|
2003
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu
|
behar
baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
–Eçen Errefrauac dio Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea? eta. Erregueac
|
behar
ditu defendatu gendeac,/ Hizcuntça batecoac hain vngui nola berçeac.? 27).
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu
|
behar
baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu
|
behar
zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko). Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi behar ziola, eta ikasleak egunik huts egin gabe eta gogoz lan egin
|
behar
zuela. Aldiz, 1685ean Monrealen zazpi urtetarako kontratu bat egin zen (Mateo Pérez, 1995), maisuak mantenua emanaz ikasleari (janaria eta «calzado» zehaztuta), irakasteaz gain, noski.
|
|
|
Honela, kofradian sartzeko eta azterketa egiteko eskubidea izateko, maisuen semeen bikoitza ordaindu
|
beharra
zuten kofradiaz kanpokoak ziren ikasleek. San Josekoan, era berean, kide berria onartzeko bozketa bat egiten zen.
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan
|
behar
zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Ofizioak kontrolatzen zituen udaletxeak, examinadoresen bitartez. Ordenantzen kasuan ere, azken onarpena erregeak egin
|
behar
zuen, diputatu generalak bidaltzen zion enmienda edo zuzenketekin.
|
|
|
Ezkogintza edo cereriazko bi dendak ere bisitatu
|
behar
zituzten iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe.
|
|
|
Ezkogintza edo cereriazko bi dendak ere bisitatu behar zituzten iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu
|
behar
zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik egin, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu
|
behar
zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini
|
behar
zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei. Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin
|
behar
zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin
|
behar
zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Ogia ondo egiten zen ala ez, hiriko prokuradore generalak eta errexidoreek aztertu
|
behar
zuten, eta gaizki eginda zegoen ogia gartzelako pobreei ematen zitzaien. Fruta eta janaria hiri barnean erosi behar zen derrigorrez.
|
|
|
1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan zuten. XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu
|
behar
baitugu, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea sortzea eta geroago gremio edo kofradian elkartzea.
|
|
|
Euskaldunen bizitzan presentzia nabaria eduki du: a) Umea jaiotzean janaldi bat ospatzen zen, gonbidatutako familia bakoitzak zenbait elikagai eroan
|
behar
zituen, eta, haien artean, txokolatea, bizkotxoak eta boladuak eramaten zituzten festara. b) Gabon gauean seme alabek gurasoei opariak ekartzen zizkieten: neskek txokolatea, goilarazko bizkotxoak, frantses ogia eta baso bat ur boladuarekin. d) Elizgizonek askarirako txokolatea, bizkotxoak eta boladuak hartzen zituzten.
|
|
|
(edurra gatzarekin nahastuz) makina bat asmatu baitzuen. Kontuan hartu
|
behar
dugu, nola 1571.ean oraindik hozteko medio urriak zeudela.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan
|
behar
zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Azkenik aipatu
|
behar
dugu mentalitate aldaketa bat eman zela: lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz.
|
|
|
Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu
|
behar
dugu nola bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako. Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta?
|
|
|
Lekari motako zuhainen erabilera ere hedatu zen? Ingalaterran lehenengo eta gero Frantziara iritsi zen fenomenoa?; landare hauek (alfalfa, hirusta?) lurrari laguntzen zioten, errekuperatzeko
|
behar
zuen nitrogenoa eransten baitzioten; animalientzako elikagaia ere baziren, lanindarra eta ongarri ahalmena handituz. Gainera, lur gehiago lantzen hasi ziren (drenaiak Herbeheretan, lugorrien gutxitzeak), golde berriak agertu ziren (Jethro Tull Ingalaterran, Brabante goldea Herbeheretan); intelektualek nekazaritzari buruzko interesa garatu zuten (frisiokratak, ekonomi elkarteetako partaideak); nekazari munduan artisautzaren sarrera eta garapena gertatu zen lagungarri gisa (hirietako gremioetatik ihesi3); eta, azkenik, baina ez horregatik garrantzi gutxiago zuen fenomenoa, emigrazioa zen:
|
|
|
Talde horren emaitza izan zen Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren bigarren alea, 1982ko data izan arren, 1983an atera zena. Bere aurkezpena egitean, ordea, urtekariaren beraren amaiera iragarri zen, Eusko Ikaskuntzak argitaratu
|
behar
zuen aldizkarian parte hartzeko gonbitea luzatuz euskaraz lan egin nahi zutenei UEUko Historia saileko kideek. Eusko Ikaskuntzari zera eskatzen zioten, aldizkariaren urteko ale bat gutxienez euskaraz izatea.
|
|
|
Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz. Arteak erabat praktikoa izan
|
behar
zuen, hau da, funtzionala, ideia konkretuen igorpena burutzeko landua. Ideologiaz beteriko arte horrek aipamen konkretuak izango zituen, artea guztiz politizatua egongo zelarik.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko egoera bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan
|
behar
zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten.
|
|
|
1922an Errusia Iraultzaileko Margolarien Bilkura eratu zen Moskun. Garaiko bizimodua islatu
|
behar
zuen arterako bidea behin betikoz ezartzea zen xedea. Elkarteko kideak, artearengatiko artea, ren guztiz kontra zeuden, eta neo akademizismoa, arte figuratibo berriaren forman adierazi zuten.
|
|
|
Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain egoera larrien isilketa egiteko bide bezala erabiltzen ziren. Arteak garapen iraultzailea zekarren errealitatea azpimarratu
|
behar
zuen.
|
|
|
bigunegiak direlako batzutan, kritikoegiak bestetan, axalegiak sarri, lan nekagarri eta esker gaiztokoa edonoiz. Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo baino hobeto egin gurak ere (liburu aipamena testua ahitu
|
behar
duen ebazpen definitiboa izan balitz bezala) jende asko desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
|
|
–Baina halako materialen premia handia dugu, historialari baten eraikuntza prozesuan: historialari bihurtzeko hain zuzen ere, oso inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu,
|
behar
dugun informazioa ez ezik, baita aritzeko modu bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta hori guztia erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari diskurtso bat garatzeko orduan. Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere).
|
|
2004
|
|
|
Bi adibide hauek ez dira anekdota edo salbuespenak, oso zabaldua zegoen errealitate baten isla baizik. «Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu
|
behar
dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana. Adibideokin agerian uzten da emakume hauek egiten zuten lana, eta lan horren truke eskuratzen zuten dirua, oinarrizkoa zela beraien etxeko lan taldearen biziraupenerako.
|
|
|
Kontuan hartu beharrekoa iruditzen zaigu bokazioz egiten zutela lan eta ikusi eta bizi izan
|
behar
zutenak esperientzia oso gogorrak zirela. Gainera jaiotzen ari zen arte bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak beraien lanak ulertzeko orduan.
|
|
|
Argazkilari talde zabal hau baserritarren isolamendua islatzen saiatzen zen askotan, hauen arazoaren oinarria kontsideratzen baitzen isolamendua. Galdutzat emandako pertsonen erretratuak egin
|
behar
zituzten eta nahiz eta nekazari munduaren eskasiaz arduratu batez ere, honek beste maila sakonagoetara eramaten zituzten. Arraza diskriminazioen aztarnak jasotzea nahi zutela esplizituki dioen dokumenturik ez da aurkitu, baina bildumak gai honen inguruko irudi asko erakusten ditu, segidan ikus daitekeenez.
|
|
|
1938an New York en egindako erakusketa batean ere kritika gogorrak jaso zituzten eta ondorengo esaldiak entzun ahal izan ziren: Erakutsi pribilegiatuak ez direnei ume eta miseria gutxiago izaten; Ez erabili zergen dirua filmeetan; Uste dut Hitler bat
|
behar
dugula; komunismoaren propaganda hutsa; Kiratsa dario; Argazki hauek ikusi ondoren pozten naiz New York hirian bizitzeaz. Kasuotan egokia litzateke egiak min egiten duela esatea.
|
|
|
Kanpo merkataritza eskasa zen. AEBek asko esportatzen zuten baina bertako arantzelen ondorioz erosten zuten lurraldeek maileguak
|
behar
zituzten erosketa aurrera eramateko. Orduan AEBk kredituak murrizten bazituen (1928an gertatu zen bezala) esportazioek sufritu egiten zuten.
|
|
|
Eskema honek duen arazo nagusia proportzio kontua baino gehiago planteamendua da: abiapuntua Estatuak ezartzen duenez, hau da, ikasgaiaren oinarrizko eskema egina datorrenez, gero eduki propioak, kopuruz esanguratsuak izan badaitezke ere, derrigor eskema horretara moldatu
|
beharra
dute. Eta horrela ez dago ikuspegi propio bat eraikitzerik.
|
|
|
[...] ez naiz segur historia nazionalik
|
behar
dugunik edo hitzaren erabiltzearen beharrik dugunik. Diskurtso historikoa Euskal Herri osokoa izatea nahikoa da eta.
|
|
|
Ezin uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta haien lan zuzena sustatzen dela. Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan
|
behar
du, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta haien irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko. Ez dakit gure hezkuntza horretarako aski prestaturik dagoen, irakasle guztiek ez baitute Goihenetxek zuen esperientzia iturri zuzenen analisian.
|
|
|
Normalean hezkuntzako egitarauan (edozein ikasgairen egitarauan) kontzeptuzko, prozedurazko eta jarrerazko edukiak bereizten dira. ...e, hots, historiako epealdi, ideia, gertaera eta pertsonaiak ikastea litzateke; Prozedurek ikasgai baten metodologiak, arloa lantzeko trebetasunak, eta funtsean ikasten ikasteko teknikak irakasten dituzte (dokumentu historiko bat nola iruzkindu eta analizatu, nola antolatu diagrama batean historiako datuak...); eta azkenik jarrerak ikasgai batek, arlo akademikotik kanpo,, bizitzarako?, transmititu
|
behar
dituen balioei egiten dio erreferentzia (historiak, adibidez, jarrera kritikoa bultza dezake, bizi dugun errealitatearen eta munduaren konplexutasunaz ohartzen lagun diezaguke, etab.). Beraz, historialariak liburuetan darabilen narrazio edo kontakizun moldea, irakasleak eskolako narrazio edo kontakizun molde berezira, itzuli, behar du:
|
|
|
Kontzeptuak ikasi beharreko eduki edo datuei dagozkie, hots, historiako epealdi, ideia, gertaera eta pertsonaiak ikastea litzateke; Prozedurek ikasgai baten metodologiak, arloa lantzeko trebetasunak, eta funtsean ikasten ikasteko teknikak irakasten dituzte (dokumentu historiko bat nola iruzkindu eta analizatu, nola antolatu diagrama batean historiako datuak...); eta azkenik jarrerak ikasgai batek, arlo akademikotik kanpo,, bizitzarako?, transmititu behar dituen balioei egiten dio erreferentzia (historiak, adibidez, jarrera kritikoa bultza dezake, bizi dugun errealitatearen eta munduaren konplexutasunaz ohartzen lagun diezaguke, etab.). Beraz, historialariak liburuetan darabilen narrazio edo kontakizun moldea, irakasleak eskolako narrazio edo kontakizun molde berezira, itzuli?
|
behar
du: kontzeptu, prozedura eta jarrera eskemara.
|
|
|
eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu
|
behar
dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi). Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak egon daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela.
|
|
|
eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete
|
behar
dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi). Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak egon daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela.
|
|
|
Azken finean historia nola landu jakiteko teknika eta metodoei dagokio, eta arlo batez ere praktikoa den heinean, suposatzen da hemen ez dela ideologia eta halakorik sartzen. Eta hori egia da printzipioz, euskal historiako metodologiak beste edozein herrialderen historia lantzeko metodologiaren berdina izan
|
behar
baitu (grafikoak, estatistikak, testu iruzkinak...).
|
|
|
Hor arreta berezia eskaintzen zaio historia abertzalearen eta ikasleak nazionalista bihurtzeko arriskuaren polemikari, ondorioztatuz guztiz egingarria dela euskal historia irakastea xede adoktrinatzaile dogmatikoak saihestuz. Nolanahi ere arrazoi bat egon
|
behar
du euskal historia irakasteko. Eta justifikazio hori euskal historia gure jendartean presente dagoen identitateetako bat aintzat hartzetik deribatzen da, identitate hori batik bat euskararekin erlazionatuz, ez ideologiekin.
|
|
|
Hain zuzen historialariak ahalegina egin
|
behar
du iraganeko gertaerek jazo ziren garaian izan zuten logikan ulertzen, eta ondoren, hala nahi badu, bere iritzien arabera epaitzen, baina beti ere argi bereiztuz zeintzuk diren bere iritziak eta zeintzuk iraganeko gertaerak. Sekula egin behar ez dena egungo ikuspegiak historiaren emaitza, natural?
|
|
|
Zein balio transmititu
|
behar
ditu euskal historiak. Berehala aipatuko dudan, euskal?
|
|
|
Mundu osoaren historiak bezala, mundu horren zati diren herrialde partikularren historiek aukera eman dezakete tolerantzia, askatasuna, elkartasuna eta gisako balioen inguruan gogoeta egiteko. Eta izatez egitarau ofizialetan, jarreren atalean, halako balioak aipatu ohi dira ikasgaiak sustatu
|
behar
dituenen artean. Are hezkuntza sail eta ministerioen dekretuetan aipatzen diren jarrera ia bakarrak halako balio generikoei dagozkie.
|
|
|
Zentzu horretan euskal ikuspegiak, bere hiru elementuekin, ez du inondik abiapuntu hertsirik markatzen: ikergai izan
|
behar
duen lurraldea, kontuan hartu beharreko giza komunitatea eta presente eduki beharreko hizkuntza seinalatzera mugatzen da, gainerakoan orientabide gehiago markatu gabe. Hortaz minimoekin definituriko euskal historia horren inguruan interpretazio eta irakurketa guztiak posible dira.
|
|
|
Azken aldion euskal curriculumaren gaia nahiko entzuten da. Curriculumak, hezkuntza arloan, errefererentzia egiten dio ikasketen ibilbidean zehar ikasleek bereganatu
|
behar
dituzten eduki, balio eta gaitasunei. Beraz, ikasketen mamia definitzen duen programa edo egitaraua litzateke curriculuma.
|
|
|
Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu
|
behar
dituzte. Aurkezpen horretan, hain zuzen, datu sakabanatu eta beren artean lotura gabeak direnak, erlazionatu egin behar dira.
|
|
|
Erratzuko alkateak eta guardia zibilaren sarjentuak biltzar bat egin zuten. Bertan erabaki zutenaren arabera, herriko gizon armatu guztiak bildu
|
behar
zituzten, batzuk Bera aldera bidaltzeko eta beste batzuk herrian zaintza lanetan gelditzeko. Munizioa gizon armatuen artean banatu zuten, baina hauek emandako kartutxoak, ehizarako erabili zituzten eta erabiliak hareaz bete zituzten.
|
|
|
Villanovaren agindupean abiatu ziren boluntarioek Nafarroa Tertzioa osatu zuten, haien artean Iruñeko, Erriberriko eta Irunberriko boluntarioak zeuden gehienbat. Irun hartu baino lehen, Berako karabineroak eta Irungo miliziano zutabea menderatu
|
behar
zuten. Uztailaren 21ean zutabea Beran sartu zen tiro bakar bat ere bota gabe.
|
|
|
Lesaka eta Bera bihurtu zuen tropen kanpamendu eta hornidura puntua. Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu
|
behar
zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak joan behar zutelarik. Baztandar hauek beraien etxeko zama abere bat eraman behar zuten zutabearentzako:
|
|
|
Lesaka eta Bera bihurtu zuen tropen kanpamendu eta hornidura puntua. Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu behar zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak joan
|
behar
zutelarik. Baztandar hauek beraien etxeko zama abere bat eraman behar zuten zutabearentzako:
|
|
|
Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu behar zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak joan behar zutelarik. Baztandar hauek beraien etxeko zama abere bat eraman
|
behar
zuten zutabearentzako: zaldia, mandoa edo astoa.
|
|
|
zaldia, mandoa edo astoa. Hauekin, hornidurez zamatuta, trintxeren artean banatu
|
behar
zuten munizioa eta janaria. Zerbitzu hau betetzen ari zirelarik, errepublikarren trintxeretatik gertu zeudelakoz edo, Iruritako bi gizon hil zituzten:
|
|
|
Gerrak, soldaduak
|
behar
zituenez, gazteak erreklutatzeko bi modu erabiltzen zuten: lehenengoa, boluntario karlista edo falangistena zen.
|
|
|
Felix Arizmendi, Manuel Arregi, Felicitas Ariztia, eta Bittori Etxeberriak, berriz, egunero pasa behar izan zuten Gobernu Zibiletik. Sinatu ondoren, sinaduraren ondoan Viva España'' edo Arriba España gisako leloak idatzi
|
behar
zituzten. Hilabete batzuk pasa ondoren lortu zuten beraien etxeetara itzultzeko baimena.
|
|
|
Espainiaren Birkonkista operazioan Francoren erregimena deuseztatzea zuten helburu. Horretarako Nafarroa, Huesca eta Lleidatik sartu
|
behar
zuten. Nafarroaren kasuan, herrialde honen mugaren ondoan, 800 maki zeuden unitate ezberdinetan antolatuta.
|
|
|
eskolan gurutzea kendu zuten eta bandera ere aldatu zen. Errepublikaren etorrerarekin, erlijioa kendu
|
behar
zutela erraten zuten asaldatu batzuek. Baina ia denak berdin jarraitu zuen, dena lasai zegoen eta baztandar gehienek normaltasunez beraien bizitza egiten segitu zuten.
|
|
|
Baina, udaletxearen eta Nafar Diputazioaren artean liskarrak sortu ziren tropen mantenuagatik. 1936ko abenduan, Diputazioak muga tropen mantenua Nafarroako udalerri guztiek ordaindu
|
behar
zutela erabaki zuen30 Era honetan, Baztandik unitate militar ezberdinak pasatu ziren: Falangearen indarrak (1937), Infanteriako 334 Batailoia (1938), Tercio de Orden y Policía" (1938) 31 Gerra luzatzen ari zen bitartean, mugatik tropa gehiago pasatzen ari ziren.
|
|
|
Goarnizio hauek zaintzen zituzten soldaduak oso kondizio txarretan zeudenez, gogo gutxi zeukaten. Gainera, soldadu askok ezkertiarrak izateagatik (desafectos al regimen) hiru urteko zerbitzua bete
|
behar
zuten zigor gisa. Mendietan, militarrek metrailadore habi isolatuak alde guztietatik eraiki zituzten, eta patruilak ibiltzen ziren alde batetik bestera.
|
|
|
Guardia zibileko buruzagiek kuartel berriak eraiki nahi zituzten baina udaletxeak horretarako dirurik ez zuen. Bestalde mediku eta farmazeutikoen zerbitzuengatik ordaindu
|
behar
zutela agintzen zuen udaletxeak eta honek liskar gehiago egotea ekarri zuen. 26, 84, 90, 91, 92 eta hurrengo orrialdeetan.
|
|
|
Historiagileak eszeptikoa izan
|
behar
du, eta eszeptiko jarrita, zer gertatuko litzateke iragana ikuspuntu eurozentristatik baino beste perspektiba batetik interpretatuko balitz. Neokolonialismoaren eta planing aren aro honetan planak beste nonbaitetik etorriko balira?
|
|
|
Halako galderak zituen buruan Stern ek aipatu lana idazteari ekin zionean. Estatu Batuetan errefuxiaturiko mediku judu baten semea izanik Stern, gurasoen eta hein handi batean berea ere baden iragana hobeto ulertzeko
|
beharra
zuen egileak.
|
|
|
Horrelakoa zen egoera: bakoitzak berea zaindu
|
behar
zuen. Dena den, zientzialari judu gehienek kaleratuak izan baino lehenago dimisioa aurkeztu zuten.
|
|
|
Einsteinek begiak estaltzen zizkion benda kendu nahi zion Alemaniari. Potentzia handia izan zitekeen, baina, horretarako, bere seme alabak errespetatu
|
behar
zituen, eta hain berezkoa zuen kultura militarra alde batera utzi. Haber ek, ordea, akatsak edukita ere, gurasoen maitasuna merezi duen semea kontsideratzen zuen Alemania, eta jarrera permisiboegia erakutsi zuen.
|
|
|
Egun batetik bestera lurralde bat banatzea zeinen traumatikoa izan
|
behar
duen kontuan harturik (hainbat mendez bertan bizi izan diren herritarrei begira, batik bat), azalekoegia iruditzen zaigu Stern ek egiten duen gogoeta. Juduek euren nahia betetzea lortu zuten, baina arabiarren iritzia ez zuen inork eskatu.
|
|
2005
|
|
|
Zentru horiek formakuntza kulturala eskaintzen zuten, profesionala baino gehiago. Gainera, kontuan hartu
|
behar
dugu lizentziatzen ziren emakumeentzat oso zaila zela lana topatzea. Izan ere, espainiar gizonek ez zuten oraindik emakumea beraien parekoa eta berdina bezala ikusten.
|
|
|
SF, beste erakunde frankista asko bezala, erakunde nazi eta faxistak imitatzen saiatzen zen, baina bere berezitasunak izan zituen; kasu honetan, erlijioaren pisu itzela nabarmendu
|
behar
dugu. Bere helburu nagusia erregimenaren onarpena emakumeen artean lortzea izan zen, mekanismo ezberdinen bidez. XX. mendean, emakumeen esparru ezberdinetan eragina zuten, eta antolaketa faxistek ezin zuten hori ukatu.
|
|
|
Derrigorrezkoa zen ezkongabeak edo alargunak ziren 35 urtetik beherako emakumeentzat. Emakume horiek sei hilabetez sei ordu egunean lan egin
|
behar
zituzten, jaiegunetan izan ezik. Helburu doktrinatzaile argia zuen:
|
|
|
delakoetara joan behar zirelarik jostea, sukaldaritza, puerikultura, etab. ikastera; azken hiru hilabeteetan, prestakuntza? burutu
|
behar
zuten, haurren jantokietan, tailerretan, ospitaleetan, etab. Horrekin batera, kirol ariketak egin behar izaten zituzten, normalean, gimnasia. Aipatutako ariketak egiteko pololoak janzten zituzten, emakumearen gorputzaren formak ezkutatzeko.
|
|
|
Hezkuntzaren esparruan, SFri lotutako eskolak eta Formakuntza Profesionaleko ikastetxeak aipatu
|
behar
ditugu. 60 hamarkadatik aurrera, eskola gehiago sortu ziren.
|
|
|
Medina zirkuluetan egindako ekintza kulturalak ere mantendu ziren. SFren boletinak eta argitalpenak ere aipatu
|
behar
ditugu.
|
|
|
Emakume horiek beraien etxeak bilerak egiteko eskaintzen zituzten; janaria, arropa eta sendagaiak ematen zizkieten makiei; Guardia Zibilaren mugimenduetaz informatzen zuten; alderdietako buruak eta gerrillariak harremanetan jartzen zituzten; agiri faltsuak lortzen zituzten; etab. Gerrillari edozein modutan laguntzea, bandidaje y terrorismo, ko ekintza bezala epaitzen zen. Horrela, urteetan, Madril, Kordoba, Malaga, Segovia eta Valentziako kartzelak zigor izugarriak bete
|
behar
zituzten emakume, agure eta gazteez bete zen, gerrillariei laguntzeagatik edo senideak izateagatik:
|
|
|
1970etik aurrera, ikasle mugimenduaren garrantzia zertxobait gutxitu egin zen, langileen protestek gero eta indar handiagoa zuten bitartean. Oposizioko bi mugimendu horiekin batera, 60 hamarkada bukaeran beraien ekintzak hasi zituzten hainbat gizarte kolektibo aipatu
|
behar
ditugu, hala nola, abokatuak, kazetariak, emakume taldeak, etab. Baina, frankismoan ohikoa izan zen legez, protesten areagotze horren aurrean, erregimenetik bideratutako errepresioa are latzagoa bihurtu zen. Gainera, askatasun demokratiko ezak, adierazpen, bilera eta manifestaziorako askatasun ezarekin batera, emakumeen borroka gehiago bultza zezaketen taldeen sorrera ekidin zuen.
|
|
|
Esan bezala, frankismoaren begietara ezkongai aldia oso une kritikoa zen, eta beraz, garrantzi eta arreta berezia zor zitzaion. Neskak paper pasiboa jokatu
|
behar
zuela bultzatu zen erregimenetik. Mutila zen paper aktiboa jokatzen zuena, bikotekidea aukeratuz; neskek egin zezaketen gauza bakarra mutilak lehen pausoa eman arte itxarotea zen.
|
|
|
Bikotekidearen aukeraketa egiterakoan, Francoren diktadurak mezu argia bidaltzen zien mutilei: ondo erabaki
|
behar
zuten, neskaren gaitasunei garrantzia emanez, eta ez itxura fisikoari. Mutilek neska zuzena, zintzoa, dezentea, osasuntsua, etab. izatea eta seme alaba asko izateko moduan egotea hartu behar zuten kontuan, besterik ez.
|
|
|
ondo erabaki behar zuten, neskaren gaitasunei garrantzia emanez, eta ez itxura fisikoari. Mutilek neska zuzena, zintzoa, dezentea, osasuntsua, etab. izatea eta seme alaba asko izateko moduan egotea hartu
|
behar
zuten kontuan, besterik ez.
|
|
|
Horrela,, aberriaren eta espeziearen? mesedetan, emakumeek beraien gorputza zaindu
|
behar
zuten, ahalik eta seme alaba gehiago eta ahalik eta osasuntsu eta indartsuenak izateko. Diskurtso medikoaren bidez mezu horri indar gehiago eman nahi izan zitzaion.
|
|
|
Emakumearen eredu gaztea, argala eta alaia proposatzen zen ama izateko egokiena bezala. Hori lortzeko, neskek soinketa egin
|
behar
zuten: –Si desde la adolescencia todas las jóvenes practicaran ejercicios una docena de veces todos los días, los partos difíciles, dolorosos y peligrosos serían disminuidos considerablemente?
|
|
|
Beraiei zegokien funtzioa betetzeari muzin egitea, traizioa zen. Beraz, emakumeak ama eta emazte izatera mugatu
|
behar
zuten, eta besterik ez. Emakumeek etxetik kanpo lan egitea ez zen begi onez ikusten; doktore batzuek emakumeak arrazoi natural eta biologikoengatik lan egiteko gai ez zirela defendatu zuten, gizonak umeak hazi eta hezteko gaitasunik ez zuten legez.
|
|
|
Baina, kontuan hartu
|
behar
dugu Espainian emakumearekiko zegoen ikuspegia aldatu baldin bazen, ez zela emakumearen askapenaren aldeko mugimenduengatik izan, Espainiaren egoera ekonomikoarengatik baizik. Francoren erregimenaren lehen urteetan, autarkia bultzatu zen; baina, argi gelditu zenean autarkia oso kaltegarria zela Espainiarentzat, II. Mundu Gerraren ondoriozko isolamenduarekin bukatzeko eta AEBen eta mendebaldeko Europaren laguntzak lortzeko ahaleginak nabarmendu ziren.
|
|
|
Bestalde, aintzat hartu
|
behar
dugu ere 50 60.hamarkadetatik Espainian pixkanaka pixkanaka gizarte kontsumista zabaltzen hasi zela. Herritarrek interes handiagoa erakusten zuten ongizate ekonomikoarengatik, jarraitzen zen politika ekonomikoarengatik baino.
|
|
|
Beraz, poliki poliki aipatutako faktoreek emakumearekiko ikuspegia aldatzea eragin zuten, eta bide horretatik, erreforma legal batzuk aipatu
|
behar
ditugu. Aipagarrienak 1958koa eta 1961ekoa dira.
|
|
|
Lege horrek ekarritako aurrerapauso nagusiak honakoak izan ziren: emakume ezkonduari depositu judiziala kendu zitzaion; senarrak ondasunak salerosteko emaztearen baimena
|
behar
zuen; emakumeak tutoreak izan zitezkeen (nahiz eta emakume ezkonduek senarraren baimena behar zuten); alargunak bere seme alabekiko patria potestatea mantentzen zuen berriz ezkontzen baldin bazen; emakumeak lekuko izan zitezkeen testamentuetan; etab. Egia esan, erreformak ez ziren oso garrantzitsuak eta legearen aurrean, emakume ezkonduaren egoera ez zen gehiegi aldatu.
|
|
|
Lege horrek ekarritako aurrerapauso nagusiak honakoak izan ziren: emakume ezkonduari depositu judiziala kendu zitzaion; senarrak ondasunak salerosteko emaztearen baimena behar zuen; emakumeak tutoreak izan zitezkeen (nahiz eta emakume ezkonduek senarraren baimena
|
behar
zuten); alargunak bere seme alabekiko patria potestatea mantentzen zuen berriz ezkontzen baldin bazen; emakumeak lekuko izan zitezkeen testamentuetan; etab. Egia esan, erreformak ez ziren oso garrantzitsuak eta legearen aurrean, emakume ezkonduaren egoera ez zen gehiegi aldatu.
|
|
|
Emakumea dezentea izan behar zen, pudikoa, isila, gizonaren menpekoa eta zerbitzaria, eta bere lekua, etxe barruan zegoen, eta beste inon ez. Moral kristauaren arabera jantzi eta jokatu
|
behar
zuen, makina bat aldizkari, liburu eta eskuliburu egon zirelarik emakumearen portaera nolakoa izan behar zen eta nolakoa ezin zen izan argi utziz. Legalki, diskriminaturik aurkitzen zen, gizonaren azpitik, eta sexualitatearen alorrean, izugarrizko mugak jarri zitzaizkion, gizon eta emakumeen elkargune lekuen inguruan izugarrizko kontrola ezarri zelarik.
|
|
|
Izan ere, ama izatea zen emakumearen funtzio nagusia, emazte ona, zerbitzaria eta umila, izatearekin batera. Bide horretatik, emakumea izaterakoan seme alabak munduratzen zituena eta hezten zituena (erregimenaren printzipioen arabera doktrinatu
|
behar
zituena, alegia), zentzu batean gizonaren gainetik zegoela bultzatu zen. –Arrazaren tenplua?
|
|
|
Etxetik gehiago ateratzen zen, nahi zuen bezala jantzi eta jokatzeko askatasun gehiago zuen eta geroz eta gehiago etxetik kanpo lan egiten zuen, nahiz eta soldata baxuak kobratu eta muga handiak izan zenbait lanpostuetara iristeko. Esparru legalean ere aurrerapausoak egon ziren, 1958ko eta 1961eko legeak eta 60 hamarkadetan zehar emandako zenbait dekretu azpimarratu
|
behar
ditugularik. Erreforma legal horiek nahiko apalak izan ziren arren, pixkanaka gauzak aldatzen ari ziren.
|
|
|
Edonola, kontuan hartu
|
behar
dugu frankismoak bultzatutako eredu honek ez zuela leku guztietan eta gizarte klase guztietan eragin berbera izan. Erregimena ezin izan zen emakume guztietaraino iritsi.
|
|
|
Horrela, ugalketa zela ezkontzaren helburua, emakumeak bere senarrarekiko zuen mendekotasun fidel eta zuzena eta emakumearen emantzipazioaren kritika bultzatu zen. Etxekoandre perfektuaren irudia finkatu zen; horren arabera, emakumeak jostun iaioak izan
|
behar
zuten, puerikulturako jakintzak izan behar zituzten, elikaduraz eta garbiketaz arduratu behar zuten, etab. Era horretako jarduerak Sección Femeninak antolatutako. Escuelas del Hogar, en ikasten ziren, adibidez. Beraz, erregimenaren aburuz, etxea zen emakumearen lekua, bertan bere senarra eta haurrak zainduz.
|
|
|
Horrela, ugalketa zela ezkontzaren helburua, emakumeak bere senarrarekiko zuen mendekotasun fidel eta zuzena eta emakumearen emantzipazioaren kritika bultzatu zen. Etxekoandre perfektuaren irudia finkatu zen; horren arabera, emakumeak jostun iaioak izan behar zuten, puerikulturako jakintzak izan
|
behar
zituzten, elikaduraz eta garbiketaz arduratu behar zuten, etab. Era horretako jarduerak Sección Femeninak antolatutako. Escuelas del Hogar, en ikasten ziren, adibidez. Beraz, erregimenaren aburuz, etxea zen emakumearen lekua, bertan bere senarra eta haurrak zainduz.
|
|
|
Horrela, ugalketa zela ezkontzaren helburua, emakumeak bere senarrarekiko zuen mendekotasun fidel eta zuzena eta emakumearen emantzipazioaren kritika bultzatu zen. Etxekoandre perfektuaren irudia finkatu zen; horren arabera, emakumeak jostun iaioak izan behar zuten, puerikulturako jakintzak izan behar zituzten, elikaduraz eta garbiketaz arduratu
|
behar
zuten, etab. Era horretako jarduerak Sección Femeninak antolatutako. Escuelas del Hogar, en ikasten ziren, adibidez. Beraz, erregimenaren aburuz, etxea zen emakumearen lekua, bertan bere senarra eta haurrak zainduz.
|
|
|
Emakumeak lan merkatuan parte hartzea ekiditen saiatzen ziren, beraz. Era berean, emakumeak gehiegi ikastea ere ez zen begi onez ikusten; izan ere, ikasi
|
behar
zituzten kontu bakarrak amatasunarekin lotuak zeudenak ziren. Emakumeen hezkuntza ezin zen gizonezkoen parekoa izan, hori arriskutsua izan zitekeela uste zuten.
|
|
|
Bestalde, gizon eta emakumeek lan berdinarengatik soldata berdina kobratzea eskatzen zen, sexu edo egoera zibilaren aldetik etor zitekeen diskriminazioa gaitzetsiz. Baina, gizonak segitzen zuen emakumearen ordezkari legala izaten, eta bere baimena
|
behar
zuen ondorengo kasuetan: merkataritzan jarduteko, kargu bat onartzeko, kontratu bidez donazioak egiteko, donazioak onartzeko, behartutako ordainketak egiteko, ondasunak salerosteko, herentziak onartzeko edo ukatzeko, tutorea izateko, zerbitzuak kontratatzeko, etab. Gainera, senarrak mantentzen zuen patria potestatea eta 25 urtetik beherako emakumeak ezin ziren etxetik joan gurasoen baimenik gabe, ezkontzeko ez bazen.
|
|
|
Sección Femeninak, gainera, lan handia egin zuen dantza horiek berreskuratzeko. Baina, hala ere, kontuan hartu
|
behar
dugu 1942an Erlijio eta Moralaren Aholkularitza Nazionalak dantza herrikoietan mutilen paperak ere neskek bete behar zituztela agindu zuela. Ikus dezagun gai horren inguruan Emilio Encisok, Gasteizko gotzainak, esaten zuena:
|
|
|
Sección Femeninak, gainera, lan handia egin zuen dantza horiek berreskuratzeko. Baina, hala ere, kontuan hartu behar dugu 1942an Erlijio eta Moralaren Aholkularitza Nazionalak dantza herrikoietan mutilen paperak ere neskek bete
|
behar
zituztela agindu zuela. Ikus dezagun gai horren inguruan Emilio Encisok, Gasteizko gotzainak, esaten zuena:
|
|
|
Ezein euskaldunak uler ez dezakeen euskara erabiltzen du autoreak, hain zuzen ere Bergua ez delako euskalduna, ezta apurtxo bat ikasitakoa ere.
|
Behar
duen guztietan Azkueren 1905ko hiztegira jotzea nahikoa zaio euskara iberierarekin konparatzeko. Adibidez euskarazko lotsa, erdarako lacha gisa itzultzen du, eta bere ake gure aker hitzaren parekoa omen da.
|
|
|
Hala ere euskararekin ezin du dena argitu eta askotan beste hizkuntza batzuk ere erabili
|
behar
ditu: gaztelania, hizkuntza erromantzeak (portugesa, aragoiera, katalana) eta hizkuntza klasikoak.
|
|
|
Ruhlen engana), eta horrek ikerketen emaitzak baldintzatu ditu. Genetistek ohartu
|
behar
dute iraganaren ikuskera matematikoak (gene 1= hizkuntza 1) ikuspegi historikotik erabat gaitzesgarriak direla, herrien arteko hartu emanak beti egon direlako (globalizazio garaikidearen aurretik ere), eta iragana uste baino konplexuagoa delako.
|