|
2000
|
|
|
Argia n" Trajedien kronika klabe minorrean"(, 63 or.) artikulua argitaraturiko komentariogileak dioenez, idazle zintzoaren irizpideari lotzen zaio
|
beti
Sarrionandia, beti zerbait berria entseatzen du liburu bakoitzean. Argiako komentariogileak dionez, Ifar aldeko orduak liburuan kronistaren papera bereganatzen du Sarrionandiak" Trajedien kronika egiten duela esango nuke nik.
|
|
|
Argia n" Trajedien kronika klabe minorrean"(, 63 or.) artikulua argitaraturiko komentariogileak dioenez, idazle zintzoaren irizpideari lotzen zaio beti Sarrionandia,
|
beti
zerbait berria entseatzen du liburu bakoitzean. Argiako komentariogileak dionez, Ifar aldeko orduak liburuan kronistaren papera bereganatzen du Sarrionandiak" Trajedien kronika egiten duela esango nuke nik.
|
|
|
Izan ere, egileak harridura eragingo duten anakronia eta atopia horien bidez
|
beti
erne eduki nahi baitu irakurlea bere ipuinetako errealitatea ez dela" historikoa" ohartarazteko. Horregatik kontakizun arturikoetako pertsonaiak(" Amorante ausarta in Ifar aldeko orduak") Durangon kokatzen dira:
|
|
|
Hitz justukoa eta lakonikoa da pertsonaien mintzaira, narrazio Borges zaleei dagokien moduan, baina egileak metafora eta sinboloen erabileraz hedatzen ditu, prosalan horietan mintzaira poetikoari hurbilduz. Horrela egoera horien dimentsioak eta atmosferak sortzen dituelarik, sarritan izialdura, malenkonia edo nostalgia sakonak eragin arren, irakurlearentzat
|
beti
hausnarketarako bidea bilakatzen dira.
|
|
|
Sarrionandiaren ipuinen estiloa aski karakteristikoa zen sariak irabazi zituzten bere lehenengo bi ipuinetatik hasita, Jon Miranderen eragin handia nabari zuelarik baina narrazio liburu hau argitaratu zuenerako, narrazio estilo definitua eta guztiz pertsonala baitzuen. Idazle delikatua, fina, kosmopolita eta eruditotzat aipatu dute
|
beti
kritikoek. Bestalde, mintzaira horrek joera liriko nabarmena du.
|
|
|
Aski kalatxori bat hiltzea, itsasoaren mendekua pairatzeko. Baina hori ezinbertzea da, zilar bidea hautatuko baitugu
|
beti
, edo kalatxoria hilko, eta hala ere berriz itsasoratuko gara." (24 or.)
|
|
|
Alde horretatik narrazio hauek bere aurreko eta ondoko idazlan poetikoekin dute zerikusi nabarmena: Ithakara iristear dagoela, etengabe bidaiatzea hobe duela erabakitzen duen Ulisses dugu Izuen gordelekuetan barrena liburukoa, Itaka
|
beti
gogoan duelarik, helburua hara iristea izanik ere, harantzako bidaian presarik ez duena, bidaia bera izango baita aberasgarria. Beti ere, bidaiez bidai, bere ziutatea gainean eramango duela dakien bidaiaria da halere," nire ahaleginak oro zapuztu egiten dira hemen" bere hirian, baina balu ere" ez duzu beste lehorrik ez beste itsasorik aurkituko" gogoratzen dio Kavafis ek.
|
|
|
Kondenatua dago portu hoberik ez aurkitzera, Coleridgeren marinel zaharrak bezain patu gogorra du gainean, ez jakinean, inoiz eginiko oker baten erruz kondenatua izan denaren gisan. 1987ko Joseba Sarrionandiak idatzi zuen Marinel zaharrak betirako kondenatu bat besterik ez dela badakien bezala, eta" Tren luze bat" ean" Trena
|
beti
infernurantz doa" la badakien bezala. Coleridge ez ezik, Kafkaren narrazioen absurdua eta ulertu ezinaren oihartzuna sumatzen da, zein oker egin duen ez dakien kondenatu horren patu gogorrean, azken batean giza patuaren ezinbestearen eta ulertezinaren sinboloa baita.
|
|
|
"... ekin dezagun harik eta gure aberri eta/ sasoiaren tankerako hitzak aurkitu arte..." (Nuyi illa, 108 or.). Izan ere, sasoi makaletan ere poetek," gau sagaratuan lur batetik bestera aldarrai dabiltzan" Hölderlin en poeta horiek, badute zer esanik eta zer eginik. Poesian bezala prosan ere zeregin horri lotzen zaio
|
beti
, aberriari eta garaiari doitasunez dagokion hitza bilatzeari poesiaren giltza ttipiaz, edota eguratsa arteztasunez besarkatzeari gilletak bezalako aizto txipiez.
|
|
|
Obra honetan egileak erakusten duen talaiari dagokionez, G. Markuletaren iritziz,
|
beti
bezain zorrotz dihardu zientziari dagokionez, baina jarrera jostalaria, ironikoa, alderdi harrigarri eta uste gabekoaren bila dabilena da. Talai horren adierazgarri egokienak" Ekibokazioa" deritzana eta liburuko izenburu bera daramanaz batera," Haizeak eraman dezala" delakoak dira.
|
|
|
1978 poemak diren Izuen gordelekuetan barrena koan Europako hiriburuetan zehar literaturaz ziharduten poemak ziren, oraingoak errealitate gogoratuz dihardute, kartzelako miseriak esplizitoki azaltzen dituzte," poeta jaitsi egin da zenbait arazo sozial ukitzera" dio. Sarrionandiak halere,
|
beti
eusten omen dio tonu lirikoari, gairik gogorrenek eta krudelenek beti dute ukitu lirikoa.
|
|
|
1978 poemak diren Izuen gordelekuetan barrena koan Europako hiriburuetan zehar literaturaz ziharduten poemak ziren, oraingoak errealitate gogoratuz dihardute, kartzelako miseriak esplizitoki azaltzen dituzte," poeta jaitsi egin da zenbait arazo sozial ukitzera" dio. Sarrionandiak halere, beti eusten omen dio tonu lirikoari, gairik gogorrenek eta krudelenek
|
beti
dute ukitu lirikoa.
|
|
|
Bere lan horrek munduari buruzko ikuspegi kezkatua agertzen zuen poeta erakutsi zigun. Borroka armatuari buruzko poemak irakurrita ere,
|
beti
nabaritu zitzaion urrunketa nabaria, berehalakotasunetik urrunketa, bihozpena edo ironiaren bidez lortzen zuena. (...) Bere estilo eta irakurketa mundua Erromantizismo, Sinbolismo, Espresionismo, Surrealismo, Futurismotik Errealismo sozialistatik baino hurbilago dago.
|
|
|
Poema horien garraztasuna eta gordintasuna hainbesterainokoa da, ezen obraren literaturtasuna bera jarri izan baita auzitan. Liburuaren aintzin solasean Ruper Ordorikak gogoratu egiten du" ez zaigu (la) komeni ahaztea egileak
|
beti
edukitzen duela obra helburutzat, sartu bide diren bitarteko guztiak onerako dituela baldin eta xede horrekin bat egiten badute." (6 or.) Aitzpea Azkorbebeitiak aipatzen du zenbait kritikok poema horien lirikotasuna, literaturtasuna eta indarra azpimarratzen dutela. Sarrionandiaren epe honetako kartzelako poemei, liburu honetakoei eta Marinel Zaharrak en zeudenei," poesia militante" edo" konprometitua" bezalako etiketak jarri izana Azkorbebeitiak arbuiatzen du, aurreiritzietan oinarritzen direlako bere ustez, gaiaren erabilerak obraren asmoa bera ez baitu ukatzen.
|
|
|
" gau egunen erritmoan" egina dagoela esaten du, eta testuak autonomoak direla. Bestalde, saio bezala didaktikotasuna dariola esaten digu,
|
beti
entzule duen, edo ikasle duen" zu" bati zuzendua dagoela liburua, eta beharbada, kartzelako taldearen irakasle zereginaren testuinguruan ulertzen dela jarrera hau. Literaturari buruzko saioetan Sarrionandiak fabulazioaren poetika egiten duela esaten digu, eta arlo honetan imajinazioaren erreibindikazioa omen da benetan azpimarratzekoa.
|
|
|
Zazpi lekutara heltzen da ontzia: sorlekua edo abialekua baina baita helmuga ere ze Kavafis poetak dioen bezala eta honetan Sarrionandia estu estuan jarraitzen zaio" eduki ezazu
|
beti
Ithaca zeure buruan/ hara heltzen zarenean bete baita zure fatua". Berehala dator Paris mitikoa, imajinazioaren sormen hori; geroago Grezia, Lisboa, Irlanda, Praga eta, amaitzeko, erbestea.
|
|
|
Iñaki Aldekoaren iritziz, liburuak egiten dituen ebokazio literario guztien artean bi dira sinbolo nagusiak: bidaiatu bai baina bere jomugara iritsiz gero fatua beteko zaion Ulisesen bidaia, eta bestetik, Kavafis poetaren ziutatearen zama," beste leku eta beste hirien bila dabilen bidaiari nekatuak pentsatzen du" Ez duk aurkituko beste itsaso eta beste lurrik/ Ziutatea hirekin joango duk
|
beti
./ Betiko kaleetara itzuliko haiz/ Suburbio berdinetan helduko zaik edadea/ ze, ziutatea berbera baita beti/ etzak besterik bilatu/ etzegok/ Ezta hiretzako bide edo barkurik ere." d) Bidaia literarioa
|
|
|
Iñaki Aldekoaren iritziz, liburuak egiten dituen ebokazio literario guztien artean bi dira sinbolo nagusiak: bidaiatu bai baina bere jomugara iritsiz gero fatua beteko zaion Ulisesen bidaia, eta bestetik, Kavafis poetaren ziutatearen zama," beste leku eta beste hirien bila dabilen bidaiari nekatuak pentsatzen du" Ez duk aurkituko beste itsaso eta beste lurrik/ Ziutatea hirekin joango duk beti./ Betiko kaleetara itzuliko haiz/ Suburbio berdinetan helduko zaik edadea/ ze, ziutatea berbera baita
|
beti
/ etzak besterik bilatu/ etzegok/ Ezta hiretzako bide edo barkurik ere." d) Bidaia literarioa
|
|
|
Sarrionandiaren estiloak euskal literatura klasikoarengan tinkatzen ditu sustraiak eta Jon Miranderen errefinamendu estetikoarekin moldatua dakar, baina
|
beti
erabiltzen du adierazbidetzat Sarrionandiaren beraren ama hizkuntzaren mintzamoldea. Sarrionandiarengana ere heltzen da Verlainez geroztiko agindua:
|
|
|
Euskal hiriburuko aldarte gehienak parte zaharrean, kaian, hondartzan, Ondarretan, Gros aldean txertatzen dira aniztasunez, nahiz eta akzioa ez izan bertako narrazioaren giltza nagusia. Gehiago isladatzen dira, bada, bertan amodioa, ekintza aktiboen atentatuen, esate baterako adierazpen psikologikoak; planu desberdinen loturek
|
beti
halako oihartzun intimista dute. (Egan 50)
|
|
|
Luis Mari Mujikak honako iritzia du errepikapen hauei dagokienez: " Orri batzuetan idazkeraren joera errepikakor eta gogoetatsuak asperrera jotzen du, baina makur hori oso errealista edo akzioz oso betea ez den edozein narraziori gerta dakioke." (Egan 50) Haatik, errepikapen hauek, askotan jazo dena irudikatzen laguntzen digute, eta errepikatzen den egoera hori ez du
|
beti
efektu bera sortarazten: izan ere, testuaren leku ezberdinetan egoteak sentsazio ezberdinak dakartza, batetik bestera dugun informazioa aldatuz baitoa:
|
|
|
Pertsonaia garrantzitsuenak, Markos zein Nestor, lekuz, jokoz, oroz kanpo daude ia
|
beti
; guztiz arrotzak zaizkien goitibeheitiek erabakitzen dituzte beren aldarteak eta norabideak, ez dira gai beren bizitzak gobernatzeko, izutu egiten ditu askatasunak. Gizaki izateak urduri jartzen baititu, nahiago lukete postontzi edo karrota izan gizaki baino:
|
|
|
hots, errealitatea eta desioa nahastera iristen direnak. Baina, desiratzen dutena egitera doazela patuak ezustekoren bat ekarriko du
|
beti
. Azkenean, ezer ez baita dirudiena izango:
|
|
|
Hala ere, gure aburuz, ez ditu
|
beti
irudi iradokitzaileak erabiltzen, adierazi nahi duena hainbatetan zuzenean aipatzen du. Iturberen ipuinetan bezala, ipuinotan ere elkarrizketek garrantzia handia dute, narrazioari bizitasuna eransten baitiote.
|
|
|
Edorta Jimenezek dioen bezala," inor gutxi salbatzen da, narratzailearen hitzak bisturiarena egiten bait du, trebetasunez pertsonaien perfiletan, prosa bera,
|
beti
beti borobiltzea lortzen ez badu ere." (Egunkaria XII) Beraz, Montoiak ironia erabiltzen du harreman hauen berri emateko.
|
|
|
Edorta Jimenezek dioen bezala," inor gutxi salbatzen da, narratzailearen hitzak bisturiarena egiten bait du, trebetasunez pertsonaien perfiletan, prosa bera, beti
|
beti
borobiltzea lortzen ez badu ere." (Egunkaria XII) Beraz, Montoiak ironia erabiltzen du harreman hauen berri emateko.
|
|
|
Erreferentzia ugari egiten dira liburuan zehar, bai literaturarekikoak bai zinemarekikoak. Juaristiren ustez, ordea," aipamen horiek ez dira
|
beti
ondo integratzen kontaeran." (El Diario Vasco I)
|
|
|
Hartara, errealitatea eta usteak nahasirik ageri dira ipuin hauetan guztietan. Izan ere," Kontatzen zaizkigun amodio istorioak beltzak dira, obsesioz josiak, sexua modu patologikoan biziz eta
|
beti
ukitu erotikoekin tartekatuz. Grinak nabariak dira, baina inoiz ez espresuki, zuzenki adieraziz, zeharkako bideak erabiliz baizik, azpikojoa estilo bihurtuz, genero beltzean ohi den bezala." (Egunkaria VI)
|
|
|
hilketa, heriotza, bere buruaz beste egitea,... Atal honetako ipuinetan elementuak behin eta berriro errepikatzen dira, bukaera
|
beti
heriotza izanik.
|
|
|
heriotza, gizakien arteko harremanen gaizki ulertuak, ihesa, bortxakeria, ezintasuna,... Gauza hauek guztiak sortarazten duten elementuz hornituko ditu. Baina,
|
beti
egoera batetik besterako loturak argazkiak berak izango dira. Gehienetan, gainera, ezusteko amaiera batek biribiltzen du ipuina.
|
|
|
Izan ere, pertsonaia lauak baitira sortzen dituenak: " zintzoa
|
beti
zintzoa, maltzurra beti maltzurra." Hau da," Pertsonaiak eskematikoak dira: heroia, neska polita..." (Argia 1328)
|
|
|
Izan ere, pertsonaia lauak baitira sortzen dituenak: " zintzoa beti zintzoa, maltzurra
|
beti
maltzurra." Hau da," Pertsonaiak eskematikoak dira: heroia, neska polita..." (Argia 1328)
|
|
|
Laburbilduz, niretzako hauek dira eleberrigintza honen ezaugarri nabarmenak: alegiazko mundu batez aritu arren, mundu horren oinarrietan bada
|
beti
zientziarekin zerikusia duen zerbait. (Olasagasti:
|
|
|
Muruaga bigarren liburuari buruz ari delarik honakoa diosku: istorioek"
|
beti
dute holako tonu umoretsua esanez bezala bizitzan gauzarik tragikoenak ere bikote kontuan behintzat ez liratekeela hartzen ditugun bezain serio hartu behar." (Egunkaria, VII) Nahiz eta bi bildumetan umorea eta ironia darabilen, bigarren bildumako ironia zorrotzagoa eta landuagoa da. Izan ere, bilduma honetan askotan umore beltza eta tragikoarekin topo egingo dugu.
|
|
|
Edo Joyce: Azpeitia Dublin da, erdi lo
|
beti
. Bertako giro hitsak paralizatu egiten ditu azpeitiarrak, sumindura ttikien ondoren berehala itzultzen da betiko asperdura.(...) Gibela, azkenik, irlandarren tankerakoa dute azpeitiarrek antza, horregatik edan dezakete are poloniarra edo errusiarra zingilipurka utziko lituzkeen eran.
|
|
|
Gauak eta hiriak aldi berean luma gaiztoz eta maitasunez idatzitako liburua, protagonista gazteak dituena, baina gure inguruetako literaturetan adoleszente berankorrek idatzitako bloof etatik urrun. Gazteen arteko harremanak eta hauen bilakaera azaltzean, gorroto, maitasun, inbiria eta desio kontrajarriek osaturiko istorioa ongi amaraundurik egoteaz gain, hainbat erreflesio jasotzen dira, ez ironiatik erabat aske, baina
|
beti
pertsonaia guztiekiko samurtasuna gailenduz." (Jakin 100)
|
|
|
Ez, ez ditu galdu bere ezaugarri nagusiak:
|
beti
bezain ongi idazten eta bere istorio eta mundua irudikatzen jarraitzen du: baina orain, gainera, narrazioaren erritmoa eta denbora kontrolatzea lortu du.(...)
|
|
|
idazle inplizitoaren irudia irakurleak berak eratzen du narrazioaren irakurketaren bidez. Idazle inplizitoak ez du ahotsik, irakurleak narrazio horren idazleaz duen irudia besterik ez da. Narratzaile (ik.) eta narratarioa (ik.) hautazkoak diren bitartean, idazle eta irakurle inplizitoa (ik.)
|
beti
egongo dira.
|
|
|
Hau da, egileak testua idazterakoan gogoan duen irakurlearen irudia. Narratzaile (ik.) eta narratarioa (ik.) hautazkoak diren bitartean, idazle eta irakurle inplizitoa (ik.)
|
beti
egongo dira.
|
|
2001
|
|
|
|
Beti
leku berean agertzen den plano hau (kapitulu bakoitzaren hasieran) fokalizatzaile estradiegetiko batek aurkezten digu, fokalizatua sumagarria delarik (eskolako gela, patioa, eskolako haurrak,...). Ikuspuntu objektibo edo zinematografikoa deiturikoaren estiloan, fokoaren etengabeko mugimendua nabarmena da.
|
|
|
Fokalizazioari dagokionez, ez dago aldaketa handirik, eta bai fokalizatzailea eta bai fokalizatua
|
beti
iraunkorrak direla da. Kaleko eszena hauek objektibotasun handiz, zine kamera batek ikusita bezala aurkezten zaizkigu, eta fokalizatzaile estradiegetiko honen inpartzialtasuna liburuxka turistikoetatik hartutako paragrafoetako hizkuntza erretoriko eta harrokeriaz betetakoak bakarrik apurtzen du.
|
|
|
Hurrengo etenaldia Pott() bandakoek egin zuten. Literatura idaztea behar bihurtuz, idazketa horrek ez du
|
beti
euskaraz soilik idatzirikoa esan nahiko.
|
|
|
Nobelaren beraren oinarrizko kontaketarengatik, hau da, izenburutik bertatik azpimarratzen den ihesaldiaren ehun metroen kontaketarengatik, intepretazio politikoak ugariak izan dira. Guztiarekin ere," interpretazio" baino gehiago" erabilerak" izan direla esango genuke, U. Ecok dioskun moduan, interpretazioa
|
beti
testutik abiatzen baita eta erabilera, berriz, irakurleon igurikimen eta xedeetatik. Horregatik, nobela hau erabili egin zutela esango dugu lehenengo argitalpena zentsuratu eta bahitu zuten poliziek, eta erabili, halaber, 100 metro euskal nobela nazionaltzat hartu zuten irakurleek.
|
|
|
Azkenik, aipagarria da, halaber, plano honetan hizkuntza desberdinen erabilera (idazlearen beste bi nobeletan gertatzen den bezala): kontaketa bera, bai lehenengo mailako narratzailearena, bai bigarren mailakoarena (Samuelena),
|
beti
euskaraz azaltzen da, baina estazioan dagoen gozoki saltzaileak, Doña Klaudiak, gaztelaniaz egiten du bere produktuaren propaganda: " Hay chicles, caramelos, pastillas de café y leche" (12.or.,...)," Chicle americano" (12.or.,...). a) Historiako hizkuntza bikoiztasun hau ez da bigarren nobelaren kasukoa bezain bortitza.
|
|
|
Alabaina, irakurketaren arazoari berriro eutsiz, nobela horiek" eskatzen" zituzten irakurketak ez dira
|
beti
egilearen asmoekin bat etorri. Zentzu honetan, euskal literatur" irakurleriari" berriegiak eta askotan funtsgabeak iruditu zitzaizkion nobela horietan emandako hainbat pauso4 Hau nabarmena suertatu zen hirugarren nobelaren kasuan zenbaitek egilea" bere birtuosismoaren tranpan" erori zela defendatzen zuenean.
|
|
|
Izan ere, narratzaileak dioskun moduan," kontakizun baten emanaldi desberdinen arteko xehetasun eta ñabardurak atzematea" (23) baitzaio gogoko edo, beste modura esanez," kontaketa, historia bera baino" (23) erakargarriagoa baita. Horregatik jotzen du
|
beti
istorio edo gertakari berak kontatzen dizkioten zaharrengana, Calvo Soteloren hilketa aipatze hutsarekin gertakari jakinaren kontaketari xehadura berriak eransten dizkiotelako," beste era oso desberdin batean gerta zitekeela" (101) pentsatuz.
|
|
|
Modernitatearen ostean nobelaren baitan eman den narratibitateranzko bira posmodernoan, oroimena da donostiarraren azken nobeletan kontaketa behin eta berriro bideratzen duena. Hamaika pausoko (1995)" memoria plater hautsi bat da" simoniar hartatik, Bihotz biko" oroitzea
|
beti
da imaginatzea" robbe grilletiarrera iritsi gara, eta azken nobelaren kasuan, erraza da oroimen horren zutabe bihurtzen diren eszenak aurkitzea.
|
|
|
Memoria honek puzzle bateko pieza guztiak berreraikitzen bazizkigun Iñaki Abaituaren kontakizunean, Bihotz bi n behin eta berriro errepikatzen diren eszenen xehetasunak biribiltzeko balio du. Egile donostiarrarentzat hain gustukoa den A. Robbe Grillet idazlearen esanak gogoratuz" oroitzea
|
beti
imajinatzea dela" esango dugu.
|
|
|
Eta kuriosoa bada ere, Man-ek hilarrietako izkribuei buruzko aipamenak aukeratzen ditu autobiografiaz hitz egiteko, bizitzaren eta fikzioaren artean dagoen loturaz hausnartzeko, pentsakizunaren eta hizkuntzaren artean gertatzen den orekaz sakontzeko. Hilarriaren izkribuak hildako bati ematen dio ahotsa, eta izkribu horretan
|
beti
gertatzen da mugimendu bikoitza: ihes egin nahi dugu, hilobi ondotik joan, baina ahotsak geratzeko diosku.
|
|
|
Ezin da ukatu beste giro batez ari dela mintzatzen Jesi, baina horrelako hitzek
|
beti
sortzen dute, ilusio aipamen zehaztugabe eta isiltasunen bidez, kontzeptu mitologikoa. Sarrionandiak sortzen dituen mitoetan garaipena ez dago ziurtatua, eta hildako asko dago ene ustez, zoritxarrez orrialde hauetan.
|
|
|
" Preso egon denaren gogoa gartzelara itzultzen da
|
beti
...
|
|
|
Zinemaren hizkera ikusten saiatu gara. Baina denok dakigu zinemaren atzealdean
|
beti
dagoela giza kontakizunean agertzen den bikoiztasuna: errealitatea eta ametsa biltzen diren tokia.
|
|
|
Ispiluak duen botererik nagusiena bere bikoiztasunean datza. Ispiluak
|
beti
gordetzen du bigarren nortasun bat beste aldean. Eta hitzaren ondoren galdetu genuke ea Atxagaren 37 galdera famatuak ez ote diren ispiluaren beste aldean aurkitzen den bere kontaktu bakarrari eginikoak.
|
|
|
Bide batez," V" aren irudia Dashiell Hammet en" El halcón maltés" nobelaren hasieran erabilia da.
|
Beti
beste zerbaiten bila ari direnak. Beste zerbait:
|
|
|
Hirugarren pausua dugu hau gure lanean.
|
Beti
jarraitu diogu arrasto berari. Errealitatea fikzio bihurtzen ikusi dugu zine pantailan, itxura aldatzen ispilu baten ate ostearen miasmetan; hirugarrenez begiratu behar diogu orain aurrez aurre itxuraldaketari.
|
|
|
Eta bidaia osatzen dugunean eta fikzioa asmatzen dugunean,
|
beti
geratzen zaigu bide bakarra ortzi mugan: nortasunaren aldaketa.
|
|
|
Bidaian doanak
|
beti
du Sorterria bihotzean eta ikusten duen guztia hartara itzultzen du, harekin konparatzen du, sorterria du erreferentzi puntu eta mundu.
|
|
|
Coleridge ren lanaren azpian garbi agertzen dira beste oihartzun batzuk. Melville ren Moby Dick eta Las encantadas liburuak, Conrad-en lanen oihartzunak, Stevenson-en Altxorraren uhartea, eta Polinesiaz sortu duen mitografia, Stevenson-en hilarriak esaten duen bezala, kontuen kontalariak
|
beti
jarraituko du etxera itzultzen.
|
|
|
Hemen gaude guziak, hormaren kontra,
|
beti
hementxe egondu bagina bezala...
|
|
|
" Funtzionarioak zelatan ditugu
|
beti
...
|
|
|
Gartzelako poemak autobiografiaren barnean kokatzen den liburua dugu, eta erromantizismoak eskatzen duen eran egina, gainera, aurpegi eta mozorroaren artean zirrikiturik uzten ez duen autobiografia, norberaren egia kontatuko duena, zuzena, artea eta bizitza batera biltzen dituena, gauza bera balira bezala. Baina, badakigu, mozorroaren eta aurpegiaren artean
|
beti
dago aire kamara estua, eta hain zuzen ere, aire kamara horri deitzen diogu autobiografia, egiaren eta begiaren artean dagoen antzekotasunari.
|
|
|
"
|
Beti
dago bihotz zatitu bat
|
|
|
Pentsatzen badugu une batez, literatura beste arteekin lotuta agertu zaigu
|
beti
. Sinbolistentzat musika zen literaturaren ahaidea, hitzen soinuaren bidez, idazleek musikak zuen arintasuna, materia falta, izpiritualtasuna... lortu behar zituzten.
|
|
|
Autobiografia, baina, neurri batean, gaitik urruntzeko teknika era bada, guzti horrek paradoxa jokoa ematen badu ere. Deskribatzen den egoera eta hitz egiten duen ahotsaren artean
|
beti
dago urrunketa puntu nabaria. Beti da tartean maskaretarako tokia.
|
|
|
Deskribatzen den egoera eta hitz egiten duen ahotsaren artean beti dago urrunketa puntu nabaria.
|
Beti
da tartean maskaretarako tokia. Eta tarte horretatik, maskaratik sortzen da fikzioa, literatur sorkuntza.
|
|
|
Periodiko saltzaileak (Aurrera, 94) badu korrelatorik" enparantza kantoian ikusitako atsoa" rekin (P, 38), edo loteria saltzaile itsuarekin (P, 39). Holan ek ere poema narratiboak idazten ditu, baina kontatutako egoera ez da bere hartan geratzen,
|
beti
du pentsakizunera, joera unibertsalera, metafisikara igoera, ikusten den zirrikitutik eta ikusten ez denera. Sarrionandiak poesia zirrikituen artean mugitzen den hitza gisa definitu badu, horrela gertatzen da Holan enean ere.
|
|
|
Sarrionandiaren poesian unoro unoro agertzen da egunerokotasuna alegoria bihurtzeko joera. Idatzi dugu Sarrionandiak poema narratiboak idazten dituela, baina narratibitateak ez du
|
beti
errealismoa jarraitzen, narrazio fantastikoaren teknikak maiz agertzen ditu:
|
|
|
Narratibitatea poesia ulerkorraren, hobe esan, poesia argiaren ezaugarrietako bat da. Narrazioa narratzailearekin lotzeko bidea da, afektibitatearekin bat egiteko modua, idazleak bere burua
|
beti
galtzaile gisa agertzen baitu, inoiz jendea eta txakurrak batu arte:
|
|
|
" eta gero zakurrak begi humanoekin, eta gero jendea zakurren bakardade eta tristurarekin" (P, 49) eta idazlearen burua marinel zaharrekin eta infernura,
|
beti
infernura, doan trenarekin.
|
|
|
Dramatikotasuna deitu duguna ez da zinemaren gidoigintzaren beste ondorio bat baino. Gidoiak
|
beti
dira dramatikoak bere urritasunean, eta hori bakarrik ez, dramara begira daude, dramatikotasuna aipatuz. Beren joskera sinplean dramaren hezur mamidura dira, kolpeka ari diren aurkako indar biren txoke izugarria.
|
|
|
Baina utopiaren bila abiatzen diren bidaia oro iniziatikoak dira, pertsonaren aldakuntza dakarte berarekin. Bidaia ez da inoiz neutroa
|
beti
dakar pertsonaren antzaldaketa, eta aldaketa hori da Sarrionandiak Sorterritik Deserrira joanaz azpimarratzen duena, nahiz eta bere garaipena ez da heroiarena, anti heroiarena baizik, betiko galtzaile irteten denarena:
|
|
|
Bidaia idazten duena
|
beti
norbaiti zuzentzen zaio, entzule bat du bere kontakizunaren entzuteko, beti du norbait adi. Bidaiariak beti maite du Sorterrira itzultzea eta han, entzule aditsuz inguratua, bere leienden kontaketan hartzen du plazerra, Zumthor ek deskribatzen duen irudia osatu arte:
|
|
|
Bidaia idazten duena beti norbaiti zuzentzen zaio, entzule bat du bere kontakizunaren entzuteko,
|
beti
du norbait adi. Bidaiariak beti maite du Sorterrira itzultzea eta han, entzule aditsuz inguratua, bere leienden kontaketan hartzen du plazerra, Zumthor ek deskribatzen duen irudia osatu arte:
|
|
|
Bidaia idazten duena beti norbaiti zuzentzen zaio, entzule bat du bere kontakizunaren entzuteko, beti du norbait adi. Bidaiariak
|
beti
maite du Sorterrira itzultzea eta han, entzule aditsuz inguratua, bere leienden kontaketan hartzen du plazerra, Zumthor ek deskribatzen duen irudia osatu arte:
|
|
|
Horrela kontatzen digu bidaia Joseba Sarrionandiak, berak ikusitako marabilaz pozten digu bihotza, zauritzen irudimena, gozatzen dugu deskripzioa.
|
Beti
dago entzulea prest entzuteko. Hiru entzule mota ikus ditzakegu narrazioaren barnean, bidaia liburu baten helburua narrazioa baita, eginkizun batzuen kontaketa.
|
|
2002
|
|
|
Hauen artean, bigarren pertsonaren erabilera edo eleberriaren kronologia linealaren iraulketa aipatu genituzke. Teresa da eleberriaren gune nagusia, eta pertsonaia batetik bestera etengabe mugituz doan narrazio fokuak ere harengana eramaten gaitu
|
beti
. Pertsonaien sentimendu ezkutuenak azaleratuz, sentsualtasun handiz marrazten dira usain (perfumearen limoi usaia), mugimendu (eskuena), ikusmen (duralexak) edo ukimenek eragindako zirrarak.
|
|
|
Izan ere, nahiz eta narrazioa haren ikuspegiak gidatu, gutxi baitakigu benetan hari buruz: garrantzitsuena da bakarrik dagoela, eta bakarrik dagoen gizona, P. Valéryk gogorarazi zigun moduan,
|
beti
dago lagunarte txarrean. Barne ahots horien eta atsekabetzen duten oroipenen (sendategi batean sartuta dagoen Kropotki anaiaren oroipena, egin zuen atentatuarena...) etengabeko zelatapean dago Carlos, eta irakurleok haren baitan gertatzen ari den borrokaren ikusle artega bihurtzen gara (T.
|
|
|
1997), Saizarbitoriak ere honako hau oroitaraziko digu Bihotz bi eleberrian: oroitzea
|
beti
dela imajinatzea, edo Faulknerren hitzez esateko, desira eta oroimena nahastuz, mixing memory and desire, sortzen dela literatura. Saizarbitoriaren kasuan, idazketari buruzko hausnarketari uko egin gabe, gero eta lotsagabeago mintzo zaigun lehenengo pertsonara lerratuz joan dira bere eleberriak.
|
|
|
Orduko hartan, C. Simonen ahotan jarritako baieztapenak" oroimena plater hautsi bat da" irakurketaren bidez osatuz zihoan puzzle narratiboa definitzen bazuen, Bihotz bin oroitzeak imajinatzea adierazi nahi du, etengabe errepikatuz doazen eszenak osatzea. A. Robbe Grilleten" gogoratzea irudikatzea da
|
beti
" izango litzateke eleberri honen leitmotiv garrantzizkoenetakoa.
|
|
|
Das Gewicht der Welt/ Munduaren pisua) edo Th. Bernharden unibertsoan
|
beti
presente dagoen etsipena dira, ostera ere, autorea limurtzen duten literatur ereduak.
|
|
|
Ez dakigu aldaketa horiekin zer iradoki nahi den. Sailkapen irizpide hutsa bada, harrigarria ere bada Torrealdairen datuetan kritikari zegokion atala desagertu izana, inguruko literaturetan" Teoria eta Kritika" atalak
|
beti
izan baitu bere lekua6.
|
|
|
Nobelaren bigarren zatian, Juan Mari narratzailea bere osaba Joxeren iragana eta heriotza ikertzen ari da, haren bizitza
|
beti
inguratu zuen misterioa argitu nahian. Aipatu behar da, garrantzizkoa baita, Juan Mariren hizkera bere osabaren erregistro mitiko poetikotik urrun dagoela; hurbilago dagoela estilo errealistatik, detektibe istorioei dagozkien zenbait teknika eta estrategiaren erabilerak erakusten duenez.
|
|
|
Horregatik aipatzen dira mapetan ez datozen hiri nafar asko eleberri honetan, bertan marraztu nahi zaigun lurra, libertatearena delako:
|
beti
lur bat haratago dagoen lurra, hain justu (15 eta 650 orr.).
|
|
|
Luze joko liguke arazo honetaz hitz egiteak. Tartean aipatu genuke, segur aski, kritikarik deskriptiboena egin arren hautapenak berak inplizituki iradoki diezagukeen balorazioa... baina, funtsean, eta euskal literaturara itzuliz, irakurlea orientatuko duen hautapenaren falta sumatu ohi da
|
beti
. Aspalditik ezagutzen dira gurean euskal kritikaren urritasunaren ingu19 Edonola ere, bada kritikariaren aldeko jarrerarik erakutsi duen sortzailerik.
|
|
|
Baina hau ez da
|
beti
horrela izan gurean eta atzera begiratuz erraz topatuko dugu literatur kritikak zeresan handiagoa eman zuen garairik. Orduan, poetika desberdinek, literaturaren helburuek edo kritikak berak gogoeta ugari eragiten zuten eta bizitasun handiko eztabaidak bultzatzen zituzten.
|
|
|
Agertzea gustatzen zaigu, jendeak aipa gaitzala, baina ez da serioa jokatzen den bezala jokatzea.
|
Beti
kexatzen gara kritikari buruz, baina geu ere, idazleok, kolaboratzaile gara horretan.
|
|
|
Modu honetan ulertuta, literatur sistema bateko kideek ematen diote testu bati bere adiera. Ikus daitekeenez, ez da zaila baieztapen eta helburu guztiotan mende hasieran zientziaren teoriaren esparruan, K. Popper, I. Lakatos eta bestek egindako ekarriak antzematea eta enpirismoak
|
beti
subjektibitate artekotasuna adierazten duela ohartzea.
|
|
|
Ongi idatzitako eleberri liriko bikaina da. Kritikariren batek definitzeko orduan" emakumezko literatura" kalifikazio
|
beti
" lagungarria" erabili bazuen ere, Urretabizkaiak beti saihestu du emakumezkoek idatzitako lan guztiak" literatura intimista" binomioaren inguruan taldekatzen dituen klixe absurdoa. Horregatik dago Urretabizkaia 1950eko eta 1960ko hamarkadetan jaiotako emakumezko idazle espainiarren (M. Abad, P. Díaz Más, L. Echenique, A. Grandes...) egoera bertsuan, autoreen sexuak ezaugarrituriko bloke monolitikotzat hartua izatea nahi ez zuten idazleen kasuan.
|
|
|
Ongi idatzitako eleberri liriko bikaina da. Kritikariren batek definitzeko orduan" emakumezko literatura" kalifikazio beti" lagungarria" erabili bazuen ere, Urretabizkaiak
|
beti
saihestu du emakumezkoek idatzitako lan guztiak" literatura intimista" binomioaren inguruan taldekatzen dituen klixe absurdoa. Horregatik dago Urretabizkaia 1950eko eta 1960ko hamarkadetan jaiotako emakumezko idazle espainiarren (M. Abad, P. Díaz Más, L. Echenique, A. Grandes...) egoera bertsuan, autoreen sexuak ezaugarrituriko bloke monolitikotzat hartua izatea nahi ez zuten idazleen kasuan.
|
|
|
" Robbe Grillet ez da nobelari bat, nobela injeñeru bat baizik"... Detaileak ez luke aparteko garrantzirik, baldin eta izen hura, Robbe Grillet alegia eta Michel Butor eta Claude Simon, esate baterako, Hamaika pauson hainbat aldiz espreski izendatuak eta
|
beti
mirespenez tratatuak agertu izan ez balira... Lau urte geroago, Saizarbitoriak bere lehenengo nobela argitaratu zuenean, kritikak nouveau roman kutsua atzeman zion berehala, eta euskal irakurleak Egunero hasten delako berri hark Txillardegiren nobelagintza gainditzen zuela epaitu zuen. Goihenetxe, berriz, 65eko urrian, François Mauriac eta Robbe Grillet en arteko diferentziak markatzean, Txillardegi eta Saizarbitoriaren artekoak deskribatu eta aurreratu baizik ez zen egiten ari.
|
|
|
J. L. Alvarez Enparantza" Txillardegi" (1929) euskal kulturako pertsonaia nekaezina dugu,, ETAren fundatzaileetako bat eta unibertsitate irakaslea duela oso gutxi arte; intelektualak bere garaiko gorabehera historikoekin engaiatu behar duela uste izan du
|
beti
. Bere bibliografia oparoak arlo ugaritako lanak biltzen ditu, hala nola, fonologiari buruzko lanak, eta saiakera liburu ezagunak:
|
|
|
Geuk eskatzen dizugu, ba, o Kristo! Guk, ukatzailleok, errudunok; guk, oraindiño ere zutaz oroitzen garenok, eta zurekin bizi nai dugunok, nahiz eta
|
beti
zuregandik urrunegi; geuk, azkenok, ibiltaldi ta amilburuetatik unaturik eta nekaturik biurtu garanok, bein eta berriro ere itzuli zaiteala eskatzen dizugu, il zinduzten gizonen artera, zu ilten ari diran gizonen artera, berriz ere eman dezaiguzun guztioi, illunbezuko gaizkilleoi, egiazko biziaren argia".
|
|
|
" Gura izango genduke liburu hori esaten eben izten dogun txartela lakoa izatea, gure bisitea adierazoten dogunean aina, gu ikustera datorrenari doaneango opari". Eta gehigarritxoa
|
beti
bardina izaten zan: " Hasi zaitez idatzi hori asmetan".
|
|
|
Idazte horren aldekoak ba ziran, nunbait; baina Bizkaiko Aldun Nagusiaren erabagiak ebagi eban morapilo amurratua: liburua Alberto Schommer-ek idatziko eban hain berbere diran argazkien hizkuntzan, eta nire arloa arlo bikotxa lehenengo ta bat, urteek eta maitetasunak erakutsi deustezan Bizkai honen bazter ezkutuenak hari agertuerazoz, eta bigarren berrogetamar orrialde zehatzek mugaturiko tokian esturaz sartzea, bizitza guztiko irakurketek, burutapenek eta gogai amesek, ez
|
beti
grina bageek, ariman itzi daben hondakina.
|
|
|
Lehenengo ibilkizunak Santimamiñeraino eroan ginduzanean, harpera sartzerakoan,
|
beti
lez, gaurasoenera heltzean izan ohi dogun etxeko zauzkadea izan neban poza, lehenmina eta lotsea nahastean dauna joanak doguzan aurretikoen arnasea, giroaren iraupena.
|
|
|
Gure lanak iraun asteetan bidertzean ipinten genduan Stendhalek inoskun espilu zintzoa. Baina haren kristalean agerturiko irudiak," gorriaren eta baltzaren" bitartean gelditu barik, eukiezineko itsumendiz, berdetik gorrira doan maila koloredunean zehar joaten ziran
|
beti
.
|
|
|
Bera ixango da geure Jauna. Ostu euzkuezan geure azkatasuna eta orregaz geure lagijak; eskatu biar dogu
|
beti
lortu arte, biurtu daizela atzera. Eta Euzkadi" ko izkuntza, euzkerea ixango da, ele zar eder eta garbijena, Urtzik geure errijari emonikua.
|
|
|
Bai, ondo barruban eukan Arana Goiri" k bere asmua, eta bijotzian dagon gauzea iñok ezin kendu leike ta" Jaungoikua eta LegiZarra" nire bijotzian irarri ziran
|
beti
betiko esan eban.
|
|
|
Abertzaliak: jarraitu daigun Sabin" ek irakatsi euskun biderik zintzo zintzo; bera artu daigun eredutzat, eta lan egin daigun gogoz bape gogatu barik; ¡ Jel aldez
|
beti
! ¡ Ekin, bildurtu barik Euzkadi osasunez beterik agertu daiten egun zoriontsu baten...
|
|
|
Ainbeste urte igazi diraz ori jazo zanetik. Aldi luze orretan itunitun, anayak alkar ikusi barik egon gara;
|
beti
gomutan eukiko dogun Sabin" ak euzko bijotzetan pizturiko suba amatauba zala esan legike, eta Euzkadi betiko galduko ete zan...
|