|
2022
|
|
|
Eskubide osoz esan daiteke, beraz, kontzertu, kantaldi edo antzerki bat, aurrez erabakita zegoena, bertanbeheratu egin dela. Zilegi da eta edonork erraz uler
|
dezake
, araututa egon zein egon ez. Baina, indarra hartu artean behintzat, neurriz erabil dezagun; ez gehiegiz.
|
|
|
Zilegi da eta edonork erraz uler dezake, araututa egon zein egon ez. Baina, indarra hartu artean behintzat, neurriz erabil
|
dezagun
; ez gehiegiz. " Larra txarra da", dio herriesae ra batek.
|
|
|
Esparru zibilean, gizaseme baten goi maila ondo adieraz
|
dezakeen
izen bakarra jauna dugu. Gure tradizioan, lehenago sarri aurretik –jaun baroia, jaun kontea, jaun diputatua–, gaur egun atzetik gehiago –diputatu jauna edo alkate jauna– garatu diren bidetik.
|
|
|
Bigarren ordena hori hobestera joko bagenu, jaun lehena eta jaun bigarrena fin katuko lirateke, sintaxi lege zuzenean. Eta sintaxi bakan horrek lagun
|
dezake
goi tituluaren beraren lilura ere hanpatzen.
|
|
|
parte bi elkarlotu, birekin bat egin, nolabait esateko; gazt. ‘entrelazar’ Hori da fruitu arbolekin egiten dena: tronko edo enbor zaharrari, nahi diren fruitu klaseen adar berriak ondo txertatu, arnasarik har tzen utzi gabe, enborraren barruko ura hartu eta indarberritu daitezen, eta txertatu den motako fruituak, eder, handi eta gozoagoak eman
|
ditzaten
.
|
|
|
Amaitzeko hauxe esan
|
dezadan
. Urteberri egunaz hasiera ematen dion egun horrek ezarri dio lehenengo hil honi ere izena:
|
|
|
—Estatu Batuetako gizartearen dibertsitatea aipatu zuten lehengo batean lagun batzuek. Gizartea anitza dela esan ohi da askotan, hau da, gizartearen aniztasunaz hitz egin
|
dezakegu
. Baina guztiok dakigu anitz hitzak asko adierazten duela oro har.
|
|
|
Baina KIN atzizkia erabiltzeak ez du ezinbestean esan nahi, izen eratorriari ‘sobra edo sobera, alferrik, ezertarako ez den’ adiera eman behar zaionik. Zeren pen tsa
|
lezake
, bestela, txertoa hartzera doanak, aurreko beste bostei isuri zaie na baino eskasagoa edo ezdeusagoa dela berari emango dioten azken hon dar hori.
|
|
|
Nik hauta
|
nezake
KIN atzizkidun eratorri bat txerto hondar hori izen datze ko, konnotaziorik gutxiena duenen bat, ahal dela; esaterako, geldikina edo ha borokina. Hitz gutxi erabiliak dira, gazt. ‘excedente’ adierakoak.
|
|
|
Baina KIN gabeko izen neutroagoa ere erabil
|
dezakegu
: enparatua edo gainontzekoa, esanahiz orokorragoak diren izenak beti ere.
|
|
|
Gaztelaniazko ‘disturbio (s) ’ adieraz
|
ditzaketen
hainbat izen dira euskeraz, kale artean sortu ohi diren egonezin egoera larri horien izendapenerako: nahasmenduak, nahasteak, liskarrak, matrakak, kalapitak, zalapartak, iskanbilak, edota are bortitzago diren altxamendu edo matxinada bezalako hitzak.
|
|
|
Baina, egia ere bada bestalde, istilu iraungitzaile berba belarrietarako samurragoa edo dela... Hortxe, bada, biok; bide egin
|
dezatela
.
|
|
|
" Solo sí es sí". Hori euskaraz esateko, zer aukera eskain
|
dezakegu
–
|
|
|
—Hasteko gogora
|
dezagun
, errege eta erregina izen zaharrak direla euskaraz, ez erromantzeetatik datozenak, baizik eta latin klasikoan erroa murgildurik du ten mailegu gardenak: " regem" batetik dator errege, eta" reginam" batetik, erregina.
|
|
|
Bide batez gehi
|
dezagun
, gazte askok ez dakizkiten bi izen erabili izan zirela XX. mendean, lehen erdian berariaz, erresuma baten buru ziren gizon emakumeak izendatzeko. Latin sunda hori uxatu behar eta, euskara garbikotzat, euskal hitz purutzat Sabino Arana Goirik XIX. mendearen hondarrean fundatu zituenak:
|
|
|
Ingelesean du etorkia hitz honek," flip out", eta RAEk ere anglizismotzat aitortzen du. Ez
|
dezagun
ahantz ingelesez ere hitz arrunt edo lagunartekotzat ezagutua dela. Esangura horretarako, hiztegietan ageri diren ordain nagusiak beste etorki batekoak dira, ostera:
|
|
|
Baina aditz batekin ere elkar
|
dezakegu
zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu berri> ezkonberri edo hil berri sortu izan ziren bide beretik.
|
|
|
Beste zein aukera eman daiteke, ordea, ezkutuko apuntea delako hori izendatzeko? Onar
|
dezagun
osagai biko hitza behar duela izan. Bigarren osagaitzat paper hitzak balio dezake, lehendik berri-paperak, bertso-paperak, kopla paperak edo kantu paperak garatu diren antzera.
|
|
|
Onar dezagun osagai biko hitza behar duela izan. Bigarren osagaitzat paper hitzak balio
|
dezake
, lehendik berri-paperak, bertso-paperak, kopla paperak edo kantu paperak garatu diren antzera. Nahiz paperezkoa ez izan gaur egun sarritan idatz zirriborro hori, balioko luke paper hitzak, ingelesez newspaper den antzera.
|
|
|
Erabaki
|
bezate
erabiltzaileek, zein gogokoago duten.
|
|
|
dautsan eta datxekan. Gurearen mugakide den herria, hari dautsan edo datxekan herria dela esan
|
dezakegu
.
|
|
|
Baina beti gogoan har
|
dezagun
, jarraitu (edo jarraiki) aditzak zeri edo nori argumentua eskatzen duela; berdin dio transmisio kateari, arrastoari zein zantzuari jarraitu. Zuzena genuke zertatik jarraitu egitura ere:
|
|
|
· Eta azkenez, ohituago gauden kutsapen, kutsatze izenetara joko bagenu, kutsapen ahalmena edo kutsatze indarra hauta
|
genitzake
.
|
|
|
Baina ekialdeko joe ra bes tetarikoa da, ostera: " Ez
|
nazazu
ukitu, faborez!".
|
|
|
Bide batez gogora
|
dezagun
, ukitu | ikutu berba, jatorriz eta erabilera nagusia aditzarena badu ere, izen modura ere oparo erabilia dela; ahoz edo hi tzez gehiago, idatziz baino. Ez al da ohikoa norbait esaten entzutea:
|
|
|
Edo Munita idazle finak: " [Londres eta Parisko biztanleak] zikin gabeko haize garbia arnastu
|
dezaten
" (Mendi ta oia nak).
|
|
|
Arnasarik hartu ezinik nagoela diogun moduan, hats egin ezinik edo hats (a) hartu ezinik nago ere esan
|
dezakegu
. Hats (a) eman lokuzioa ere ezaguna da.
|
|
|
Horrexegatik, beharbada, ari luzea bildu da hitz horren matazan. Bat edo beste gogora
|
ditzagun
:
|
|
|
· Hau ere esan
|
dezakegu
: pandemia zoritxarreko hau dela gure gizartean giza-talde asko arnasa esturik egon direla, biziko, ez biziko.
|
|
|
Edo gure artean sarri entzuten den eran: Jainkoak libra
|
gaitzala
! edo Jainkoak guarda nazala!
|
|
|
Jainkoak libra gaitzala! edo Jainkoak guarda
|
nazala
!
|
|
|
—Haratago eta harago, gauza bera dira, berez. Esan
|
nezake
, kasu baterako: Metro bira eseri behar gara.
|
|
|
Bide batez gogora
|
dezagun
, datorren eta hurrengo ez direla berdin erabiltzen denbora egiturotan. Hurrengo astean diogunean, aurreko aste baten hu rrengoaz ari gara.
|
|
|
—Denboraz kanpoko eremuetan, beste esanahi batzuetarako, arazo barik erabiltzen dugu datozen. Esan
|
dezakegu
: gainera datozen arazoak, honez aurrera datozen la nak, ondoren datozen zereginak...
|
|
|
Lurralde batera bisita bat egitera bagoaz autoz esaterako, esan
|
dezakegu
: Hu rrengo datozen herriak ikusgarriak dira.
|
|
|
Hu rrengo datozen herriak ikusgarriak dira. Jendeagatik ere esan
|
dezakegu
: Hor aurrean datozen neska mutilak ezagunak ditut.
|
|
|
Badira, hala ere, hainbat kasu, bitara jo
|
dezakegunak
: klima baldintzak edo baldintza klimatikoak.
|
|
|
ingurumena babestu, ingurumenaren defentsa... Baina ez
|
dezagun
ahaztu esparru askoz zabalagoan erabili izan dela hitz ho ri.
|
|
|
—Haragi da euskaraz dokumentatzen den hitzik zaharrena. XII. mendean Pirinioak zeharkatu zituen Aymeric Picaud izeneko elizgizon edo zelakoak, Do nejakue bidean ikasi zituen zenbait hitz, euskaldunen hizkuntza" barbaro" hartan, Codex Calixtinus delako gida estiloko eskuizkribu sonatuan; erro mes nekatuek jakin
|
zezaten
nola eskatu aterpetzen zituzten ostatu edo etxean behar beharren zutena. Latinez idatzi zuen:
|
|
|
—Zuzenbide munduko hitza dugu" relator" edo errelatore dei
|
dezakegun
fi gura hori. Goi epaitegietan, epaitegi txostenak idaztearen ardura duten letratuei deritze horrela.
|
|
|
Aintzat hitza ointzat hartzen badugu, zerbait aintzat hartu dugula, edo zeozer aintzat eman
|
dezakegula
esan daiteke, edota aintzat eduki edo aintzat izan de zakegula beste hura. Baina hiru aditz elkartu eder eta natural horiek bazter tu eta aintzatetsi hitz bateratua sortzeari ez deritzagu bidezko.
|
|
|
Baina hiru aditz elkartu eder eta natural horiek bazter tu eta aintzatetsi hitz bateratua sortzeari ez deritzagu bidezko. Besteak bes te, TZAT atzizkiaren gainean ezin dugu txertatu euskaraz aditz bat, kasu ho netan etsi. tzat atzizkiaz esan
|
dezake
emazte batek gizon bategatik, gizaseme hori gizontzat daukala, edo bere senarra izan ezta ere, senartzakoa duela.
|
|
|
Eta etsi aditzaz esan
|
dezakegu
, zerbaiti ederretsi diogula, edo zerbait onetsi edo gaitzetsi dezakegula, baina ez aintzatetsi!
|
|
|
Eta etsi aditzaz esan dezakegu, zerbaiti ederretsi diogula, edo zerbait onetsi edo gaitzetsi
|
dezakegula
, baina ez aintzatetsi!
|
|
|
—Errepidea mintzagai darabilgunez gero, eman
|
dezagun
errepide bat moztuta dagoela, uholdeak eta lur jausiak izan direla eta.
|
|
|
Eguzkiaren irudiari tira egin nahi izanez gero, asma
|
genezake
: eguzkiari agurra egin, edo eguzkiari aupada bat egin edo eguzkiari topa egin, edo beste halakoren bat.
|
|
|
Adiera horrentzat badira beste metafora irudi polit batzuk ere, ordaintzat balio
|
dezaketenak
. Bat izan daiteke, Eibarko hizkeratik jasoa den:
|
|
|
Baina itsasaldeko herri batzuetan esaten den putzada hori logika beteko hitza dugu, putz kolpea adierazteko, adarkada, bihozkada, eztenkada edo ostikada diren antzera. Hala bada, minbiziaren aurkako ahalegin honetan, putzada batekin putz egin
|
dezagun
guztiok.
|
|
|
Jasan, Iparral de eta ekialdeko hizkeretako hitza dugu batik bat, aldi modernoetan eus kara osora hedatu dena, batez ere sufritu, aguantatu edo beste mailegu hitzak baztertzeko. Hala jasan
|
dezake
pertsona batek pisu bat, karga edo zama bat; edo mina, penak, kezkak... jasan ditzake. Pairatu ere esangura beretsuaz he datu da ekialdetik erdi eta mendebaldera.
|
|
|
Jasan, Iparral de eta ekialdeko hizkeretako hitza dugu batik bat, aldi modernoetan eus kara osora hedatu dena, batez ere sufritu, aguantatu edo beste mailegu hitzak baztertzeko. Hala jasan dezake pertsona batek pisu bat, karga edo zama bat; edo mina, penak, kezkak... jasan
|
ditzake
. Pairatu ere esangura beretsuaz he datu da ekialdetik erdi eta mendebaldera.
|
|
|
Bat da ustel hitzarekin irudiaz ustel irten edo ustel atera. Esan
|
dezaket
: Itxaropen handiak nituen urlia politikariarekin, baina ustel irten edo atera zaigu.
|
|
|
Jokin Zai tegi idazleak, Azkueren jarraitzaile zintzoa bera, Sofokles tragedian darabilena, hain zuzen: " Hire buruak, alegia, txulut egin din, gaiztoekin batera oker egiten hasi
|
hintzan
ezkero".
|
|
|
Plazido Mujikak dakarren aukera da, gustuko dudana. Gehi
|
dezagun
, hiz tegigile beronek, dezepzionatu aditza adierazteko badakarrela irudi aditz po lit hau ere: ametsak kendu.
|
|
|
Proposa
|
nitzake
, ausardia ez balitz, honako bi formulak: gabon zorionak eta eguberri zorionak.
|
|
|
Badira aukera hurbilak euskaraz hori adieraz
|
dezaketenak
:
|
|
|
Azken puntu gisa, gogora
|
dezagun
era modalean, adberbio gisa erabiltzen direla horrelako hitzak, zerbait nola esaten den adierazteko, gazt. ‘por postureo’ Eta badugu halakoetarako atzizki zahar bat, RREN edo ARREN, itxu ra izenarekin ondo uztartzen dena: itxurarren.
|
|
|
Eta ganaduetan ere bereizi egiten da, esnetarako den ala okelatarako den. Okela ardiak eta okela behiak dira gizentzen direnak, pisu handia hartu
|
dezaten
hiltegira baino lehen.
|
|
|
Hitzak bere zentzu hertsian adierazten duen berrogeizarora ailegatuko ote garen. Baina nork bermea eman
|
dezake
, barrualdi hau, baraualdi egoeran izango ez bada ere, egiazko berrogeizaro bihur tuko ez ote den. Kuarentenari, denbora epeari dagokionez, eskusoinuaren gisa luzatu eta laburtzeko aukera emango diogu badaezpada ere.
|
|
|
Izurri gaizto honek oratu ez
|
diezagun
, kutsapena saihesteko, ez geuk besteri in katu, ez bestek guri inkatu ez diezagun zorigaiztoko birusa, goitik hartu diren euste neurriak nahikoa izango ez direnez gero, gutariko bakoitzak hartu be harko ditu bereak badaezpada ere, batez ere hirurogei urtez gora gaudenok.
|
|
|
Izurri gaizto honek oratu ez diezagun, kutsapena saihesteko, ez geuk besteri in katu, ez bestek guri inkatu ez
|
diezagun
zorigaiztoko birusa, goitik hartu diren euste neurriak nahikoa izango ez direnez gero, gutariko bakoitzak hartu be harko ditu bereak badaezpada ere, batez ere hirurogei urtez gora gaudenok.
|
|
|
Gogora
|
dezagun
, 1918an Bizkaiko Foru Aldundiak artezbide zehatzak argitaratu zituela ele bitara, gizarte osoa lau dardan zeukan izurri nobedadetsu hari eusteko. Izenburua:
|
|
|
Merkataritzan telesaltzeak eta telerosteak gehitu dira, gure herri hirietako den da txikien kaltetan. Eta ordainketarik asko teleordainketa bihurtu dira, zuzenean aurrez erosita ere; diru paper eta txanponek birusa kutsatu
|
dezaketen
beldurrez.
|
|
|
Eta horren harira, teleariketak eta batez ere telelanak egin beharra suertatu zaie gure ikasleei. Eta zailago bihurtu da irakas leentzat, teleazterketak ipini eta zaindu beharraz, telekopiarik inork egin ez
|
dezan
!
|
|
|
Hotzak jan ere egin
|
dezake
norbait, edo sarriago, hotzak janda egon daiteke bat; edo, hotzak jaten egon: " Hotzak janda zaude, sartu barrura!".
|
|
|
Hotzak harritu ere egin
|
dezakeela
idatzi zuen aspaldi Larramendik.
|
|
|
Eta azkenez, hotzak sortuak ere izan gaitezke, Larramendik idatzi zuen bezala; hau da, hotzak sor eta lor utzi
|
dezake
pertsona baten gorputza.
|
|
|
—Hasteko esan
|
dezagun
irudi izenez aipatzen dugula euskaraz ere, gehiegi edanaren ondoriozko gorputzaldi txarra.
|
|
|
Eta irudizko esanguraz, parranda osteko hurrengo egun horretako gorputzaldi txarra adierazteko, biharamuna eduki esan ohi dela esan dugu hasieran. Ekar
|
ditzadan
adibide bi. Lehenengoa, Toribio Etxebarria eibar tarraren hitzez:
|
|
|
Amaiatzeko, iltzea | untzea ere aipa
|
ditzagun
, gaztelaniazko" (tener) un clavo" deritzanaren bidetik egokitua.
|
|
|
Hitz hauek, eratorriak edo elkartuak oro har, adberbio kategoriakoak izan ohi dira, izen kategoriakoak baino askoz sarriago. Aipa
|
ditzagun
hurrengoak:
|
|
|
Herri hizkeran, hizkera arruntean erabilera askoz ugariagoa izan du puta hitzak, edo bere soilean, edo elkarkuntza eratorkuntza bidez erabilita. Garakuntza horren lekuko diren hitz elkartu eta eratorri batzuk gogora
|
ditzagun
.
|
|
|
Agian TXO atzizki txikigarriaz ere ondo, neurri txikiari ohartu ta. Baina txatal hitzak ere balio
|
dezake
bigarren osagarritzat.
|
|
|
Euskaldunok ez dugu geure lurraldean horrelako askorik ezagutu, ezta bizi izan ere, baina euskaraz ere sortu eta garatu dira natura fenomeno horren inguruko hitzak. Hauta
|
itzazu
hamar hitz.
|
|
|
Hedabideek, aldiz, sumendi herrikoiagoari atxikimendu handiagoa agertu diote. Baina gogora
|
dezagun
, neologismo hau hiztegigileek sortua edo dela, eta ez hain aspaldi; orain dela mende eta erdi inguru, eta Iparraldean, hain zuzen. Aranatarrek abegi ona egin zioten eta harrezkero idazleren batzuek ere bai.
|
|
|
Gogora
|
dezagun
halaber, sumendi baino mende bat goiztarragoa dugula garmendi izena. XVIII. mendean barrena asmatu zen" volcán" erdarazkoaren euskal ordain gisa, Larramendi eta Harriet lexikografikoen eskutik.
|
|
|
Gas isuriak edo gasen isurialdiak aipa
|
ditzakegu
gaztelaniazko" emanaciones de gas" delakoentzat. Edota gas jarioak, gura izanez gero.
|
|
|
Amaitzeko, gogora
|
dezagun
, zenbat jenderi gertatu zaion euren etxeetatik atera beharra, etxeak hustea, zorigaiztoko ebakuazioa. Eta errautsen irudi berberaz esan daiteke, etxeak, auzoak, herria erraustu zaizkiela; suntsitu, birrindu, triskatu.
|
|
|
Ezeztatu aditzak, ezetz esatearen aurretik, badu beste esanahi indartsuago bat, ‘desegin, birrindu, txikitu, ezereztu’ aditzera ematekoa. Beraz, bazter utz
|
genezake
.
|
|
|
" Dana dala berbea, ezta izango juramentuzkoa, ezer baieztu, ezeztu edo ukatuten ezpada" (Misionari euskalduna). Bide hori urratuz, ezetzera daudenak, ezetzekoak izendatzeko, ezeztaileak hitza eraiki
|
dezakegu
.
|
|
|
Bata zein bestea proposa
|
nitzake
, beraz: ukatiarrak batetik, ezeztaileak bestetik.
|
|
|
Jan izen kategoriaz hartzen badugu, janen artean badira arkume jana edo bildots jana, baba jana, gaztaina jana edota haragi jana, eta hari horri tenka zenbat gura jan mota asma
|
ditzakegu
, nahi ditugun guztiak.
|
|
|
—Euskaraz mozorrotzeko ahalegin apur bat egin
|
dezagun
, horrela gure haurrek eta gazteek ere, etxe, kale, auzo edo herrian aho minean darabilgun hizkuntzari uko egin ez diezaioten.
|
|
|
—Euskaraz mozorrotzeko ahalegin apur bat egin dezagun, horrela gure haurrek eta gazteek ere, etxe, kale, auzo edo herrian aho minean darabilgun hizkuntzari uko egin ez
|
diezaioten
.
|
|
|
·" Nevera". Edari janariak eguzki galdatan gehiegi berotu ez daitezen, ona izaten da hozkailutxoa eramatea ere, eta eluredo izotz harri batzuk barruan, denak hotzetan edo freskotan iraun
|
dezan
.
|
|
|
Etxeberri Ziburukoak biak darabiltza ia jarraian: " Ararteko har
|
dezala
Birjina Ama saindua,/ bai San Migel bitarteko guztiei agindua" (Manual Devotionecoa, I, 50). Hegoaldeko tra di zioan bitarteko izan da forma nagusia, mintzairan ere den bezala.
|
|
|
Berez balio
|
dezake
, baina ez erabat. Iraunkorragoa eta luzeagoa izatearen as moa du hesi edo itxitura bat eraikitzeak, ez 40 eguneko aldia.
|
|
|
Arrazoia eta helburuak zehazten hasita, hitzak berez lilura sortzen duela gogora
|
dezadan
, euskaraz zein beste edozeinere hizkuntzatan; berariaz, hizkun tza maite duenari. Urrunago joan barik, gaztelanian bertan —Fundeuren egu neroko proposamenak lekuko—.
|
|
|
Kazetaritza generoan erabiltzekoak direla jakinik egindako proposamenak dira, berariaz entzutezko kazetaritzara zuzenduak. Eta beti ere kontuan harturik, hizkuntza mintzatuak, denik formalena izanda ere, aukera diferenteak eskain
|
ditzakeela
, adierazkizunari espresioa ematerakoan. Are gehiago euskararen kasuan.
|
|
|
Ez
|
dezagun
ahantz, hala ere, eguraldi [egualdi] hitza ere zaharra eta euskara ia osokoa dela. Ezaguna da Bizkaian errefrau bat, dioena:
|
|
|
Bide batez gogora
|
dezagun
, badirela beste denpora modu espezifiko batzuk ere. Sartaldean sarri entzuten da aroa:
|
|
|
Edo, San Blas eguna gainean dugula, trikiti soinuan lehenago kantatzen zen harako beste kopla ezaguna? " San Blas pasau dan urte bi,/ Abadiñora
|
nintzan
ni. / Denpora txarrak emonda/ enintzan ondo ibili".
|
|
|
Anekdota gisa esan
|
nezake
, ETBren lehenengo urteetan, eguraldia gora eta be hera hasi zirenean, hitz hori entzuten hasi eta astebete garrenera itaundu zio la Uribe Kostako gizon heldu batek alabari: " Eguraldia zer da?
|
|
|
Ez horrenbeste preskripzioz, konbentzimenduz baino. Errazkerietan jausi gabe, eta bai, ordea, erraztasunak ematen euskal hiztunari, duintasunez eta gogoz, eta batik bat egoki erabil
|
dezan
bere hizkuntza.
|