|
2022
|
|
|
" Larra txarra da", dio herriesae ra batek. Eta beste batek," denborak erakutsiko du elurra mendian", esan gura da, denborak erakutsiko duela, hiztunek aditz
|
berri
horri abegi ona egiten dioten ala ez. Geldi dagoen ura, zingera bihurtzen da, eta ibili dabilen ura da edaten duguna.
|
|
|
—Urte zaharra agortu zorian eta Urte
|
berriaren
jaiotzaren ateetan gaudela, berbotan artikulua erabili, ez erabili, zalantzak sortzen zaizkigu sarritan...
|
|
|
Urteberri | Urtebarri mugagabez izendaturik ageri zaigu errefrauetan ere: " Urteberri, gogo
|
berri
" dio batek. Eta" Urtebarri, itsuak ere igarri", beste batek.
|
|
|
Txertoa gordetzen duten poto txikiok beirazkoak ohi dira (gaur egun po lipropileno deritzan materia
|
berriagoaz
ordezkatu badira ere). Eta poto txikinok beira edo kristalezko materiakoak izatetik dator, Ipar Europako hiz kuntza batzuk beiraren izenaz baliatzea," glass" edo" flasche" erroen arabera:
|
|
|
Eta alba mailegu izena ere geuretua dugunez, goiz alba hitz elkartu geminatua garatu dugu, indar eta esangura
|
berria
erantsirik; horrela gardenago bihurtzen dugula. Eta horrelaxe garatu dugu albakoa eratorria ere.
|
|
|
—Flipatu aditz
|
berria
da euskaraz, guztiz berria, baina modan jarri eta indarberritu den aditza. Zer dela eta?
|
|
|
—Aditz trinko gisa* daflipart ez da onargarria, txantxa modura ez bada! Gudu aurreko belaunaldiko idazle garbizaleak, gramatikari batzuen eraginez, hasi ziren aurretik tradiziorik ez zuten edo taxu
|
berriko
adizki trinkoak erabiltzen: dirakur, dager, dabagit eta beste hainbat halako.
|
|
|
Euskaraz ere berri hitzetik abia gaitezke, eta horretatik zertan edo hartan
|
berri
dena, edo berri dagoena seinalatuko genuke. Gehiagoko zehaztasun barik batzuetan:
|
|
|
Euskaraz ere berri hitzetik abia gaitezke, eta horretatik zertan edo hartan berri dena, edo
|
berri
dagoena seinalatuko genuke. Gehiagoko zehaztasun barik batzuetan:
|
|
|
Gehiagoko zehaztasun barik batzuetan: "
|
Berri
dago hori horrelako kontuetan" esan ohi da orokorrean. Edo:
|
|
|
Edo: " Oraindino
|
berri
da gazte hori edozein langintzetan ere".
|
|
|
Baina aditz batekin ere elkar dezakegu zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu
|
berri
> ezkonberri edo hil berri sortu izan ziren bide beretik.
|
|
|
Baina aditz batekin ere elkar dezakegu zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu berri> ezkonberri edo hil
|
berri
sortu izan ziren bide beretik.
|
|
|
Erakunde, elkarte, lanbide edo dena delako jarduera baten sartzen denagatik esan ohi da sartu
|
berria
dela. Lehenagoko bizimoduan, komentuko ere dua ageri da noiz edo behin euskaraz; eta Juan Antonio Mogel idazle klasikoak fraileak eta gatzemaileak (sukaldariak) aipatzen ditu sartu berri egiturarekin.
|
|
|
Erakunde, elkarte, lanbide edo dena delako jarduera baten sartzen denagatik esan ohi da sartu berria dela. Lehenagoko bizimoduan, komentuko ere dua ageri da noiz edo behin euskaraz; eta Juan Antonio Mogel idazle klasikoak fraileak eta gatzemaileak (sukaldariak) aipatzen ditu sartu
|
berri
egiturarekin. Behin dio:
|
|
|
hasiberria (zenbait hiz keratan, hasberria). Hasi
|
berria
izan edo hasi berri egon. Larramendik ongi as matu zuen bere hiztegian:
|
|
|
hasiberria (zenbait hiz keratan, hasberria). Hasi berria izan edo hasi
|
berri
egon. Larramendik ongi as matu zuen bere hiztegian:
|
|
|
—Eta gazte sartu
|
berri
edo sarberriei, edo hasiberriei egiten zaizkien" novatada" delakoei nola deritze euskaraz. Aukeran bat baino gehiago ditugu:
|
|
|
– Perifrasi bat ere erabil daiteke: Berri izatea ordaindu edo ordainarazi leku horretara etorri, sartu edo bertaratu
|
berriei
.
|
|
|
Nolanahi ere, hitz berria dugu hau, eta beste hizkuntza nagusietan ere bai. Ingelesez" governance" eta" co gobernance", alemanez berdin; frantsesez" gou vernance" eta" co gouvernance", eta gaztelaniaz ere" gobernanza", eta are
|
berriagoa
" cogobernanza".
|
|
|
—Euskal Autonomia Erkidegoak eta Nafarroako Gobernuak eskumenak izango dituzte, Espainiako Gobernuak erabaki
|
berria
duen" Ingreso Mínimo Vital" edo" Renta Mínima Vital" delakoa kudeatzeko. Euskaraz nola esan hori?
|
|
|
Arnastu aditza
|
berri
samarra dugu euskaran, eta erdal hizkuntzetan ditugun" respirar, respirer, breathe, atmen" aditzei hitz bakarreko ordaina emateko, hitz bakarreko aditza, garatu da hizkera landuan ordain egin egina izan dadin. Negar egin lokuzioaren ondoan ez da* negartu sortu, baina arnasa hartu lokuzioaren ondoan bai arnastu.
|
|
|
—Donostiako Tabakaleran, Euskaltzaindiak lehengo asteko ostegun ostiraletan egin
|
berri
dituen ingurune digitala eta euskararen estandarizazioaren inguruko jardunaldietan entzun den hitz bitxi samarra dakargu gaur: testu mintzidatziak.
|
|
|
Mintzidatzi izen eta adjektibo modura irakurtzen dugu, baina ez nago se guru etorkizunean indarrik hartuko duenentz. Nolanahi ere, hitz elkartu be rria da, deigarri eta kuriosoa; euskal gizartean, teknologia berrien harian eho den hitz berria, hizkera fenomeno
|
berri
samar bati erantzuteko. Eus kara dunok bizirik gauden seinale.
|
|
|
—Mintzidatzia hitz asmatu
|
berria
da. Baina izango dira, bestetik, hitz zaharrak edo zaharkituak ere, gaur indarberriturik ageri direnak.
|
|
|
Eta aditz trinko deritzenak zirela jatorrizko edo euskara zaharraren giltzetariko bat, sinestuta zeuden hainbat. Eta aditz trinkoaren jaregite le hia horretan, zahar ezagun batzuei bizi
|
berria
emateaz gainera, artean ezagutu gabeko adizki batzuk erabiltzen hasi ziren. Euskararen berpiztearen ardatzetariko bat zen, horretara, aditz joko trinkoarena.
|
|
|
Pablo Astarloa eta Juan Antonio Mogel, besteak beste. Taxu
|
berriko
adizki trinkoen artean, darrai eta darraike zeuden. Beste batzuk ahaztuxeago daude orain, baina jarrai erroko hauek arrakasta oparoa ezagutu dute.
|
|
|
zuri jarraikiko natzaizu (Iparraldea) edo zuri jarraituko dizut (Hegoaldea). Eta balio
|
berria
: lanean jarraituko dugu.
|
|
|
Nik neurez ez nituzke taxu
|
berriko
adizkiok, darrai tipokoak, bultzatuko. Nahiago dut:
|
|
|
aurrera goaz, lanean dihardugu, ibilian ari gara edo beste esapideren bat. Hala ere, idazleen gogoa eta borondatea bestelakoa bada, sorkuntza
|
berri
horri leku egingo dio hizkuntzak.
|
|
|
Baina gaurko kontzeptualizazio modernoan, gaztelaniazko" brecha di gital" delakoaren ordain gisa arrakala digitala bultzatu da. Hau da, zaharra eta erabilera mugatukoa den hitz bati bizi
|
berria
eman zaio, kontzeptu mo derno bat adierazteko.
|
|
|
—Administrazioeta zuzenbide munduan murgilduta, zer deritzagu aintzatetsi aditz
|
berriari
–
|
|
|
Neguko eguzki bira horretan, gauza bi zelebratzen dira ia batean: Jesus sein txoaren jaiotza 25ean eta urte
|
berriaren
irekiera urtarrilaren 1ean. Eguberri eta Urteberri, bi biak berri adjektiboaz osatutako denbora izen bi –egu (n) eta urte izenei josiak, hurrenez hurren– Berri osagaia, nolabait doan zahar ho rri kontrajarria.
|
|
|
" Zorionak eta urte berri on!" formula horrekin, urte
|
berriaren
etorrerari ematen zaio lehentasuna, hots, estreinatu behar dugun urte berriari. Eu ropako bes te kultura batzuetan ere pisu handiagoa du urte berriari ongi etorria egite horrek.
|
|
|
" Zorionak eta urte berri on!" formula horrekin, urte berriaren etorrerari ematen zaio lehentasuna, hots, estreinatu behar dugun urte
|
berriari
. Eu ropako bes te kultura batzuetan ere pisu handiagoa du urte berriari ongi etorria egite horrek.
|
|
|
" Zorionak eta urte berri on!" formula horrekin, urte berriaren etorrerari ematen zaio lehentasuna, hots, estreinatu behar dugun urte berriari. Eu ropako bes te kultura batzuetan ere pisu handiagoa du urte
|
berriari
ongi etorria egite horrek. Happy New Year!
|
|
|
gabonak. Baina Nafarroan (eta Gipuz koako leku batzuetan) Olentzaro –eta [Onentzaro] – izendatzen dute Gabon gaua, eta Subilaro ere bai, eta Nafarroa Beherean Gau
|
berri
ere erabili izan da.
|
|
|
Esanguraz gardena elizburu delakoa, lau silabako hitza. Hautu ona genuke hau, agian, hutse tik
|
berririk
asmatzen ibili behar gabe. Eredu honen araberakoa du gu euskaltzainburu izena ere.
|
|
|
Horrelako hitz sorkuntzak hizkuntza baten dinamismo eta bizkor ta sunaren adierazgarri dira: hitz ezagun eta arrunt batetik abiaturik, aditza eta izen eratorri
|
berriak
sortzea, egoera berri edo berri ustekoak izen bereziaz izen datzeko. Gaztelania hizkuntza irudikor eta dinamikoa dugu.
|
|
|
Horrelako hitz sorkuntzak hizkuntza baten dinamismo eta bizkor ta sunaren adierazgarri dira: hitz ezagun eta arrunt batetik abiaturik, aditza eta izen eratorri berriak sortzea, egoera
|
berri
edo berri ustekoak izen bereziaz izen datzeko. Gaztelania hizkuntza irudikor eta dinamikoa dugu.
|
|
|
Horrelako hitz sorkuntzak hizkuntza baten dinamismo eta bizkor ta sunaren adierazgarri dira: hitz ezagun eta arrunt batetik abiaturik, aditza eta izen eratorri berriak sortzea, egoera berri edo
|
berri
ustekoak izen bereziaz izen datzeko. Gaztelania hizkuntza irudikor eta dinamikoa dugu.
|
|
|
—Maitea dugu hitzik ezagunena dudarik gabe, eta maitale
|
berriagoa
, ia XX. men dekoa.
|
|
|
Konfinamendu eta itxialdia bihurtu dira gauetik goizera guztion egoera
|
berria
. Lehen ere baziren bere borondatez basamortuan, basoan edo ermitaren batean bakartzen zen jendea, behinolako padarrak, baina gu oraingoan geure desborondatean bakartu gaituzte, eta geure etxeetan barrututa, itxita egotera behartu.
|
|
|
Lehen ere baziren bere borondatez basamortuan, basoan edo ermitaren batean bakartzen zen jendea, behinolako padarrak, baina gu oraingoan geure desborondatean bakartu gaituzte, eta geure etxeetan barrututa, itxita egotera behartu. Baina aldi berean geure etxeak bihurtu dira orain gure borondatezko hesia, murrua, harresia, eta horrezaz sinetsita egoteko motiboak badira; etxe barrua bihurtu da, ustegabeko bidelapur bihurtu den izurrite
|
berriaren aurrean
jagon gaitezkeen babes hesi segurua. Konfinamendua, gure kasuan, barruratze garbia izan da, halabeharrezko hesiratzea nolabait.
|
|
|
Beste proba modu asko ere badira. Jostunarengana doanean bat, jantzi
|
berriaren
neurriak hartzera, azken proba bat egitea ohikoa izaten da, ea soinean on do egokitzen denentz.
|
|
|
—Sinonimo hurbiltzat darabiltzagu ingurune batzuetan proba eta testa, baina inol az ere ez du batak bestea kentzen. Test hitza mailegu
|
berriagoa
dugu, eta jakintza mailetan sartu da batez ere, edozein gai edo arazotan neurria hartzeko, zenbaterainoko ezagutza edo gaitasuna den zehatz ezagutzeko. Proba hitz orokorragoa dugu, testa zientzia alorrean finkatuagoa:
|
|
|
Edo bila, bilatu hitzez baliaturik, birus arrastoak bilatzen edo birus arrastoen bila. Jo daiteke, Mogel klasikoak txit maite zuen aztarren [azterren] izenari bizi
|
berria
emanda: azt arre nak ateratzen ibiltzea.
|
|
|
—Tuperra hitza onartua du Euskaltzaindiak, baina onartu
|
berri
samarra –iazko uztailean–.. Tuperra, beraz, euskara bada, jada.
|
|
|
—Hondartza denboraldian sartu
|
berri
gara. Baina hondartzara goazenean, zenbait izen erdaraz esan eta entzuten ditugu, euskaraz baino gehiago.
|
|
|
Eratorkuntza tipo hau guztiz da emankorra euskaran, bai tradizio idatzian, bai berbetan, eta berdin gaur egungo hitz sorkuntzan ere: zientzia gaie tan zein edozein arlotako kontzeptu
|
berri
askoren terminologian.
|
|
|
—Gaztelaniaz ere esamolde
|
berria
dugu" poner en valor" hori. Ingelesetik hitzez hitz hartua:
|
|
|
Freskoak eta atseginak, alabaina. Hartara, egunean egunean gure inguruan gaztelaniaz zein frantsesez ditugun kontzeptu
|
berri
horiek, euskal modu jatorrean nola adierazten diren azal du digu Faktoriako geziak liburuaren egileak. Ez horrenbeste preskripzioz, konbentzimenduz baino.
|