|
2006
|
|
|
Etabadakit, noski, honelako gehiagoereegonendela gordean. Nik behintzatbadut esperantza, Lafitte edo Lekuona, ardi galdu gisan, bakarka geldituko ezdirena.Gauza jakinabaitaapaizak, nonahikoeta nolanahikoerediren, gorputzbakarraosatzendutela.Etaeuskalliteraturaren sotanapekomartingalok ezagutzeko, gorputzhori ikertu
|
beharko
dute ongi gureondorekoek, arimazarimabakoitzaribereautopsiaeginez.
|
|
2007
|
|
|
Proiektua 1898an aurkeztu zuten, Larresoroko apazgaitegiako ikasle ohiei. Société> Patriotique> Basque> elkarte berriaren espresabiderako Eskualduna> aukeratu zuten; astekariaz jabetu
|
behar izango
zuten, beraz157.
|
|
|
Gerra amaiturik, eta ekonomiaren egoera latzak eraginda, astekariaren tamaina txikitu
|
behar izan
zuten, baita orri bakarrean argitaratu ere. Baina urritasun egoerak aldakuntzen beharra sorrarazi zuen idazle askorengan174 Horrela gerratik itzuli ziren hainbat lankidek, gerlari ohiak?
|
|
|
Piarres La, ttek ere, Arotçarena Eskualdunaren zuzendari izendatzearekin, asko murriztu zuen astekarirako lana: hamabost artikulu baino ez197 Hona ekarri
|
beharko
, hala ere, Piarres Xarrittonen hitzak: Konturatu naiz La, tte izan dela bere moduan Vichyzale198 Izan ere, Xarrittonek egiaztatu du, Vichyko gobernuaren denboran, La, ttek eta Arotçarenak batera agertu zutela Frantziaren eskualdekatzearen nahia.
|
|
|
Kide sortzaileak ziren 100 liberako harpidetza noizbait ordaindu zutenak; elkartearen argitalpena dohainik jasoko zuten. Gainerako kideek 6 liberako harpidetza ordaindu
|
behar izango
zuten; urgazleak eta apaizak (pobretasun-botoa egin izanez gero) ez zeuden ordaintzera beharturik.
|
|
|
Euskaldunen bizibiderako probetxugarriak ziren foruak deuseztatu zituen Iraultzak. Horrela, ideia berrien arabera, Iparrean zatiezina zen etxondoa banandu
|
behar izan
zuten baserritarrrek herentzia ondoko guztien artean; ondasunen banaketak porrot egitera eraman zuen hainbat baserri, ordurako autokontsumo eta eguneroko biziraupenerako gai zirenak. Izan ere, baserriaren ondasunak ugariak ez zirenean, familiek etxea eta lurrak saldu behar izan zituzten oinordekoen artean banandu ahal izateko, pobrezia nagusituz familiako partaide guztiengan.
|
|
|
Horrela, ideia berrien arabera, Iparrean zatiezina zen etxondoa banandu behar izan zuten baserritarrrek herentzia ondoko guztien artean; ondasunen banaketak porrot egitera eraman zuen hainbat baserri, ordurako autokontsumo eta eguneroko biziraupenerako gai zirenak. Izan ere, baserriaren ondasunak ugariak ez zirenean, familiek etxea eta lurrak saldu
|
behar izan
zituzten oinordekoen artean banandu ahal izateko, pobrezia nagusituz familiako partaide guztiengan.
|
|
|
Elizak zuen boterea galtzen hasi zen: 1790ean Constitution> Civile> du> Clergé> izan zen kaleratua; apaizak zibiltzat izan ziren hartuak, eta uko egin
|
behar izan
zioten sakramenduak emateari.
|
|
|
Zortzi urterekin aita eta Marie Viela ama galdu ostean, Eugène Viela osabarekin bizi zen Piarres La, tte. Lehengusu eta lehengusina eskola librera joaten ziren bitartean, Piarres eta Alfred La, tte anaiek eskola laikora joan
|
behar izan
zuten, jasotzen zuten diru laguntza o, ziala ez galtzearren37 Osabak biarnesa baino ez zekien; La, ttek, beraz, euskara ia ahaztu zuen eta biarnesa mintzatzeari ekin zion.
|
|
|
Gerlari ohiak sozialki talde esanguratsua izan zen Frantzian, Lehenengo Mundu Gerraren ostean. Gerratik bueltatzean gerlari ohi izenpean elkartu ziren gerlari ohiek Gobernuari eskatu
|
behar izan
zizkioten bizitzeko diru laguntzak, frontetik bueltatzean bizibiderik gabe baitzeuden. Gerlari talde horrek, bakearen aldekoa bazen ere, militarismo amorratua defendatu zuen, baita nazionalismoa ere.
|
|
|
Tolosan Pierre Lhande aurkitu zuen La, ttek59, Unibertsitate laikoan, hitzaldiak egiten euskara eta euskal literaturaz. Garai hartan Lhande hiztegi bat prestatzen ari zen, baina utzi
|
behar izan
zuen, Parisera deitu baitzuten Les> Etudes> aldizkariaz arduratzeko60 Horrela, La, ttek Lhanderen hiztegia osatzeko ardura hartu zuen, jesuiten diru laguntzaz eta Philippe Aranarten lankidetzarekin. Lhanderen hiztegia amaitzea lortu zuen La, ttek zazpi urtean.
|
|
|
Lehenengo euskaltzainetarikoa izan zen. Berrogei urtez lanetik baztertua izan ondoren, osasunez ahul baitzegoen, laurogei urte zituelarik kurtsoak ematen hasi
|
behar izan
zuen berriro, Donibane Lohizunen, bizitzeko dirurik ez baitzuen; Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2002ko urtarrilaren 25a.
|
|
|
Izan ere, bigarren zenbakia argitaratu zutenean 250 ale utzi
|
behar izan
zituzten harpidetzetarako eta beste ale batzuk de complaisance699.
|
|
|
Horrekin batera, Aintzinan idatzi zuten gehienak apaizgaiak ziren eta apaizgaiek debekaturik zeukaten egunkariak Apaizgaitegian sartzea, baita aldizkariak argitaratzea ere734 Beraz, isilpean aritu
|
behar izan
zuten Aintzina> argitaratzeko; irakasleetatik Narbaitz735 eta Larralde euskaldunek baino beste inork ez zekien eta zeukan aldizkariaren berri736 Marc Legassek, kanpoan zegoen eta, testuak eraman zizkion inprentatik Xarrittoni, zuzenketak egin zitza.
|
|
|
Beraz, hilabetekaria argitaratzen jarraitzeko zailtasun berriak sortu zitzaizkien Apaizgaitegiko gazteei. Hala ere, batzuei aldizkarian gehiago idaztea debekatu bazien ere, beste batzuei sinatzerakan izenez aldatzeko baino ez zien eskatu740 Piarres Xarrittonek, adibidez, ordura arte erabilitako Xabier Gasteiz izengoitia baztertu
|
behar izan
zuen, 1942ko maiatzeko zenbakitik aurrera, Ordaina erabiliz741.
|
|
|
Beste aldetik, Prefekturako baimena lortzeko zenbait oztopo gainditu
|
behar izan
zituen La, ttek, prefekturaren nagusiak jakin nahi baitzuen nortzuk ziren argitalpenaren diru emaileak, artikulu frantsesik bazutenentz, ea edonork idatzi ahal zuen aldizkarian, etab.:
|
|
|
Hala ere, hasierako Herriak zentsura jasan
|
behar izan
zuen, hala nola Gobernuak La, tteri azaldu zionean:
|
|
|
Jean Claude Larronderen ustez komenigarria da ez nahastea 19321937ko mugimendu eskualerrizalearen, lehendabiziko Aintzina eta, bigarren Aintzina (1942-1945), zein irabio handiko ingurunabarren artean... sortuko baita851 Gure ikuspuntutik, ostera, pentsamolde berdin antzekoa islatu zuten lehenengo zein bigarren Aintzinak. Bai lehenengo bai bigarren Aintzinaren lankideek orduko boteredunen pentsamoldea onartu
|
behar izan
zuten, Ybarnégarayrena lehenengo Aintzinan, Pétainena bigarrenean. Garai bietan Iparraldeko euskaltzaleek Hegoaldeko EAJren prinzipioak bereganaturik bazituzten ere, euskal nazionalismoa sustatzeari uko egin behar izan zioten; 1930 hamarkadan Jean Ybarnégaray mandataria nazionalismo frantziarraren defendatzaile leiala zelako; eta 1940 hamarkadan nazien aginduetara zegoen Pétainen mariskala zelako agintaria (Jean Ybarnégaray Pétainen agindupeko ministro izan zelarik) 852.
|
|
|
Bai lehenengo bai bigarren Aintzinaren lankideek orduko boteredunen pentsamoldea onartu behar izan zuten, Ybarnégarayrena lehenengo Aintzinan, Pétainena bigarrenean. Garai bietan Iparraldeko euskaltzaleek Hegoaldeko EAJren prinzipioak bereganaturik bazituzten ere, euskal nazionalismoa sustatzeari uko egin
|
behar izan
zioten; 1930 hamarkadan Jean Ybarnégaray mandataria nazionalismo frantziarraren defendatzaile leiala zelako; eta 1940 hamarkadan nazien aginduetara zegoen Pétainen mariskala zelako agintaria (Jean Ybarnégaray Pétainen agindupeko ministro izan zelarik) 852.
|
|
|
Horrela, 1930 zein 1940 hamarkadetako garaiko egoerak beharturik, hau da, orduko mandatarien pentsamoldeetara moldatu
|
behar izanik
, ezinezkoa izan zen euskal nazioa garatzearen aldeko aurrepausorik burutzea. Euskaltzaleek, beraz, euskaltasunaren aldeko aldarrikapen kontserbadore eta geldoa baino ezin zuten garatu, kultura eta folklore mailako ekintzak burutzera eta euren pentsamolde abertzaleak Aintzina> aldizkarian erdi erakustera mugatuz.
|
|
|
Gerlari ohiak, gerrak zauriturik suertatu zirenez gero, bizitzeko laguntza jaso
|
behar izan
zuten Gobernuarengandik gerratik bueltatzean; laguntza hori lortu eta bideratzeko elkartu egin ziren eta Gerlari ohi-en kolektiboa sortu zuten. Abertzaletasun amorratu eta atzerakoia izan zuten pentsamoldearen oinarri.
|
|
|
Aldizkariok aztertu orduko, gehien interesatu zaiguna izan da ezagutzea zein intelektual izan ziren lankide, bai sozietateek buruturiko bileretan parte hartzeagaitik, bai aldizkari berberean idatzi izateagaitik. Izan ere, bilerotako kidetasuna bada ere harremanetan sartzeko biderik aproposena, pentsalari horiek zein aldizkaritan idatzi zuten ezagutzeak13 bidea emango digu garaikideen arteko beste harreman batzuk suposatzeko ere, harremanok frogatzeko eskutitz, idazki zein lekukoen elkarrizketetara jo
|
behar izango
badugu ere.
|
|
2008
|
|
|
Horiek horrela, gure azterketan, aipatutako bi ezaugarriez, alegia, laguntzaile-mota eta kasuez, baliatu gara. Halere, horiek kontuan hartzerakoan, zenbait erabaki hartu
|
behar izan
ditugu, aurkezten dituzten hainbat konplexutasun kontuan hartuta. Horiexek izango ditugu aztergai 4.1 puntuan.
|
|
|
izan arren, ekintzan egiletasuna adie-razten duen elementua, beti ez desagertzeaz gainera, egiletasuna ez delako beti modu berean adierazten. Guk, honen aurrean, zenbait erabaki hartu
|
behar izan
ditugu.
|
|
|
Izan ere, badira aditzak berezko inkoatibotzat jo-tzen direnak, esaterako, erori, > ez dutenak pareko kausatiborik(* erori du;* jaio du); eta baita berezko kausatibotzat jotzen direnak, eragin, esaterako, ez dutenak pareko inkoatiborik(* eragin da). Operazio lexikalen bidea hartuz gero (hau da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe-ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu
|
beharko
genuke. Oinarrizkotzat kau-satiboa hartuz gero, erori, agian bota-tik sortu beharko genuke, eta inkoatiboa hartuz gero, eragin-en inkoatiboa lortzeko gertatu??
|
|
|
Operazio lexikalen bidea hartuz gero (hau da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe-ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu beharko genuke. Oinarrizkotzat kau-satiboa hartuz gero, erori, agian bota-tik sortu
|
beharko
genuke, eta inkoatiboa hartuz gero, eragin-en inkoatiboa lortzeko gertatu?, beharko genuke.
|
|
|
Oinarrizkotzat kau-satiboa hartuz gero, erori, agian bota-tik sortu beharko genuke, eta inkoatiboa hartuz gero, eragin-en inkoatiboa lortzeko gertatu??
|
beharko
genuke. Jakin badakigu, aukera honen auzian, aldeko eta kontrako autoreak badirela (besteak beste, Halliday (1968), Fodor (1970), Cruse (1972, 1973)), baina gure jomugarik lehena aditz-forma beraren balioak zehaztea denez, albo batera utzi ditugu horrelako aukerak.
|
|
|
Alabaina, horiek izan arren besterik ezeko balioak, markaketan ere aurrerabaki batzuk hartu
|
behar izan
ditugu, eta zenbaitetan. X, ren balioa gehiago zehaztu. Ikus ditzagun segidan.
|
|
|
Datu hauek guztiak modu koherente batean gordetzeko, datu-base bat antolatu dugu (Aldezabal et al., 1998). Hala, aditz bakoitzaren balioak lantzeko bi pausu eman
|
beharko
ditugu.
|
|
|
@@205731, 3803,0002, 02: Hodiak etxeen fatxadetatik joan>
|
beharko
dira.
|
|
|
Egia da Administrazioak hizkera berezia erabiltzen duela, batez ere, zenbait dokumentu motatan; baina, ikusi dugunez, idazki askotan oso testu, estandarrak? sortzen ditu edo, zuzenago esateko, sortu
|
beharko
lituzke. Eta, beharko?
|
|
|
sortzen ditu edo, zuzenago esateko, sortu beharko lituzke. Eta?
|
beharko
–esaten dut zeren eta Administrazioak bere komunikazioetan egiten duen okerrik handiena hauxe baita:
|
|
|
Hori kontraesana! Benetako komunikaziorako balio ez duten testuak idatzi... gero moldatu
|
behar izateko
! Testu, alternatiboak?
|
|
|
Herritarrek latinez ulertzen zuten bitartean ondo funtzionatzen zuen mezak latin hutsez. Baina mendeak aurrera egin ahala, jendeak latinez ulertu ez, eta erdiko bidea hartu
|
behar izan
zuen Elizak: Jainkoaren hitzak latinez, eta sermoia, herritarren hizkuntzaz.
|
|
|
Historiak erakutsi digu zein bide hartu
|
behar izan
zuen azkenean Elizak: Jaungoikoa tokian tokiko hizkuntza mintzatzen jarri; eta halaxe egin beharko du Administrazioak ere, hori guzti hori, orain nagusi den gehiegizko teknifikazioa saihesteko.
|
|
|
Historiak erakutsi digu zein bide hartu behar izan zuen azkenean Elizak: Jaungoikoa tokian tokiko hizkuntza mintzatzen jarri; eta halaxe egin
|
beharko
du Administrazioak ere, hori guzti hori, orain nagusi den gehiegizko teknifikazioa saihesteko. Izan ere, ez al da errazagoa testu, txikiak?
|
|
|
pentsatzen eta aukeratzen diren heinean esaten dira hitzak. Hiztunak birformulatu egin
|
behar izaten
du behin baino gehiagotan eta behin eta berriro esandakoa, bai berak bai entzuleak esandakoaren hariari errazago jarraitzeko eta informazioa prozesatzeko nahikoa astia izateko. Horrenbestez, memoriaren mugak eta denboraren presioak sortutako eragozpenak gainditzeko joko luke hiztunak errepikapenetara.
|
|
|
Hau da, esanahia duten elementuak. Horrenbestez, ahozko hizkuntzaren zentzua atzemango bada, baliabide honek sisteman duen efektua ere atzeman
|
beharko
da. Ondorengo baieztapenak ez dirudi burugabekeria:
|
|
|
Besterik eta bestelakorik gertatzen zaio ahozko hizkuntzaren erabiltzaileari. Ahozko eta idatzizko hizkuntzek, modu ezberdinean funtzionatzen eta, hala errorearen tratamendua nola haren ebaluaketa, irizpide desberdinen arabera egin
|
beharko
litzateke.
|
|
|
BAISOTHAR-. Geroago kokatu
|
beharko
da, beraz, hasperena hitzaren lehenengo silaba bitariko bakar batera muga-tzen duen desaspirazio legea. Honen guztiaren ondorio gisa ikus daiteke euskal hitz askok hasieran duten aspirazioak sustrai luzeak dituela, aitzin euskal erroari zor zaiz-kionak, eta bestetik, akitanieraren egoera bilakaera luze horren barruan koka daiteke-ela.
|
|
|
hitz elkartuetan lehenen-go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz-ko CISON-, SEMBE-eta SENI-ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du. Beraz azalpenak orokorra
|
beharko
luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide batez azaldu: antzinako formek euskararen historiaz dakigunarekin ados etorri behar dute, historia honen mugarri sendoak bihurtzen diren eran.
|
|
|
Etxahunez egin kantu kaierekin egin zuen bezala egin
|
behar izan
balu Azkuek Euskal
|
|
|
Filologoek eta mekanografoek, beren gipuzkoar mundutik ateratzen jakin behar lukete. Ez da bakarrik zuberera gaizki tratatua dena, Patxi Ondarrak badaki bere kostuz nola 11.orrialdeko zuzenketak egin
|
behar izan
zituela, asko Aita Iraizozek, Nafarroako lapurtarrean idatzia automatikoki, norbaitek gipuzkoartu zizkiolako.
|
|
|
Bestalde, aposizio etiketari eutsi dio lan horretan baina osagaien arteko egitura-edota esangura-harreman jakin bat izendatzeko eta azpitalde modura ulertu
|
beharko
diren, aposizio izendatzaileak? (31a-a?) eta, sumpsumtiboak?
|
|
|
(39) ko gramatikaltasun eza garbia den neurrian, (38) ko erabide-eredura jo baino lehen egin baino lehen ondo hausnartu
|
beharko
da kontua: erabilera berezituez ari bagara ere, nazioarteko arauen esparru batean ez gauden neurrian7, hizkuntzaren hiztegi-, morfologi eta sintaxi-arau propioak erabili behar dira nonbait, eta (38) koaren eredukoak euskal senak sor ote ditzakeen, zalantzagarria da gutxienez.
|
|
|
Bestalde, gauza jakina da Elgoibar eta Arrasate hiri bezala agertzen direnean, ez dela jartzen Gipuzkoa direnik, oraindik. Leintz eta Durangalderako egindako dotrinak hobeto aztertu
|
beharko
lirate-ke kasu horretan. Besteak beste, behin baino gehiagotan aipatu den Leintz-Gatzagako abade jaunaren dotrina.
|
|
|
Laurok osatzen zuten eliz eskualde bat, mapa baten begiratuta eskualde natural bat. Jende askok ahaztu dute Orozkoko euskara eta Laudiokoa antzerakoak zirela, seguru asko, Okondokoarekin ere antza izango zuen, ikertu
|
beharko
lirateke Jose Paulo Ulibarrikoaren lanak. Zoritxarrez, Gordexolako euskararen erreferentziarik ez dugu.
|
|
|
Aibar, Berrotza, Deierri, Arakil, Orba, Ibargoiti, Longida eta Anue ziren, beraz, beti ere ibar izenekin eta agian, aipaturiko azpies-kualdekin. Hortik pasatu
|
beharko
ginateke ikerketara, erakunde hauek, euskararen azpieuskalkien izan ditzaketen harremana, zerikusia edo kidekotasuna. Ikertzeko dago hori ere.
|
|
|
Adibidez, bere senaren barruan euskalki bat duen hiztunak euskalki hori erabiliko du seguruenik familiartean eta lagunartean. Hiztun hori irakaslea bada eta lehen hezkuntzan bere herrian eskolak ematen baditu, bere euskalkia erabili ahal izango du bertan ere, baina, unibertsitatean eskolak ematen baditu, ikasleen artean toki askotatik etorritakoak izango ditu eta kode estandarra erabili
|
beharko
du5 Kode estandarra baino ez duen hiztunak, jakina, hori baino ez du erabiltzerik izango erabilera-esparru guztietan. Edonola, horrek ez du esan nahi komunikazio-esparruetara eta egoeretara moldatu beharko ez duenik.
|
|
|
Hiztun hori irakaslea bada eta lehen hezkuntzan bere herrian eskolak ematen baditu, bere euskalkia erabili ahal izango du bertan ere, baina, unibertsitatean eskolak ematen baditu, ikasleen artean toki askotatik etorritakoak izango ditu eta kode estandarra erabili beharko du5 Kode estandarra baino ez duen hiztunak, jakina, hori baino ez du erabiltzerik izango erabilera-esparru guztietan. Edonola, horrek ez du esan nahi komunikazio-esparruetara eta egoeretara moldatu
|
beharko
ez duenik. Hizkuntz mailei dagokienez ere, ereduzko erabilerak egiten ditugu:
|
|
|
Honen bidez esan nahi duguna da burmuinean dituen Gramatika Unibertsalaren arauak eta bere hizkuntza bereizten dituzten parametro-aukerak baliatzen dituela. Enuntziatu hori ekoitzi ahal izateko bere senaren barruan dituen kodeetako bat erabili
|
beharko
du nahitaez hiztunak2 Printzipioz, aldaera geografiko bakarra erabiliz, edozein komunikazio-egoeratan ari daiteke hiztuna, hizkuntza osoaren sortze-ahalmen guztia ezar baitakioke kode horietako bakoitzari. Edonola, ezinbestekoa izango du komunikazio-egoera desberdinetara egokitzea eta komunikazio-egoera horietan solaskideen arteko konplizitatea funtsezkoa izango delarik, kode jakin bat erabiltzera behartuta egon daiteke askotan hiztuna.
|
|
|
Edonola, ezinbestekoa izango du komunikazio-egoera desberdinetara egokitzea eta komunikazio-egoera horietan solaskideen arteko konplizitatea funtsezkoa izango delarik, kode jakin bat erabiltzera behartuta egon daiteke askotan hiztuna. Bestetik, hizkuntzaren erabilera-esparru desberdinetan, hizkuntzak dituen baliabide guztien artean aukera jakin batzuk egin
|
beharko
ditu erabilera-esparru horren ezaugarriei eta ohiturei egokitzeko: aldaera funtzional bat erabiliko du.
|
|
|
Euskararen aldaera geografikoen hautapena komunikazio-ekintza gertatzen den eremuaren luze-zabalarekin lotu izan da inoiz. Esate baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili
|
beharko
luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). Edonola, aldaera geografikoaren hautapena komunikazioaren xedeekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino gehiago menderatzen duen hiztunak aukera gehiago ditu komunikazio-egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo gehiago dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian mahainguru batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko jendearekiko hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk dituzten hiztunekiko distantzia agerian uzteko eta beraz, berbaldian nabariki inplikatzeko, edo euskara batua erabiliz, berbaldi autonomoagoa egiteko.
|
|
|
Esaldi honek zer pentsatu eman
|
beharko
lioke euskararen estandarizatze lanetan diharduenari eta, oro har, ondorioz, hizkuntzaren kalitateaz arduratzen den edonori ere.
|
|
|
Dimako diagramari erreparatzen badiogu eta datuek benetako errealitatea islatzen badute, modu kezkagarrian hartzeko modukoak direla onartu
|
beharko
genuke. Berriz diot era zabal eta sakonago batean ikertu gura dudan gaia dela eta hau abiapuntua baino ez dela.
|
|
|
h. Mitologia: hitzak mitologiarekin zerikusirik badu, adierazi egin
|
beharko
da.
|
|
|
con sufijo abun-dancial, tz (e), >? 11 dela dirudi. Badakit Matias Múgikaren lanetan (1996) eta abar beste ikuspuntu batzuk azaltzen direla, baina oraindik ikerketa asko egin
|
beharko
dugu garbi ikustera iritsi arte.
|
|
|
Urte hauetan Pragmatika izeneko metodo-logiak, ez idatziari, baizik eta hizketari begira eraman ditu aurrera bere lanak. Gaur egun egin
|
beharko
genukeena hauxe da, alde batetik, conectores pragmáticos, izene-ko partikulen historia adierazi, zein modutan azaldu ziren eta zer funtzio betetzen duten euskaran gainera, bada... eta abar, eta batez ere gaztelaniatik hartuak direnak:
|
|
|
14.> Bukatzera noa. Euskal erromantzeen artean izandako harremanak aztertu
|
beharko
ditugu Soziolinguistika eta pragmatikari begira, hau da, batez ere hizketari zerbait gehiago begira.
|
|
|
Badakit arlo honetan oraindik arazo anitz dagoela argitu gabe. ...eko bizitza guztia eramango gaituen denbora luze izango dugula (ba-tzuentzat luzea izango da, besteentzat laburra, baina gizarteari dagokionez luzea izan-go dela pentsatuz eta nahian ari naiz, eta gizarte filologikoari buruz mintzatzen ari naizen ezkero, batez ere euskal gizarte filologikoari eta nire iritzia eman behar baldin badut, Filologia eztabaida dagoen lekuan nahitaez aurkitzen dela esan
|
beharko
nuke.
|
|
|
Beraz, nahiz eta Euskara Batuak arrakasta eta aurrerakuntza handia izan duen, euskara erabat estandarizatuko bada, eta normalizazio bidean benetan aurrera egingo bada, ezinbestean egin
|
beharko
ditugu hiru urrats horiek.
|
|
|
Baina euskara erabat normalduko bada, oso barneratuak ditugun uste ustel bi ere zeharo baztertu
|
beharko
dira. Uste dute batzuek Euskara Batua dela euskara, eta, uste dute besteek, Euskara Batua dela euskara ona.
|
|
|
Horrela, gauza izango da adierak, kategoria sintaktikoak, klase semantikoak, hitzen arteko kookurrentziak, unitateen agerpen-maiztasuna, unitateak bere testuinguruak, erabilera-adibideak, murriztapen selektiboak, hitz elkartuak, lexiak, lokuzioak, etab. eskaintzeko. Dudarik ez da, corpusa zenbateraino egituratu, etiketatu, lematizatu eta sailkatu den hartu
|
beharko
dela kontuan.
|
|
|
Beharra, beraz, argia da. Gaur, eta gure hizkuntzaren egoeran, ez dira lexikografoak bakarrik kontuan hartu behar, hiztegi batuak oinarrizko 40.000 formak laster izango baititu, baina eguneroko bizitzarako hori baino gehiago
|
beharko
dugu: hiztegi berezituak, terminologia, alegia, egunero sortzen eta osatzen ari da, gramatikako erabilera berriak ere ageri dira, ahozkoa eskura izatea komeni da.
|
|
|
Beraz, XXI. mendeko euskal produkzioa eskuratzen hasi beharra dago; baina ez eskuratzen bakarrik, baizik eta aukeratzen, kodetzen, etiketatzen eta modu erosoan eskaintzen. Gainera, ezin ahantz dezakegu Euskaltzaindiak egunen batean hiztegi arau-emaileari heldu
|
beharko
diola, eta hori pentsaezina da atzean erreferentzia-corpus modernorik gabe, OEH eta EEBSrekin osatuko dena.
|
|
|
Irizpideak zehaztean sailkapena izan
|
beharko
da kontuan, orokorra baina lagungarria, ahozko materiala zer eta nola bildu, corpusaren tamaina (bai abiapuntukoa, bai gerokoa ere) eta, batez ere, azpicorpusak zehaztu beharko dira. Hala ere, oreka mantenduz, edozein unetan gehi daitezke azpicorpus bereziak, irekia baita.
|
|
|
Irizpideak zehaztean sailkapena izan beharko da kontuan, orokorra baina lagungarria, ahozko materiala zer eta nola bildu, corpusaren tamaina (bai abiapuntukoa, bai gerokoa ere) eta, batez ere, azpicorpusak zehaztu
|
beharko
dira. Hala ere, oreka mantenduz, edozein unetan gehi daitezke azpicorpus bereziak, irekia baita.
|
|
|
Dena dela, Larramendik beste aurrizki eta atzizki asko erabili zituen euskaraz-ko ordainak gertu izateko. Argi eta garbi errepikatu behar dugu guztien aipamena ezi-nezko bihurtu zaigula luzera mugatua duen artikulu honetan; beraz, erabilera guztien hautaketa laburra egin
|
behar izan
dugu baliabideen eta adibideen aldetik20 Aurrizkiei dagokienez:
|
|
|
za, >-tzaka, >-tzaile-tzar, >-tzai, >-zale, >-zko... > Bestetik, aditz-izenak eta hitz-elkarketa ere alde batera utzi
|
behar izan
ditu-
|
|
|
giaren barruan kokatu
|
beharko
genuke. Blanca Urgellen lana oso interesgarria da HH-aren ibilbidea (gehikuntzak,
|
|
|
Hasteko, hurrengo kontua argitu
|
beharko
dugu: zergatik aukeratu zuen
|
|
|
Adin honetako zaldibiarrei betidanik entzun dizkiet baztarren> bezalako formak, eta helduen artean nahiko zabaldurik daudela esango nuke. Honetan ere, ordea, neurketa zehatzagoak egin
|
beharko
dira ondorio fidagarriak izan ditzagun.
|
|
|
Ez nuke, ordea, umezurtz utzi nahi artikulu hau, eta aurreikus dezakedana oso gutxi gorabeherakoa bada ere, ondorio apal batzuk aurkeztu nahi nituzke lan hau amaitzerako. Egia da datu zehatzagoak
|
beharko
nituzkeela behin betiko ondorioetara iristeko; hala ere, orain arte esandakoek hipotesi bat osatzen lagun dezakete:
|
|
|
izan ere, gizonak tabernan biltzen ziren asteburuero herriko zein inguruko lagunekin; emakumea, ordea, ez zen tabernan elkartuko lagunekin. Lanbideari dagokionez, gizonak kanpoko jendearekin hartu-eman handiagoa izan duela esan liteke; emakumeak, behin ezkondu eta gero, etxean egin
|
beharko
zuen nahikoa lan. Ez da harritzekoa, beraz, honek guztiak hizkuntzan arrastoa uztea.
|
|
|
Euskara Batuaren aurreko egoera naturala da bilatu nahi dena, eta egoera edo garai hartan aldakortasunaren funtzionamendu soziolinguistikoa zein zen aztertu. Konparazioko terminoak, beraz, bi eta are hiru belaunaldietan ageri diren hizkuntza aldaerak izan
|
beharko
dute lan honen etorkizuneko ataletan.
|
|
|
Lehenengo horri heldu nahi izan diot nik eta hizkuntzazkoa den lan batetik abiatu funtsean. Aldi berean, ordea, eklektikoa izan
|
beharko
du ikerlanak, eta disziplina-
|
|
|
Badira hizkuntzari egonkor eusten dioten eta aldaketarik gertatzea uzten ez duten faktoreak ere; honen zergatia topatzeko ere ezin gara gizarteari erreferentziarik egin gabe gelditu. Aldaketa gertarazi edo gerarazten duten baldintzak zein diren ikertu
|
beharko
da, eta badirudi honetan baldintza sozialak lagungarri izan behar duela.
|
|
|
-Zaldibiako euskaran, aldaketaren zantzuen bila abiatzerakoan, hizketalagunaren adina> izan da eragilerik gogorrena hainbat ezaugarri agertzeko aukera areagotzen edo murrizten duten ingurunea zehazterakoan: orain artean alderaketa nagusiena adinekoen eta egungo Zaldibiako gazteen hizkuntza-jardueraren artean egin badut ere, nabarmen dago aldaketaren zantzuen bila abiatzekotan 50 -70 urteko belaunaldietara jo
|
beharko
dudala. Konparazioko terminoak, beraz, bi, hiru eta are lau belaunaldietan ageri diren hizkuntza aldaerak izan beharko dute lan honen etorkizuneko ataletan; alegia, 80 -70 urtekoak batetik, 50 -70 urtekoak bestetik, 35 -50 urte artekoak hirugarrenik eta 20 -35 urte artekoak azkenik5.
|
|
|
orain artean alderaketa nagusiena adinekoen eta egungo Zaldibiako gazteen hizkuntza-jardueraren artean egin badut ere, nabarmen dago aldaketaren zantzuen bila abiatzekotan 50 -70 urteko belaunaldietara jo beharko dudala. Konparazioko terminoak, beraz, bi, hiru eta are lau belaunaldietan ageri diren hizkuntza aldaerak izan
|
beharko
dute lan honen etorkizuneko ataletan; alegia, 80 -70 urtekoak batetik, 50 -70 urtekoak bestetik, 35 -50 urte artekoak hirugarrenik eta 20 -35 urte artekoak azkenik5.
|
|
|
Datu linguistiko horiek zerrendatzen hasi aurretik, ordea, datuen bilketan aritu naizenean zaindu beharrekoak iruditu zaizkidan faktore batzuk ekarri nahi nituzke hona. Kontuan hartzekoa da datuen bilketan ari garenean biztanleen partaide guztiak egoki errepresentatuak izan behar dutela, ez gutxiegi ezta gehiegi ere7 Aldi berean, berriemaileen hizkuntza jarrerari eta erabilerari eragiten dioten faktoreak ezagutzen saiatu
|
beharko
dugu, horretarako adi egon beharko dugularik hiztunaren egoera pertsonalari eta baita hiztuna inguratzen duen testuinguru sozialari ere8 Guztiak hartu ditugu kontuan Zaldibiako hizkeraren azterketarako. Bilketa lanean abiatzerakoan, hiztunak aukeratzeko irizpide zehatzak hartu genituen kontuan, biztanleak egoki errepresentaturik izateari garrantzi handia emanez, ikerketak fidagarritasuna izan dezan.
|
|
|
Datu linguistiko horiek zerrendatzen hasi aurretik, ordea, datuen bilketan aritu naizenean zaindu beharrekoak iruditu zaizkidan faktore batzuk ekarri nahi nituzke hona. Kontuan hartzekoa da datuen bilketan ari garenean biztanleen partaide guztiak egoki errepresentatuak izan behar dutela, ez gutxiegi ezta gehiegi ere7 Aldi berean, berriemaileen hizkuntza jarrerari eta erabilerari eragiten dioten faktoreak ezagutzen saiatu beharko dugu, horretarako adi egon
|
beharko
dugularik hiztunaren egoera pertsonalari eta baita hiztuna inguratzen duen testuinguru sozialari ere8 Guztiak hartu ditugu kontuan Zaldibiako hizkeraren azterketarako. Bilketa lanean abiatzerakoan, hiztunak aukeratzeko irizpide zehatzak hartu genituen kontuan, biztanleak egoki errepresentaturik izateari garrantzi handia emanez, ikerketak fidagarritasuna izan dezan.
|
|
|
Lehendik ere izan dira eta orain ere badira eite horretakoak Euskaltzaindiaren organigraman. Horrek harreman sendoak izan
|
beharko
lituzke Hiztegi Batuko lantalde orokorrarekin eta abian izan daitezkeen bestelako lantalde bereziekin, guztiok batera ibil gaitezen. Hurrenari buruz, ostera, ez ahaztu Euskaltzaindiak badituela lantalde franko, euskal geografian eta hiriburuetan barreiatuak.
|
|
|
Batzuetan, Heg.> ikurraren bidez adierazi nahi dugu, delako hitza berria dela eta gaztelaniaz ez dakitenentzat ezin ulertuzkoa, aleazio, > esaterako?; horrelako hitz askok bikotea osatzen dute Ipar.> marka daramaten hitzekin. Heg.> ikurra duen alfonbra-k Ipar.> duen tapiz-ekin adibidez?. Kasu hauetan Euskaltzaindia ez da gauza izan euskaldun guztiok batu gaitzakeen forma bakar bat eskaintzeko, eta, oraingoz, horrelako bikoteekin etsi
|
behar izan
du. Beste kasu batzuetan, Heg.> ikurrak, aspertu-ren lehen adieran, esaterako?
|
|
|
Hiztegi Batu horretatik euskal juristarentzat erabilgarrien zer izan daitekeen plazaratzea. Egia esan, hiztegi osoa du erabili beharrekoa euskal legelariak, edozein euskaldun ikasik izan
|
beharko
lukeen moduan. Lanbideko jardunean, lege-administrazio irakaskuntza bideetan, horietan guztietan du zimentarri Hiztegi Batua euskaldun adituak.
|
|
|
Eta 1968an eskatzen zena egiteko hogeita hamabi urte
|
behar izan
ditu Euskaltzaindiak. Hiztegi Batuaren lehen idatzaldi hori, 2000 urtean argitaratu da eta.
|
|
|
Beraz, gure literatura-tradizioa biltzen duen Orotariko> Euskal> Hiztegi-ko corpuseko hitz nagusiak jasoak baditugu, zer geratzen zaigu eginkizun, ezer geratzen bazaigu? Hiru puntu azpimarratu nahi ditut XXI. mendeko euskarak
|
beharko
dituenak, nire iritziz behintzat.
|
|
|
Eta ordutik hona, zorionez, idazlan bikainak sortu dituzte euskal idazleek, hasi berria dugun mendeak aurrera egin ahala, merezimendu osoz,, aurreko literatura-tradiziotzat? hartu
|
beharko
dituztenak. Eta gerora ere, euskara bizi bada, izango dira berriak.
|
|
|
Horrela ikusten zuen Mikel Zalbidek Euskaltzaindia 1991an. Bestalde, aitzindari izatekotan, zein bidetatik jo ere erabaki
|
behar izaten
da: mailegu-bidez ala euskararen barrutik hitz berriak sortuak.
|
|
|
-mailegua baztertu eta hitz berria sortzekotan, ongi eratua izan
|
beharko
du, eta ulerterraza. Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago.
|
|
|
Arantzazuko Biltzarreko txostenean ere arduratu zen Mitxelena gai honetaz, mailegua hartu edo hitz berria sortu, bi bideak
|
beharko
genituela aitortuaz.
|
|
|
–Heg.> ikurra daramaten hitz askok bikotea osatzen dute Ipar. marka daraman besteren batekin, Heg.> ikurra duen alfonbra-k Ipar.> duen tapiz-ekin adibidez. Kasu hauetan Euskaltzaindia ez da gauza izan euskaldun guztiok batu gaitzakeen forma bakar bat eskaintzeko, eta, oraingoz, horrelako bikoteekin etsi
|
behar izan
du?
|
|
|
5) Lan horretan, batzuetan aitorle izan
|
beharko
dugu. Hedatua eta onartua dagoen terminoa onartuaz, lehenxeago aipatu ditudan irizpideak betetzen baditu behintzat.
|
|
|
Hedatua eta onartua dagoen terminoa onartuaz, lehenxeago aipatu ditudan irizpideak betetzen baditu behintzat. Beste askotan, aitzindari izan
|
beharko
dugu (bai euskaltzainek eta bai, oro har, lantaldetan gurekin batera dihardutenek), erdal hitzetik abiatuko baikara. Hasi orduko izan dugu aukera horrelako adibideak ikusteko.
|
|
|
Honek guztiak axola ote dio gune euskaldunak sortzen dituzten erakundeei?
|
Beharko
luke, baina askotan badirudi honen guztiaren gainean pentsatu ere ez
|
|
|
Bistan denez, euskarazko webguneak ez dira libratzen baldintza horietarik. Hortaz, euskaraz interfazeak sortzerakoan, baldintza hauek oso kontuan hartu
|
beharko
dira:
|
|
|
Hizkuntza biren kudeaketara behartuta gaudenean, edo webguneko euskarazko bertsioa erdaraz garatutako zerbaiten bertsioa denean, interfazeen itzulpena baino gehiago, egokipen edo lokalizazio lana egin behar dela kontuan hartu behar dugu. Itzultzaileak
|
beharko
dira, baina haien lana marko teknologiko batean kokatu behar da, eta ingeniaritza horri, aplikazio informatiko bat testuinguru lokal batera egokitzeari, lokalizazioa esaten zaio1.
|
|
|
Terreno berri horixe da lokalizazioarena eta hizkuntza ingeniaritzarena. Hor egin
|
beharko
dena hizkuntzalaritza izango da noski, baina ingeniaritza ere bai, eta ez bakarrik ingeniaritza teknikoa baizik eta prozesuen ingeniaritza ere bai.
|
|
|
Euskal Herri oso-rako hizkuntzaren batasuna serioski planteatu aurretik, literatur euskalkiek zeinek bere erabiltze-esparru geografikoa zehaztua zuten. Horrela, bizkaitarren arteko eredu idatzia erabakitzean, konturatuta zein konturatzeke, jaurerriko idazleek barruti horre-tako aldakien artean hautatu
|
behar izan
zuten. Adibidez, jendearen ahoan bizi ziren dabe/ daudie/ daurie, > guzti/ duzti, > ikasi/ ikesi/ ikisi, > izen/ uzen, sartu/ sartun> formen arte-an lehenak hobetsi ziren.
|
|
|
1 Giza harreman berezietarako hizkuntz ereduak, noski, sozialki transmititzen dira, eta horregatik zaila izaten da inoiz ikusi ez entzun ez duguna ongi asmatzea. Halere, beren hutsune nabarmenak onarturik ere, zerbait esan
|
beharko
li-tzateke euskaldun berri/ ikasien alde: euskara ikasketa-bidez eskuratua dutenez, hots, hizkuntzaren sormen-baliabide-ak ongi berenganatuak dauzkatelako, maiz, asmamen biziagoa eta itzultzeko ahalmen handiagoa izaten dutela txiki-tandiko euskaldun letragabeek baino?
|
|
|
Euskalkiz idazten denean, gainera, beherago aipatuko dudanagatik, hizkuntza batuaren eredua ahalik eta gehien eduki
|
beharko
litzateke kontuan, eta herrian edo herrialdean bi aldaera erabiltzen direnean, zabalduenari eta batuenari lehentasuna eman (alkarregaz, > ez arkalaz; aurten, > ez aurton; > balitu, > ez baleuz; > gertatu, > ez gertau; > raso, > ez burraso; > e, > eta ez jente; > e, > ez kalidade, > ke, > ez litaike, ... giputzek hain sistematikoki idazten dituzten eta bizkaitar gehienoi hain xelebre gertatzen zaiz-kigun alabearen, > reseak, > kolean> horiek ez aipatzearren.
|