera eramaten gaituena. Alabaina, egia da uste hori badugula:
|
|
|
erlazioen teoriara eta funtzioen teoriara24 Era honetan, ezagutzaren esparru zabal bat kontzeptualizatzeko aukera irabazi zuen, gauzen edo objektuen erlazioen esparrua, hain zuzen. Logika tradizionalak
|
ezin
zuen horrelakorik egin, asko jota proposizio predikatiboei ematen baitzien erantzuna: gai zen ‘Sokrates gizakia da’ proposizioa kontzeptualizatzeko; ez, aldiz, ‘Platonek Sokrates maite du’ bezalako erlazioak.
|
|
|
Krimenaren egileak, Johann Nelbock izeneko Schlicken ikasle ohiak, mehatxu ugari bidali zizkion aldez aurretik. Baina poliziak Schlicki babesa eskaini zionez, gaztea psikiatriko batean sartu arte behintzat, honek
|
ezin
zuen ezer egin. Azkenean eroetxean sartu zuten, laster ateratzeko baina.
|
|
|
Beraz," Grandchesterrerako bide zuzena hau da" esan beharrean," Ahalik eta denbora gutxien Grandchesterrera ailegatu nahi izanez gero, jarraitu beharreko bide zuzena hau da" esan zatekeen modu berean;" Gizon hau korrikalari ona da" esaldiak soilik esan nahi du minutu jakin batzuetan milia jakin batzuk korritzen dituela, eta abar. Baina, defenditu nahi dudana da, ezein gertakari enuntziatu ezin dela balio judizio erabatekoa izan (edo ezein gertakari enuntziatuk
|
ezin
duela balio judizio erabatekoa inplikatu), balio judizio erlatiboak gertakari enuntziatu hutsak direla froga daitekeen arren. Utz iezadazue azaltzen.
|
|
|
Argia iruditzen zait pentsatu edo esan dezakegun ezer ez litzatekeela izango gauza hori.
|
Ezin
dugu idatzi berez sublimea dena eta beste gai guztien gainetik dagoena gaitzat izango lukeen liburu zientifikorik. Nire irudikapena hurrengo metaforaren bidez bakarrik deskriba dezaket:
|
|
|
Zentzu honetan, etxe baten existentziak norbait harritu dezake, adibidez, ikusten duenean eta baldin eta oso aspalditik ez badu ikusi eta, bitartean, eraitsi zutela imajinatu badu. Baina ez du zentzurik esateak munduaren existentziak harritzen nauela,
|
ezin
baitut imajinatu existitzen ez denik. Jakina, nire inguruko mundua den moduan izateak harritu nintzake.
|
|
|
Esan zuen, kasu, Jainkoari buruzko eztabaida asko hauxe esanez konpon daitezkeela: ...quot;; eta hau argitu zuen esanez jendeak" jainkoa" gizaki baten antzeko zerbaiti erreferentzia eginez erabiltzen baldin badu, orduan" Jainkoak lau beso dauzka" eta" Jainkoak bi beso dauzka" esaldiok zentzua dutela, baina beste batzuek" Jainkoa" halako modutan erabiltzen dutela ezen" Jainkoak besoak ditu" baita zentzugabekeria —" Jainkoak
|
ezin
du besorik izan" esango lukete— Era beretsuan," arima" adierazpenari dagokionez, esan zuen batzuetan jendeak halako modutan erabiltzen duela ezen" arima gizaki gaseoso bat da" adierazpenak zentzua baitu, eta batzuetan halako modutan ezen ez baitu zentzurik. " Gramatikaren aldetik" zentzu desberdinak adierazpenaren bitartez esan nahi zuena azaltzeko, esan zuen bilatzen genituela ez" konparagarriak" diren hitzak, adibidez," solido" eta" gaseoso" konparagarriak diren legez, baizik eta desberdinak direnak, adibidez," aulkia" eta" aulkian esertzeko baimena" desberdintzen diren legez, edo" trenbidea" eta" trenbide istripua".
|
|
|
" Ederraren" esanahia" atsegina" dela baieztatzen duen tesi zehatzaren kontra esan zuen antzezlan jakin batera joateari ezetz esan geniezaiokeela hurrengo arrazoiagatik: "
|
Ezin
dut bere handitasuna jasan"; kasu honetan desatsegina da, atsegina izan beharrean. Esan zuen pentsa genezakeela benetan nahiago dugun musika lan bat" ez" dela" deus", nahiago dugun beste baten alboan; eta" Lear Erregea" ikustera joateak ez duela erakusten inolaz ere halako esperientzia atsegina denik:
|
|
|
Esan zuenez, hainbeste zergatik hunkitzen gaituenari buruzko gure harridura ez da txikitzen jaia sortarazi zuten zergatiak emandakoan, baizik eta antzeko beste jaialdi batzuk aurkitzean txikitzen dira: hauek aurkitzeak" natural" bihur lezake, sortarazi zuten zergatiak emateak, ordea,
|
ezin
du hori egin. Zentzu honetan esan zuen" Zergatik hunkitzen gaitu?" galdera eta" Zergatik da ederra hau?" edota" Zergatik ez du balio kontrabaxu honek?" galdera estetikoak antzekoak direla.
|
|
|
Esaldi hau bermatzeko baieztatu zuenez, psikoanalisia arrakastatsua da baldin eta pazientea analistak emandako azalpenarekin ados badago bakarrik. Esan zuen Fisikan ez dagoela ezer halakorik; eta pazienteak onartutakoa
|
ezin
duela bere barrearen zergatiari buruzko hipotesi bat izan, baizik eta soilik hura edo bestea zela bere barrea eragiten zuen arrazoia. Azaldu zuenez, ados dagoen pazienteak ez du arrazoi horretaz pentsatzen barre egiten ari den unean bertan, eta" subkontzienteki" horretaz pentsatzen ari zela esateak" ez du ezer esaten barre egiten ari zen unean gertatutakoari buruz".
|
|
|
Funtsean, Frazerrek
|
ezin
du apaizik imajinatu, gure garaiko parroko ingelesa baino, ergelkeriaz eta kaikukeriaz betetako parrokoa.
|
|
|
Hau da: ohitura hauek printzipio baten arabera ordenatzen dira; printzipio hau Frazerrek azaldutakoa baino orokorragoa da eta gure arimetan hain sartuta dago ezen aukera guztiak
|
ezin
baititugu imajinatu. —Aise imajina dezakegu, adibidez, tribu baten erregeak begi guztien bistatik kanpo izan behar duela, baina baita tribuko gizaki bakoitzak ikusi behar duela ere.
|
|
|
Nola utziko dio esnatzen ari den gizakiaren espiritua hunkitzeari suak edo honek eguzkiarekin duen antzekotasunak? Baina agian ez" azaldu
|
ezin
zuelako" (gure garaiko superstizio ergela), izan ere," azalpen" baten bitartez gutxiago hunkituko gintuzke?
|
|
|
Ez ote dago ideia lazgarririk?
|
Ezin
nau izutu pentsatzeak botoiez egindako pastelak sakrifiziorako biktima aukeratzeko balio izan zuela behin. Ez du pentsamenduak zerbait izugarririk?
|
|
|
Zientziak ‘perplexitas’ ahazten du maiz, pentsatuz edozein arazotarako metodologia bat badagoela. Baina zientziak
|
ezin
ditu paradoxa etiko eta estetiko guztiak azaldu metodologia batetik (Aristotelesek etika posibilitatearen jakiturien artean sartu zuen eta zientzia beharrezkotasunaren jakiturien artean; Kantek lehenengoa arrazoimen praktikoan sartu zuen eta bigarrena arrazoimen teorikoan). Zientziak ezin ditu mirari etiko eta estetiko guztiak isildu, Wittgensteinek etikari buruzko hitzaldian agerian utzi duen moduan:
|
|
|
Baina zientziak ezin ditu paradoxa etiko eta estetiko guztiak azaldu metodologia batetik (Aristotelesek etika posibilitatearen jakiturien artean sartu zuen eta zientzia beharrezkotasunaren jakiturien artean; Kantek lehenengoa arrazoimen praktikoan sartu zuen eta bigarrena arrazoimen teorikoan). Zientziak
|
ezin
ditu mirari etiko eta estetiko guztiak isildu, Wittgensteinek etikari buruzko hitzaldian agerian utzi duen moduan:
|
|
|
Ideologia positibistak harturik, burua natur fenomenoez eta natur legeez beterik, materialismo zientifikoa baino
|
ezin
du pentsatu Frazerrek, baina konturatu gabe magiaren kentzeak berak magikoaren izaera duela: metafisikaren aurka jotzea ere beste metafisika bat da.
|
|
|
Funtsean, Frazerrek
|
ezin
du apaizik imajinatu, gure garaiko parroko ingelesa baino, ergelkeriaz eta kaikukeriaz betetako parrokoa.
|
|
2001
|
|
|
Integrazioaren bi hutsune hauek direla-eta poesiak
|
ezin
du beregain hartu gizarte baten eguneroko bizitza, hortxe jartzen baitira martxan alderdi hauek guztiak.
|
|
|
Rapsoda ez bailitzateke inoiz rapsoda ona izango olerkariak esandako gauzak ulertuko ez balitu. Izan ere, rapsodak entzuleentzat izan behar du olerkariaren pentsamenduaren interpretaria, baina olerkariaren esanak ez dakizkienak
|
ezin
du hau ondo egin (530b c, 59 orr.; letra etzanak geuk jarriak dira).
|
|
|
egokia eta desegokia dena bereizteko ahalmen gabezia egozten dio. Honela, olerkigintzak guztiari buruz hitz egiten du, baina ez da hitz egiten duenari buruzko judiziorik egiteko gai, hau da, dioen hura egokia ala desegokia den
|
ezin
du erabaki. Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat.
|
|
|
Rapsoda ez bailitzateke inoiz rapsoda ona izango olerkariak esandako gauzak ulertuko ez balitu. Izan ere, rapsodak entzuleentzat izan behar du olerkariaren pentsamenduaren interpretaria, baina olerkariaren esanak ez dakizkienak
|
ezin
du hau ondo egin. Eta aurretik esandako horiek guztiek, orduan, bekaitza eragiten dute. lon.
|
|
|
Kolorea, beroa eta Natur Zientzietan aztertzen diren ezaugarri gehienak aipa daitezke adibide gisa.
|
Ezin
ditugu aitzinatu nolakotasun ezberdinak, ezin ditugu aldez aurretik asmatu, sentsazioa beti a posteriori baita, baina bai edozein nolakotasunek maila bat izango duela. Aitzinapenek handitasun intentsiboaren eraikuntza oinarritzen dute.
|
|
|
Kolorea, beroa eta Natur Zientzietan aztertzen diren ezaugarri gehienak aipa daitezke adibide gisa. Ezin ditugu aitzinatu nolakotasun ezberdinak,
|
ezin
ditugu aldez aurretik asmatu, sentsazioa beti a posteriori baita, baina bai edozein nolakotasunek maila bat izango duela. Aitzinapenek handitasun intentsiboaren eraikuntza oinarritzen dute.
|
|
|
Eta berak esaten digu dedukzio subjektiboa ez zaiola hain garrantzitsua iruditzen, hots, subjektuaren barne egitura argitzea. Hala ere, Kantek berak
|
ezin
du alboratu subjektuaren izaera sistematikoa azaltzeko irrika hori. Espazioaren eta denboraren begiespenez hitz egin digu eta gainera adimenaren ekimenaz.
|
|
|
Beraz, ez da begiak zorroztuz edo arrazoiketa arretaz jarraituz desagerrarazi dezakegun ilusioa. Makila uretan sartzean okertzen da, badakigu benetan ez dela horrela gertatzen, baina
|
ezin
dugu bestela ikusi. Ezagutzaren baldintza subjektiboa objektuaren ezagutzatzat hartzean datza ilusioa.
|
|
|
Pentsatzen duen Nia, edo Bera, edo Zera (gauza bat) horren bitartez ez da pentsamenduen subjektu transzendentala baino errepresentatzen= X, bere predikatuak diren pentsamenduen bitartez besterik ezagutzen ez dena, eta hortaz, honetaz inoiz
|
ezin
dugu ezein adigai bereizturik ere izan (A346/ B404 (E309)).
|
|
|
Hutsegitea transzendentala da arrazoimenak joera duelako nia objektu bihurtzeko, beste substantzia bat besterik ez. Hala ere, hau ez da legezkoa eta emaitza orokorrak dio ezin dela azken subjektu baten existentzia ezagutu substantzia gisa, substantziez hitz egiteko iraunkorra den oinarri bat behar delako eta horrelakorik
|
ezin
dugulako lortu adigai soilen bidez subjektuaz ari garenean.
|
|
|
Kanti Matematika euklidearra soilik kontuan izatea ere aurpegiratu zaio. Hau egia da, noski, ondoren sortu ziren Matematika ez euklidearrak
|
ezin
zituen ezagutu. Honetaz esan behar da Kantentzat gure ezagutza esperientzia arruntetatik abiatzen dela.
|
|
|
Honetaz esan behar da Kantentzat gure ezagutza esperientzia arruntetatik abiatzen dela. Espazio okerra pentsa dezakegu, baina
|
ezin
dugu irudikatu bi punturen arteko marra motzena zuzena ez denik. Gure ekimenaren espazioa euklidearra da.
|
|
|
Edukirik gabeko pentsamenduak kaskalak dira, adigairik gabeko begiespenak itsuak dira. (...) Adimenak
|
ezin
du begietsi eta sentsuek ezin dute pentsatu. Biak bateratzen direnean soilik sor daiteke ezagutza (A51/ B75 (E100)).
|
|
|
Edukirik gabeko pentsamenduak kaskalak dira, adigairik gabeko begiespenak itsuak dira. (...) Adimenak ezin du begietsi eta sentsuek
|
ezin
dute pentsatu. Biak bateratzen direnean soilik sor daiteke ezagutza (A51/ B75 (E100)).
|
|
|
Errepresentazioetako aniztasunak sintesi bat eskatzen du. Eta sintesi hori
|
ezin
du subjektuaren harmenak sortu, baizik eta bere berezkotasunak, bere alderdi ekileak. Objektuan ezer ezin dugu lotuta ikusi geuk ez badugu lotu.
|
|
|
Eta sintesi hori ezin du subjektuaren harmenak sortu, baizik eta bere berezkotasunak, bere alderdi ekileak. Objektuan ezer
|
ezin
dugu lotuta ikusi geuk ez badugu lotu. Sintesi orok batasuna eskatzen du (ez ‘batasuna’ kategoria, baizik eta jatorrizkoagoa, adigai orori bere barne batasuna ematen diona), eta batasun hau autokontzientziak ezartzen du.
|
|
|
Horrela, eraikuntza erregela hauen bitartez kategorien erabilera ahalbidetzen da eta aldi berean mugatu ere egiten da. Substantziaren kategoriak, hau da, subjektu soila dena eta predikatu izan
|
ezin
duena, ez du apenas erabilpenik, baina denborarekin lotuz gero, aldaketa orotan irauten duen substratu gisa erabil daiteke esperientzian. Horrela, adigai hutsek esperientzian erabilgarritasuna lortzen dute.
|
|
|
Giza arrazoimenak patu berezi hau du bere ezagutzen sail batean: baztertu
|
ezin
dituen galdekizunek zirikatzen dutela; izan ere, arrazoimenaren izaerak berak ezarri dizkio galdekizunok, baina berak ezin ditu erantzun, giza arrazoimenaren ahalmen oro gainditzen baitute.2
|
|
|
Giza arrazoimenak patu berezi hau du bere ezagutzen sail batean: baztertu ezin dituen galdekizunek zirikatzen dutela; izan ere, arrazoimenaren izaerak berak ezarri dizkio galdekizunok, baina berak
|
ezin
ditu erantzun, giza arrazoimenaren ahalmen oro gainditzen baitute.2
|
|
|
Filosofiaren egoera garai hartan nahasmen handikoa zelako eta bere ahaleginak oro har antzuak zirelako. Alde batetik, razionalistek (edo dogmatikoek, Kanten terminologia erabiliz) arrazoimena ezagutza balioduna lortzeko gai dela onartzen dute aurretik haren irizpideen probarik egin gabe eta, horrela, pentsatzea eta ezagutzea berdinduz, espirituz betetako munduak onartzera iristen dira edo horrelako emaitzak
|
ezin
dituzte baztertu. Hor ez dago sakontasuna eta hitzontzikeria bereizteko irizpide segururik.
|
|
|
Kantek ohartzen zuen bere lana zaila zela berez, eta bere ikuspuntuaren berritasunak eta terminologia berrituak gehiago zailtzen zutela. Gainera, adibideekin eta argipenekin zuhur jokatu duela onartzen du, lana asko luzatu zitzaiolako eta
|
ezin
zuelako argibide xeheagoekin gehiago luzatu. Bestalde, horrelako ikerketa batean arreta desbideratzea baino ez lukete lortuko.
|
|
|
Eta Kopernikoren adibidea aipatzen du Kantek. Zeruko higidurak
|
ezin
zituen argitu izarrak begiralearen inguruan zebiltzala onartuz gero. Eta orduan begiralea higiarazi zuen izarren inguruan:
|
|
|
Honenbestez, esperientziaren baldintzak gainditu eta esperientziaren esferatik irteteko joerak barnebiltzen duen ilusioa nabarmenduko du, zeren baldintzatugabeak (hilezkortasuna, jainkoa) sortzen duen erronkak ez baitu erantzun baliodunik esperientziaren eremuan. Hala ere, arrazoimen teorikoak
|
ezin
badu ere, arrazoimen praktikoak esperientzia gaindi dezake. Askatasuna ezin da ezagutu, baina praktikak askatasunaren beharrezkotasuna aldarrikatzen du.
|
|
|
Bestela ere froga dezakegu hori, ordea, modu errazagoan: gorputzaren adigai enpirikoari kolorea, gogortasuna edo biguntasuna, pisua, sartezintasuna eta abar kentzen badizkiogu, beti ere gorputz horrek betetzen duen espazioa geratzen zaigu eta hau
|
ezin
dugu gorputzaren adigaitik erauzi; edo, edozein objekturen adigai enpirikotik esperientziak erakusten diguna kendu ondoren oraindik ere substantzia edo akzidentea izan behar duela geratzen zaigu eta hau ere ezin da alde batera utzi. Halako adigaiak a priori dira, gure ezagutzeko ahalmenean daude edozein esperientzia egin aurretik.
|
|
|
Esakune hauek ezagutza ziur bat ematen dute, baina tautologia hutsak dira; kontraesanaren printzipioaren arabera analiza daitezke eta, beraz, subjektuan jadanik zegoena argitu besterik egiten ez dutenez gero, ezin digute ezagutza berririk eman. Halako esakuneek
|
ezin
dute, honenbestez, zientzia emankor eta aurrerakor baten oinarria eraiki. Esaldi sintetikoak, aitzitik, a posteriori dira, esperientziaren bidez lortutako esakuneak.
|
|
|
Esaldi sintetikoak, aitzitik, a posteriori dira, esperientziaren bidez lortutako esakuneak. Predikatuak subjektuari dakarkion berritasuna esperientziatik dator eta, beraz,
|
ezin
du beharrezkotasunik bermatu. Esperientzia bat behin eta berriz berdin errepikatzeak ez du esan nahi inoiz ez dela aldatuko.
|
|
|
Esperientzia bat behin eta berriz berdin errepikatzeak ez du esan nahi inoiz ez dela aldatuko. Esakune hauek, beraz, ezagutza zabaltzen dute eduki berriekin, baina
|
ezin
dute beharrezkotasunik eta orokortasunik eskaini eta, ondorioz, ezin dira benetako zientzia baten oinarri izan.
|
|
|
Ezin da ezer errepresentatu eta, ondorioz, ezagutu, espaziorik gabe. Ezintasun hau ez da irudimenaren akats bat, alegia,"
|
ezin
dut irudikatu Kazakhstango pertsona baten itxura" esaten denean adierazten den ezintasuna, baizik eta oinarrizkoagoa den ezintasuna da: " puntua ezin da errepresentatu hedadurarik gabe".
|
|
|
Espazioa ez da gauzen ahalgarritasunaren baldintza, baizik eta agerpenen edo objektuen ahalbidearen ezinbesteko baldintza.
|
Ezin
dugu espazioa ahaztu eta gauzak zuzenean begiratu, espazioa baita objektuak begiratzeko baldintza orokorra! Begiratzen dugun heinean, gauza hasieratik objektu bilakatu zaigu.
|
|
|
Zatiak bat bestearen ondoren datoz, ez dira eratortzen, eta, beraz, denbora sintetikoa da. Adigai soilek
|
ezin
dute sintetikotasun hori bermatu; denbora, beraz, begiespena da.
|
|
|
Horrelako zerbait gertatzen da gizakiekin. Izadiaren legeek, lege enpirikoek,
|
ezin
dute dena argitu. Izadian denak gertatu den bezala gertatu behar zuen, baina ez gizakiez ari garenean.
|
|
|
Jainkoa ahalguztiduna dela esatea judizio erabat zuzena da; horrekin esaten dugu jainko baten ezaugarriak lituzkeen izaki bat existituko balitz, horrek ahalguztiduna izan lukeela, hau da, subjektua halakoa bada, predikatu hori ere barne hartu behar duela. Ondorioz,
|
ezin
dut predikatua kendu eta subjektua mantendu, baina beste aukera bat ere badago: biak ken ditzaket.
|
|
|
Gainera, izadiaren ikerketa bultzatzen du. Baina analogia honek (eta bera erabiltzen da esperientziatik jauzi eta bertatik at geratzen den zerbaitetara joateko)
|
ezin
du izaki goren horren adigai zehatz bat eman.
|
|
|
Kantek bere Dialektikarekin funtsean Ontologia zaharra deuseztatzen du, Metafisika berezia, hau da, teologia, kosmologia eta psikologiaren barne egiazko ezagutza bat lortzeko asmoak behin betiko baztertzen ditu: arima hilezkorra den, askatasuna dagoen, jainkoa existitzen den, ohiko galdera horiek
|
ezin
dute baiezko erantzunik izan (ezezkorik ere ez bestalde), ez baitituzte ezagutza objektibo baten baldintzak betetzen. Kantek, honenbestez, Estetika eta Analitika transzendentalean ezagutza objektiboaren oinarriak jarri ondoren garbiketa historikoa gauzatzen du Dialektikan.
|
|
|
• Dialektikak Estetika indartzen du, espazioak eta denborak
|
ezin
baitute errealak izan. Beren izaera independenteak kontraesanak sortuko lituzke, antinomietan ikusi dugunez.
|
|
|
Bakoitzak bere metodoa du, eta Matematikarena ezin da, arrakastatsua delako, Filosofian erabili. Filosofiak, ondorioz,
|
ezin
ditu Matematikaren definizio, axioma eta demostrazioak erabili.
|
|
|
Frogak gainera ostentsiboa izan behar du, ez apagogikoa, hau da, egiaz konbentzituz gainera egiaren iturrien ezagutza ere ematen duena. Apagogikoa baliagarria da Matematikan eta Fisikan, baina ez Filosofian; hemen, une polemikoan erabiltzen da, baina
|
ezin
du emaitza baliodunik lortu.
|
|
|
Gure ezagutzek
|
ezin
dute rapsodia soil bat osatu, baizik eta sistema bat, osotasunak egituratua izan behar du. Sistema, berriz, ezagutza ezberdinak ideia baten menpean bateratzea da.
|
|
|
esperientziaren mundua aldaketez osatzen den mundua da eta aldaketa bakoitza aurreko beste aldaketa batek eragiten du. Halako kate batean lehenengo bat behar beharrezkoa da, ordea, zeren bestela baldintzatua dena soilik izango genuke eta honek
|
ezin
du kate osoaren euskarri izan (bertan dena baldintzatua izango litzateke). Beraz, halabeharrez existitzen den zerbait behar dugu.
|
|
|
Antinomietan arrazoimena, beraz, bere buruarekin gatazkan aurkitzen da: munduak hasiera bat du edo ez du, galdetzen du, eta
|
ezin
du erabaki. Arrazoi onak daude bata eta bestea onartzeko.
|
|
|
Bestalde, hemen Dialektikako akats orokorra ere islatzen da, hau da, esperientziaren eremuan gertatzen den baldintzen katea azkenean era transzendentean ulertzen dela.
|
Ezin
dugu esperientziaren eremua utzi eta espazioaz eta denboraz at dagoen kausa batera jo. Kausalitatea esperientzian soilik balio duen printzipioa da.
|
|
|
Aldi orotan zer den zuzen eta oker, arauaren bitartez jakin beharra dago, gure beharrei dagokiolako; eta
|
ezin
dugulako obligaziorik izan jakin ezin dugunari buruz.66
|
|
|
Aldi orotan zer den zuzen eta oker, arauaren bitartez jakin beharra dago, gure beharrei dagokiolako; eta ezin dugulako obligaziorik izan jakin
|
ezin
dugunari buruz.66
|
|
|
Eta, batez ere, oraindik beste gauza bat da" zertan" ari naizen, hau da," pentsatzen ari naiz" en kontzientzia, pentsatzen dihardudan aldean (‘ari’ ‘naiz’ ‘pentsatzen’). Eta aztertzen badut zertan edo zertaz ari naizen kontziente naizenean —maitagogo esna eta erne—,
|
ezin
dut erantzun beti" pentsatzen" ari naizela; bai, ordea, beti, maitatzen dihardudala. Adibidez, zeru izartsuari, margo hunkigarri bati, itsasoari begira nagoela; edo nire emazteari, maitasunez, inongo pentsamendurik gabe; edo sinfonia bat entzuten69; edo nire lan mahaira azterketa hau lantzera natorrela; edo ama bat so dagoenean adi adi bere semearen aurrean.
|
|
|
Jardun orotan jardunean diharduena.
|
Ezin
dugulako ezjardunean jardun.
|
|
|
Ezin dira zalantzan jarri, gizakia ari den orotan maitatzen ari delako, hau da, ezagutzen eta hobesten.
|
Ezin
dugu ispilu aurrera joan begiek bidea erakutsita, ikusmena ote daukagun ikustera.
|
|
|
Bere idealismoaren saihestu ezinezko ondorioetara helduz gero, gizaki bakoitza bakan, bakar, bere ‘arrazoimenean’ betiko espetxeratuta bizi dela baietsi luke, beste gizakien berri ez lukeelako ezer benetakoa jasoko, bere baitako zentzumenetan azaltzen diren fenomeno hutsen intuizioak baino. Gugandik kanpo dagoena
|
ezin
badugu jakin beragan denez(" nur als Erscheinung, nicht aber nach dem, was es an sich selbst ist" 75), ezin dugu jakin beste gizakiengan zer dagoen edo zer diren. Baina Kantek bazekien beste gizakien gogoen berri, gorputzen fenomenologiatik harantzagokoa.
|
|
|
Bere idealismoaren saihestu ezinezko ondorioetara helduz gero, gizaki bakoitza bakan, bakar, bere ‘arrazoimenean’ betiko espetxeratuta bizi dela baietsi luke, beste gizakien berri ez lukeelako ezer benetakoa jasoko, bere baitako zentzumenetan azaltzen diren fenomeno hutsen intuizioak baino. Gugandik kanpo dagoena ezin badugu jakin beragan denez(" nur als Erscheinung, nicht aber nach dem, was es an sich selbst ist" 75),
|
ezin
dugu jakin beste gizakiengan zer dagoen edo zer diren. Baina Kantek bazekien beste gizakien gogoen berri, gorputzen fenomenologiatik harantzagokoa.
|
|
|
Bestalde, nire gazte garaietako arazoetara etorriz,
|
ezin
dut isilik gorde Kanten erantzunik eza niretzat aldi hartan filosofia barruko punturik zailen eta garrantzitsuenetako zen —eta orain den— bati: ideia unibertsalen arazoari, hain zuzen, Platonengandik hasi eta beti —gaur ere bai76— galdegai dirauen puntuari.
|
|
|
Baliteke norbaitek erantzutea
|
ezin
dudala nik baietsi ez dela kosmosean beste izaki ezagulerik. Baina niri ez dagokit erantzutea, zientziaren barruan egon litekeena jasotzea baino.
|
|
|
" Eta zer egin behar dut?". Lehenbiziko galderari ez diolako erantzuten, galdera hori egitera ere ez baita heltzen, Kantek
|
ezin
du zuzen erakutsi non kokatzen den gizakiagan eginbeharraren iturria edo oinarria. Egin behar dena legea betetzea izango dela dio.
|
|
|
Egin behar dena legea betetzea izango dela dio. Baina non zuztartuta dagoen gizakiagan eginbeharra, askatasuna beragan daraman eginbeharra,
|
ezin
du zuzen erakutsi. Gizakiak daukan fakultate batek (arrazoimenak) beste fakultate batean (nahimenean) ezarri duen determinazioan datzala lege morala dio.
|
|
|
maitalea maitea/ maitatuarekin maitasunez elkartzen duen ariketa. Maitatzea zer den
|
ezin
dugu definitu, baina bai nor norekin/ zerekin uztartzen duen. Maitatzeak maitea/ maitatua behar du.
|