|
2000
|
|
|
Dirua balio guztien zeinua da; onura edo fruituak ematen dituen oro eskuratzen du. Zergatik, bada, zeinu baten beharra duenak, horren erabilera ordaindu ez, premiazko dituen objektu guztien erabilera ordaindu
|
beharko
duen modu berberean?
|
|
|
Aberriaren eta Gobernuaren aurrean gara erantzule hala gure egiteko handia gauzatzeko hartu dugun ideiaz nola berori garatzeko
|
behar izan
dugun moldeaz.
|
|
|
Magistratua nahitaez joan
|
beharko
balitzaio legegileari, oinarririk okerrena onartuko litzateke eta gure artean berretsiko genuke erreskriptuen legeria. Norbanakoen artean sortu eta sakon eztabaidaturiko gorabeheretan legegileak parte hartzen duenean, beroriek ebazteko, bistan da horrek ez duela auzitegiek eurek izan dezaketen arriskua bera baino arinagoa.
|
|
|
Legeak guztientzat du araurik; gizakiak multzoan hartzen ditu, ez norbanako gisa; ezin ditu norbanakoen egintzak edo herritarrak elkarrengandik bereizten dituzten liskarrak zertu. Osterantzean, egunero egin
|
beharko
lirateke lege berriak; halako anizkeriak lege horien duintasuna eta betetzea itoko lituzke. Juriskontsultoa zereginik gabe geratu eta legegilea, ñabardurek nahasia, laster izango litzateke juriskontsulto soila.
|
|
|
Dirua balio guztien zeinua da; onura edo fruituak ematen dituen oro eskuratzen du. Zergatik, bada, zeinu baten beharra duenak, horren erabilera ordaindu ez, premiazko dituen objektu guztien erabilera ordaindu
|
beharko
duen modu berberean. Beste gauzen antzera, dirua dohainez, mailegutan, akuran edo salerosian eman daiteke.
|
|
|
Egia esan, publizitateak ezin du sortu herritar bakoitzarengan eta une berean, herritar horrek bete behar duen lege horren ezagutza. Hala ere, nahikoa izan
|
beharko
luke aurreko publizitate mugatu horrek legea noiz betearazi behar den horretan edozein nahikeria saihesteko.
|
|
|
Dibortzioa erromatarrek onartu zuten: kristau erlijioa erresumaren garaian ezarri zen; dibortzioak IX. mendera arte iraun zuen; amore eman
|
behar izan
zuen, ostera, ezkontzaren izaerari buruz aldarrikatu ziren oinarrien aurrean.
|
|
|
Bere hautaketak oinarri autopsikologikoa aukeratu zuen; haatik, beste abagune asko zeuden, fisikarena esate baterako. Azken hau aukeratu balu, munduaren —hau da, kontzeptuen— eraikuntza-sistema fisikaren elementuekin osaturiko oinarritik hasi
|
beharko
zukeen. Carnapen iritziz, posible da bi sistema modu postulatzea, bere oinarria objektu fisikoak edo objektu psikikoak izatearen arabera.
|
|
|
Zientzia ulertzeko zientzi jarduera ulertu behar zen, teoria eta praktika ez baitira banagarriak, biak beti historian kokatu behar baititugu. Eta Neurath enpirista peto-petoa zenez, ikerkuntzak testuinguru historiko eta sozialarekiko zeukan menpekotasuna kontuan hartu
|
behar izan
zuen. Hortaz eta labur beharrez, Neurathen ustez, garrantzizkoena ez zen horrenbeste munduaren deskribapen zehatza lortzea, ekintzarako oinarri bat baino.
|
|
|
[O] inarrizko objekzioak daude cartesiar ikusmoldearen aurka. Munduaren ikusmoldea edota sistema zientifiko bat sortu nahi duenak ezbaiko premisekin aritu
|
beharko
du. Tabula rasa batetik abiatuz eta egiazko lez onarturiko enuntziatu multzo bat finkatuz, munduaren irudia sortzeko ahalegin bakoitza nahitaez iruzurrez beterik dago.125
|
|
|
Alta, hausnarketaren, ezinezko kalkuluaren eta emaitzaren behartasunaren elkarketak Neurath bere joera pragmatikoaren oinarrizko noziorantz hurbildu zuen, hau da, zio laguntzailearen kontzepturantz. Jakin badakigu pertsona batek, egintza baten bidez emaitzak lor ditzan, egintza horren posibilitate desberdinak behintzat kontuan hartu
|
beharko
dituela. Alabaina, horietako bat aukeratzen badu abian jartzeko, eta egiterakoan mota orokorragoko printzipio bat erabiltzen badu, horrela sorturiko zioari, helburu zehatzekin zerikusirik ez duenari, zio laguntzailea nahi diogu deitu, laguntza bat baita zalantzati dagoenarentzat, nolabait esatearren.127
|
|
|
Vienako Zirkuluari Horkheimerrek egin zizkion kritika eta irainekin bat etorriz gero, argi dago nazionalsozialistek sinpatia sakona izan
|
beharko
zuketela munduaren ikusmolde zientifikoarekiko. Baina zein zen, benetan, ikusmolde zientifikoak zuen harremana ideologia naziarekin?
|
|
|
Eraginkortasun pedagogikoa igotzeko, ilustrazio grafikoekin osaturiko Entziklopedia bat egitea zuen xede. Baina naziek Holanda indarrez hartu zutenez, Neurathek ospa egin
|
behar izan
zuen berriro, oraingo honetan Ingalaterrara. Han bere ikus-metodoaren erakusketa bat prestatu zuen C.K.
|
|
|
Carnap, Ronsdorfen sortua —Alemaniako ipar-mendebaldean—, ehule umilen semea, naziengandik ospa egin
|
behar izan
zuen ere, gaztetan beti mehatxu hori izan baitzuen atzetik, lehendabizi Jenan eta geroago Vienan. Ez zen judua, baina bai sozialista, eta hori nahikoa izan zen 1936an Estatu Batuetara erbesteratu behar izateko.
|
|
|
Carnap, Ronsdorfen sortua —Alemaniako ipar-mendebaldean—, ehule umilen semea, naziengandik ospa egin behar izan zuen ere, gaztetan beti mehatxu hori izan baitzuen atzetik, lehendabizi Jenan eta geroago Vienan. Ez zen judua, baina bai sozialista, eta hori nahikoa izan zen 1936an Estatu Batuetara erbesteratu
|
behar izateko
.
|
|
|
babigatasunaren zeinu enpirikorik ez da existitzen —esaten digu. Kasu honetan elearen erabileraren zilegitasuna ukatu
|
beharko
dugu. Hitza erabiltzen duen pertsona babigak diren gauza batzuk eta ez diren beste batzuk daudelakoan badabil behin eta berriro, giza adimen xume eta finituak babiga dena betiko sekretua izango dela kontuan izatea besterik ez du, bitartean hitz jario hutsal lez izenda dezakegun arren.59
|
|
|
Egiaztagarritasun printzipioaren bertsio hertsian, esanahia duen enuntziatua, praktikan egiazkoa edo faltsua dela erakus zitekeena zen. Esperientziaren batek egon
|
beharko
luke enuntziatuaren egibalioari erantzuteko baina, jakina, hau ez zen beti gertatzen. Printzipioa hertsiegia zenez, bere arabera diziplina batek, ezagutzazko diziplina izan nahiez gero, ez lituzke zentzurik gabeko enuntziatuak onartu behar.
|
|
|
Baina erantzun horien artean-ismo onartezin gehiegi agertzen dira, adibidez: errealismoa, idealismoa, solipsismoa, etab. Egia esanda, epistemologia eta metafisika antzekoak ziren Zirkulukoen begi aurrean eta, zentzu horretan, hura ere errefusatu
|
behar izan
zuten. Ametafisiko gisa ulertzen bada bakarrik onar daiteke epistemologia ezagutza lez, hau da, soilik ezagutzaren analisi logiko hutsa denean.
|
|
|
Enuntziatu bat egiazta zedin, ez lirateke baldintza guztiak aurkeztu behar: nahikoa zen izan
|
beharko
liratekeen baldintzak hitzartzearekin.
|
|
|
Ikusi dugunez —Wittgensteinen egibalioen taulan—, P aurrekaria faltsua denean, enuntziatu osoa egiazkoa da. Eta baldintzazko hauetan aurrekaria beti faltsua denez —oraingoa [de facto] ez den zerbait izan behar duelako, horregatik kontrafaktikoaren izena—, serioski hartzen badugu lehenengo ordenaren logika, baldintzazko kontrafaktiko oro egiazkoa den intuizioaren kontrako ideia onartu
|
beharko
genuke —baldintzazko kontrafaktikoaren egitaularen definizio oro logika klasikoaren egitaulen berdinak izanez gero— Berdinak ez balira, orduan zailena baldintzazko kontrafaktikoak logika horren barne ezaugarritzea litzateke. Eta baldintzazko kontrafaktikoak logika klasikoan formalizatu ezin izan zirenez, Vienako Zirkuluarentzat erabilgaitz bilakatu ziren.
|
|
|
Erantzun hori emanda ere, Zirkuluko gehienak Lewisen kritikaren alde jarri ziren, eta, ondorioz, irteera berrien bilaketari ekin
|
behar izan
zioten. Ayerrek, besteak beste, identitate pertsonalaren irizpide ez psikologikoa, fisikalista baizik, onartuz, honako hau zioen:
|
|
|
Vienako Zirkuluak egiaztagarritasun eztabaidaezina, hertsia ala aldatua, utzi egin
|
behar izan
zuen nozio metodologiko eta esanahiaren irizpide berrien truke. Berrespenaren eta indukzioaren auziak erabakigarriak izan ziren prozesu honetan.
|
|
|
Hauen arabera, Zirkuluaren ikusmoldeak berak ere, zirudienez, ez zuen esanahirik, eta teoria metafisiko huts bilakatu zen, egiaztagarritasunaren diskurtsoa —bertsio desberdinak barne— hitzez hitz aztertuz gero. Hortaz, zirkulukideek printzipioa utzi
|
behar izan
zuten. Erreflexibotasuna ez zen baliozkoa egiaztagarritasunarentzat baina, hala ere, propietate hura onartu beharra zegoen:
|
|
|
Hitz baten esanahia finkatzeko modu bat definizioaren bitartekoa da, hots, esanahi ezaguna duten beste hitz batzuk erabiliz. Baina beste hitz hauek prozedura berbera jaso
|
beharko
lukete, azkenean hitz definigaitzekin topo egin arte, hau da, bakarrik ostentsioaren bidez finka daitezkeen kontzeptu primitiboekin. Hauek, azken finean, ezin dira definitu, baizik eta soilik erakutsi:
|
|
|
Vienarrentzat ere, jakina, nozio gakoa zen, baina ez bere zentzu kantiarrean. Horientzat tamalez, lehen aipaturiko Poincareren konbentzionalismoak argudio eszeptiko gogor bat zekarren geometria espazialaren objektibotasunaren aurka, Schlickek eta besteek aintzakotzat izan
|
beharko
zutena, zientzia berriaren ikuspegi orokorra galtzeko prest ez bazeuden behintzat. Poincareren ustez, espazio baten egitura geometrikoa ez zen gauza ez objektiboa ezta determinatua ere.
|
|
|
Orduan fisikariarentzat objektiboa zena filosofoaren arabera behagarria zenarekin bat zetorren. Emaitza hau lortzeko, dena den, bide luzea jarraitu
|
behar izan
zen, ikusi bezala; bide honek filosofian nahiz fisikan ere izan zuen eragina: fisikan, teoria klasikotik erlatibitatearen teoria orokorrera ailegatu zen; filosofian, aldiz, ikusmolde kantiarrarekin hasi eta positibismoan bukatu21.
|
|
|
Haur bati hizkuntza fenomenalista erakutsi nahi bagenio, zerbait pribatuari egin
|
beharko
genioke erreferentzia. Hau da, irakaskuntzaren objektua zer edo zer pribatua litzateke eta berori seinalatu beharko genuke.
|
|
|
Haur bati hizkuntza fenomenalista erakutsi nahi bagenio, zerbait pribatuari egin beharko genioke erreferentzia. Hau da, irakaskuntzaren objektua zer edo zer pribatua litzateke eta berori seinalatu
|
beharko
genuke. Baina pribatua bada, irakaslearen ‘adimenean’ bakarrik baldin badago, ezin da seinalatua izan, kasu horretan irakasleak haurrarekin partekatuko bailuke eta, ondorioz, publiko egin.
|
|
|
Gure ustez nabarmena da ezagutzaren oinarriztapenaren arazoa egi irizpidearen auzia besterik ez dela. ‘Protokolo proposizio’ terminoa, zalantzarik gabe, hasieran bere bitartez proposizio batzuk seinalatzeko onartu zen, hauen egiaz baliatuz, beste proposizioen egia neurtzeak, haga bat bailitzan, posible izan
|
beharko
bailuke.100
|
|
|
Horrela, behaviorismo zentzu zabalean eta behaviorismo tradizionala bere" zentzu hertsiagoan" behin eta berriro bereizten ibiltzeko zailtasuna saihesten dugu. Zientzia bateratuaren zatia den diziplinari behaviorismoa deitzen badiogu zentzu zabalean, Vienako Zirkuluan orain arte ohitura izan bezala, Watson eta beste behaviorista batzuek aurreratutako tesi bereziak babesteko ardura hartu
|
beharko
dugu.66
|
|
|
" Denek dakite egun positibismo logikoa hilda dagoela. Baina badirudi inork ez duela sumatzen hemen galdera bat egon daitekeela —’Nork egin du? ’ galdera(...) — Uste dut nire erantzukizuna onartu
|
beharko
dudala. Nahita ez egin arren".
|
|
|
Eta horrela ondoz ondo. Argi egon
|
beharko
luke nora doazen berri emate kontraesankor hauek: positibismo logikoa batere hilda ez dagoela sumatzera, alegia.
|
|
|
Ez zieten zuzendu lanbidez filosofoak zirenei, manifestuak garai hartako artistek, poetek edo arkitektoek prestatu eta zabaltzen zituzten paskin edo iragarki polemikoen antza baitzuen. Vienako Zirkuluaren filosofiak erakartzen duen orok irakurrita izan
|
beharko
luke.
|
|
|
Machen eta Humeren eragina oinarrizkoa izanda ere, zalantzarik gabe tesi hau astindu egin
|
beharko
genuke enpirista eta positibistengandik Vienako proiektuan harturiko ideiak benetan zeintzuk izan ziren ikusteko, horien aukeraketa partzialki eta selektiboki garatu baitzuten. Humeren ideien teoriarekiko erlazioa, adibidez, ez da zirkulukideen idazlanetan inon agertzen; bere lema —eta teoria— enpirista soilik izan zen garrantzizkoa, bere maxima esperientzialista, alegia:
|
|
|
Bada, ezagutza positiboa izan zen aurrerakuntza erreala eta efektiboa finkatzen, alde batetik, eta desordena desagertzen, bestetik, lagundu zuena. Ordenarekin batera etorri
|
beharko
lukeen batasun sozialak, aldez aurretiko batasun intelektualaren beharra zeukan. Hortik etorri zitzaion Comteri zientziak bateratzeko grina, enbor bateko adarrak ongi elkartzeko gogoa, bakoitzaren orokortasunak aztertuz metodo bakar bat erabiliz.
|
|
|
Subjektu bat onartzeak zirkularkerian erortzea ekarriko lioke. Izan ere, subjektua —elementuz osatua— elementuen aurrean jarriko luke, baina hauek nahitaez subjektuaren aurretik egon
|
beharko
lukete —hura osatzeko— Hortaz, Machek ez zuen Ni bat kokatzen munduaren aurrean: Ni-a sentsazio konplexu lez definitzen zuen, ez besterik; eta konplexutasun mailan soilik desberdintzen zen beste gauzetatik.
|
|
|
batetik, filosofiak bere jardueran zientziari begiratu behar ziola baieztatuz, hau da, lan serioan, zehatzean, zorrotzean, etab. Bestalde, filosofiaren zeregina zientziaren kontzeptu eta kategoriak argitzea zela esanez. Machek berak nahiko lukeen bezala lortu ez bazuen ere, hurrengo filosofoek ildo horretatik jarraitu
|
beharko
zuten. Lehendabiziko urratsa, dena den, filosofiaren beraren kontzeptuak argitzea litzateke.
|
|
|
fisika eta matematika zaharkituekiko dependentzia estuegiarekin, alegia. Filosofiaren eginkizun berria-egun, eta diziplina legez, zientziaren filosofia izenarekin ezagutzen duguna— fisika eta matematika modernoekin bat etorri
|
beharko
lukeen ikusmolde berri baten garapenean zetzan.
|
|
|
Banan-banan eta begiak estalita, zati bana ateratzen dute denek. Kapeluari eusten dionak hartu
|
behar izaten
du azken puska. Puska beltza ateratzen duena izango da sakrifiziotan Baal-i eskainiko zaiona".
|
|
|
Puntu hau zuentzat argi gera dadin, gai hau aukeratzeko izan dudan zergatiari buruz hitz batzuk esango dizkizuet. Aurreko idazkariak zuen elkartean hitzaldi bat ematea eskatuz ohoratu ninduenean, nire lehenengo burutazioa izan zen egingo nukeela izan zen, eta bigarren burutazioa, zuei hitz egiteko aukera edukiz gero, komunikatzeak pozten nauen zerbaiti buruz hitz egin
|
beharko
nukeela eta ez nukeela denborarik galdu beharko logikari buruzko hitzaldi bat emanez, adibidez. Hori denbora galtzea dela esateko arrazoia hauxe da:
|
|
|
Puntu hau zuentzat argi gera dadin, gai hau aukeratzeko izan dudan zergatiari buruz hitz batzuk esango dizkizuet. Aurreko idazkariak zuen elkartean hitzaldi bat ematea eskatuz ohoratu ninduenean, nire lehenengo burutazioa izan zen egingo nukeela izan zen, eta bigarren burutazioa, zuei hitz egiteko aukera edukiz gero, komunikatzeak pozten nauen zerbaiti buruz hitz egin beharko nukeela eta ez nukeela denborarik galdu
|
beharko
logikari buruzko hitzaldi bat emanez, adibidez. Hori denbora galtzea dela esateko arrazoia hauxe da:
|
|
|
Hori denbora galtzea dela esateko arrazoia hauxe da: auzi zientifiko bat azaltzeko hitzaldi ziklo bat
|
beharko
nuke eta ez ordu beteko hitzaldi bat. Beste aukera bat izango zatekeen zientzi dibulgaziozko hitzaldia deitzen dena ematea; hau da, egiaz ulertzen ez duzuen zerbait ulertzen duzuela sinestaraztera zuzendutako hitzaldi bat, horrela, nire ustez gizaki modernoaren nahirik zitalenetakoa asebetez, hots, zientziaren azken aurkikuntzekiko azaleko jakin-mina.
|
|
|
Ez, noski; hurrengoa esango luke: " Bada hobeki jokatu
|
beharko
zenuke". Hemen balio-judizio erabatekoa daukazue, lehenengo adibidea, berriz, judizio erlatiboa zen.
|
|
|
Jakina, deskribapen honen irakurketak guregan mina edo gorrotoa edo edozein emozio sortuko luke, edo hori ezagutzean, beste batzuetan halako hilketek sortu duten minaz edota gorrotoaz irakurri ahalko genuke, baina gertakariak, gertakariak eta gertakariak besterik ez dira, eta ez etika. Esan behar dut orain, halako zientzia bat balego, etikak benetan zer izan
|
beharko
lukeen bururatzean, emaitza nahiko argia iruditzen zaidala. Argia iruditzen zait pentsatu edo esan dezakegun ezer ez litzatekeela izango gauza hori.
|
|
|
Ikus dezagun orain" erabat zuzena den errepide-a" adierazpenarekin zer esan nahi dezakegun. Uste dut errepidea ikusitakoan edozeinek, beharrezkotasun logikoaz, jarraitu
|
beharko
liokeela, edo ez jarraitzeagatik lotsatuta geratu. Eta halaber, erabateko ongia, deskriba daitekeen gauzen egoera izanez gero, edozeinek —bere gustuak eta joerak alde batera utzirik— halabeharrez egingo luke edo ez egiteagatik bere burua erruduntzat joko luke.
|
|
|
Halako sendatze magiko baten ondoren beti esan liteke: gaixotasunak hau ulertzen ez badu, ez dakit nola esan
|
beharko
niokeen.
|
|
|
Agian egoitza eder baten bitxikeria ezatsegina iruditzen zaiolako. Jakina, horretarako halako espirituak bere buruaz erabat seguru izan
|
beharko
luke.
|
|
|
Egiaz garrantzitsua da nire aurrean beste batek sentitzen duen mesprezua nire ikuspuntutik ikusitako munduaren zati esanguratsu eta funtsezko bilakatu
|
behar izatea
.
|
|
|
hau da, gizon batek halako jaiak ez dituela, nolabait esan, hola edo hala asmatu, baizik eta oinarri handiagoa, are handiagoa, behar dutela jaiek luzaroan iraun dezaten. Jai bat asmatu nahi izango banu, hau oso azkar hilko litzateke edo jendearen joera zabaldura egokituz moldatu
|
beharko
litzateke.
|
|
|
Norbaitek hurrengoa esan lezake: " Beltaneko jaiaren kontakizunaren bidez hunkitu nahi duenak ez du, inolaz ere, jatorriaren hipotesia azaldu
|
beharko
, baizik eta gure aurrean materiala (hipotesira eramaten duena) jarri, besterik gehitu gabe". Orduan, hurrengoa esan daiteke:
|
|
|
Modu berean, egun jakin batzuetan haurrek lastozko panpina erretzeak, azalpenik eman ez arren, kezkatu ahal izango gintuzke. Bai arraroa gizon bat erre
|
behar izatea
jaialdi baten atal gisa! Hurrengoa esango nuke:
|
|
|
Suaren bidez gauzak erabat hondatzeak (apurtzean, urratzean gertatzen ez den bezala) gizakiei atentzioa eman
|
behar izan
die.
|
|
|
Arazketa eta eguzki pentsamenduen arteko konexioari buruzko ezer jakin ez arren, nonbait agertu
|
beharko
zuela suposa zitekeen.
|
|
|
Izan ere, egia deritzoguna ondoen funtzionatzen duen hipotesia besterik ez da. Horregatik, garai eta arraza gordinagoetako iritziak eta jarduerak berrikustean, hobe genuke haien hutsegiteak errukiz juzgatzea; nahitaezko estropezuak dira egiaren bilaketan, eta haiei ere eman behar diegu agian guk geuk egunen batean
|
behar izango
dugun barkamena: cum excusatione itaque veteres audiendi sunt" (Urrezko abarra, I bol., 356 -357 orr.).
|
|
|
Erantzuna hauxe dateke: ez bide zen erraza gezurra aurkitzea, eta porrotak ez bide ziren hain agerikoak, zeren eta kasu askotan, gehienetan agian, desiratzen zen gertaera gertatu egiten baitzen benetan, tarte handiagoz edo txikiagoz, hura ekartzeko erritoa burutu ondoren, eta gogo arrunta baino zorrotzagoa den zerbait
|
beharko
zen ezen, halakoetan ere erritoa ez zela hain juxtu gertaeraren kausa atzemateko. Haizeak jo dezan edo euria egin dezan, edo etsai baten heriotza ekar dezan asmatutako zeremoniaren ondotik, lehentxeago edo geroxeago, beti etorriko da erakarri nahi den gertaera huraxe, eta antzinako gizakumeari barkatu egin behar zaio gertaera zeremoniaren emaitza zuzentzat eta eraginaren froga hoberentzat hartu izana" (Urrezko abarra, I bol., 102 orr.).
|
|
|
Timor irlan, gerrari talde bat etsaien buruekin irabazle itzuli denean, erlijioak eta ohiturak debekatu egiten diote taldeburuari berehala etxeratzea. Etxola berezia prestatzen diote, eta han bizi
|
behar izaten
du bi hilabetez, bere gorputz-espirituen garbikundea jasanez. Denboraldi horretan zehar ez dauka emazteagana joaterik, ez bere eskuz jaterik; beste norbaitek ahoratu behar izaten dio janaria.
|
|
|
Etxola berezia prestatzen diote, eta han bizi behar izaten du bi hilabetez, bere gorputz-espirituen garbikundea jasanez. Denboraldi horretan zehar ez dauka emazteagana joaterik, ez bere eskuz jaterik; beste norbaitek ahoratu
|
behar izaten
dio janaria. Betebehar hauek hildakoen espirituen beldurrak eragiten ditu ezbairik gabe;(...)" (Urrezko abarra, I bol.," Hiltzaileak tabututa" atala, 293 orr.).
|
|
2001
|
|
|
olerkariak ez ditu adierazten dituen hitzen esanahiak ulertzen; rapsodak ere ez ditu olerkariaren bitartez jainkoak esandakoak ulertzen. Egoera honetan, zerk hartu
|
beharko
luke olerkigintzaren lekua. Erantzuna argia da:
|
|
|
filosofiak. Berak osatu
|
behar izango
du meta-diskurtso edo meta-narratiba berria, orori buruz hitz egiteko gaitasuna duen diskurtsoa izango da. Eta filosofoa, gai guztiei buruz trebe eta bere buruaren jabe izanik, egiazkoa eta faltsua bereizteko gaitasunaren jabe dena izango da.
|
|
|
Eta hau egia unibertsala da. Baina pertsona berak gai berei buruz hitz egiten duten guztiak epaitzen baditu, lonek ere trebetasun hau izan
|
beharko
luke, hots, olerkari guztiei buruz azalpenak emateko trebetasuna. Horrela, trebetasun honen bitartez olerkigintzaren artea bere osotasunean ulertzeko gai izan beharko luke, nahiz eta, ikusiko dugun legez, hau horrela ez den.
|
|
|
Baina pertsona berak gai berei buruz hitz egiten duten guztiak epaitzen baditu, lonek ere trebetasun hau izan beharko luke, hots, olerkari guztiei buruz azalpenak emateko trebetasuna. Horrela, trebetasun honen bitartez olerkigintzaren artea bere osotasunean ulertzeko gai izan
|
beharko
luke, nahiz eta, ikusiko dugun legez, hau horrela ez den.
|
|
|
kontua ez da ideia horiek originalak edo solaskideak berak asmatuak izatea, edo iritzi horiek oso garrantzitsuak izatea; bereak bailiran defendatzea nahikoa da, eta ez soilik jendeak hala esaten duelako. Baldintza hau ezinbestekoa da, ideiak egiaztatzearekin batera, solaskidearen bizitza bera egiaztatzen baita, eta ezeztatuz gero, solaskideak eztabaidagai den auzian bere bizitza modua aldatu
|
beharko
baitu: izan ere, filosofia ez da diskurtso modu bat soilik, bizitzeko era bat ere bada.
|
|
|
Hiri bakoitzak bere jaialdiak zituen, baina guztietan errezitatzen ziren jendaurrean Homero eta gainerako olerkari handien olerkiak. Jaialdi bat aipatzekotan, Panateneak aipatu
|
beharko
genituzke. Panateneak Atenasko jaialdi garrantzitsuenak ziren, eta bertan antolatzen ziren olerki errezitazio entzutetsuenak.
|
|
|
Honi guztiari ondorio saihestezin bat gehitzen zaio: Platonentzat egia bat eta iraunkorra denez, unibertsala, baieztapen bat ulertzen duenak bere kontrakoa ere ulertu
|
beharko
du. Eta horrez gain bere gaiaren eremu osoan epaiketa lanak egiteko gai izan beharko du.
|
|
|
Platonentzat egia bat eta iraunkorra denez, unibertsala, baieztapen bat ulertzen duenak bere kontrakoa ere ulertu beharko du. Eta horrez gain bere gaiaren eremu osoan epaiketa lanak egiteko gai izan
|
beharko
du. Baina lonek, berak onartu bezala, Homeroz bakarrik daki, beste poetez ezer ez dakielarik.
|
|
|
Beraz, olerkaria jainkoen eta publikoaren arteko bitartekari bat da. Platonek, olerkigintzak hartzaile eta publikoarekin duen erlazio hau dela eta, olerkigintzak egiten zion konpetentziaz jabetu
|
beharko
zuen. Olerkigintzari egindako kritikaren bigarren alderdia da:
|
|
|
Atenastarrek Egeo itsasoan nagusigoa badute ere, Esparta hiri-estatuak kontra egiteko indar nahikoa du, Peloponeson bera baita indar nagusia. Bi hiri-estatu hauen arteko lehiak Helade guztiaren bizitza baldintzatuko du, batez ere elkarri guda deklaratzen diotenean, gainerako hiri-estatuek bata edo bestearen alde jarri
|
behar izan
baitzuten.
|
|
|
Atenasera mugatuz, porrotaren oinarrian (militarki menperatuak izateaz eta nagusigoa Espartaren eskuetan uzteaz gain) egoera sozio-ekonomikoa aurki dezakegu. Hiriaren baitan gorde ziren biztanleek noizbehinka izurriteak sufritu zituzten, eta peloponesotarrek beraien lurreko erasoekin Atikako nekazaritza deuseztatu zuten, urteak
|
behar izan
zituelarik aurreko egoera oparoa berreskuratzeko. Honela, gerraren ondorioz, gutxi batzuk ikaragarri aberastu ziren, eta gainerakoak izugarri pobretu.
|
|
|
Honela, gerraren ondorioz, gutxi batzuk ikaragarri aberastu ziren, eta gainerakoak izugarri pobretu. Lurra lurjabe gutxi batzuen eskuetan geratu zen, eta lurjabe txikiek beraien hiritar aske izatea mantentzeko lurra saldu eta lanean hasi
|
behar izan
zuten. Baina (bai landan edo bai hirian) lana esklaboei eginarazi zieten, eta hiritar asko lanik gabe pobrezian murgildu ziren.
|
|
|
Benetako jakintzaren jabe (teknikaren jabe) izango balitz, lonek gainerako olerkari orori buruz ere jakin
|
beharko
luke, denek gai berei buruz hitz egiten baitute, Sokratesek jarraian dioen moduan:
|
|
|
lonek Homerori buruz asko badaki, horrek Homerok hainbat eta hainbat gauzei buruz esandakoak ulertzen dituela esan nahi du, bestela esanik, Homerok haiei buruz esandakoak egiazkoak ala faltsuak diren erabakitzeko trebetasuna duela. Eta berdin
|
beharko
luke gainerako olerkariekin, hauek gauza berei buruz hitz egiten baitute. Argi dago rapsoda ez dela esanahiez jabetzen; adierazlearen mailan geratzen da, esanahirik gabeko mundu antzuan preso.
|
|
|
Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat. Jorratzen dituen gai horiek guztiak beraietan adituak direnek ezagutuko dituzte hobekien eta, ondorioz, Platonen aburuz olerkigintzak meta-diskurtso artikulatzailea izateari utzi
|
beharko
lioke, ez baitaki hitz egiten duen horri buruz. Bere lekua, nabaria denez, filosofiak hartu beharko du.
|
|
|
Jorratzen dituen gai horiek guztiak beraietan adituak direnek ezagutuko dituzte hobekien eta, ondorioz, Platonen aburuz olerkigintzak meta-diskurtso artikulatzailea izateari utzi beharko lioke, ez baitaki hitz egiten duen horri buruz. Bere lekua, nabaria denez, filosofiak hartu
|
beharko
du.
|
|
|
Garbi geratzen da, ondorioz, zientziaren esakuneek egiatan bi esakune modu hauen ezaugarriak nolabait bateratu behar dituztela, sintetikoak eta aldi berean a priori diren esakuneak izan
|
beharko
dutela. Hauek ahalbidetzen dute zientzia:
|
|
|
Baina adigai soilekin berehalako sintetikotasun hori ezin da inolaz ere lortu, adigaitik irten behar delako beste osagai baten bila. ...lik dira posible eraikuntzaren bidez." Gertatzen den guztiak kausa bat du" esaten badugu alde batetik eta" hiru puntu plano batean daude" bestetik, bigarren esakuneak espazioan egiten den eraikuntzaren baldintzak aurkezten ditu eta espazioaren begiespena baino ez du behar; lehenengoak, ordea, adigai soiletatik irten eta denboraren segida behar du, hau da, dedukzio edo froga bat
|
beharko
du bere baliotasuna argitzeko.
|
|
|
Gainera, moralaren eta zorionaren arteko lotura hori fenomenoen mundu honetan ezinezkoa dela dirudi; beraz, hil ondoren etorkizuneko mundu bat dagoela onartu
|
beharko
dugu era berean, lotura hori lortzeko ezinbesteko baldintza bestela. Hauek dira, beraz, ongi gorenaren idealaren ondorioak, hau da, moraltasunaren eta zoriontasunaren loturaren emaitzak.
|
|
|
Joera dogmatikoen eta eszeptikoen arteko joan-etorria arrazoimenean bertan errotua dago. Joera dogmatikoa arrazoimenaren haurtzaroa da, gauzak diren bezala ikusten dituela uste duena; joera eszeptikoa arrazoimenaren nerabezaroa da, gauzak ezagutzeko ezintasunean tematzen dena; eta arrazoimenak berak lortu
|
beharko
du, beraz, bere heldutasuna, adin-nagusitasuna, egoera antzu horretatik irteteko bidea, bide kritikoa.
|
|
|
Zientziaren bidea arbuiatuz beren egoera ‘naturalean’ gustura daude. Metodo zientifikoa, berriz, dogmatikoa edo eszeptikoa izan daiteke, baina edozein kasutan beti ere sistematikoa izan
|
beharko
du. Wolf eta Hume aipatzen ditu metodo dogmatikoaren eta eszeptikoaren ordezkari nagusi gisa.
|
|
|
Immanuel Kantek ezagutzaz egin duen ikerketa handia bi hitzetan laburbildu
|
beharko
balitz, hauexek aukeratuko nituzke: aniztasuna eta batasuna.
|
|
|
Alemaniar filosofia osoa enpirismo zakar horren kritika gisa uler daiteke. " Horko gorri hori" esaten badugu, berehala espazioaren eta denboraren baldintzak onartu
|
beharko
ditugu. Baina gero urrats garrantzitsuagoa eman beharko dugu.
|
|
|
" Horko gorri hori" esaten badugu, berehala espazioaren eta denboraren baldintzak onartu beharko ditugu. Baina gero urrats garrantzitsuagoa eman
|
beharko
dugu. Gorria automobil bati edo beste zerbaiti egozten diogu.
|
|
|
Natur Zientziak askoz denbora gehiago
|
behar izan
zuen bide segurua aurkitzeko. Hemen ere pentsaeraren iraultza bat beharrezkoa izan zen hori lortzeko.
|
|
|
Ezagutza objektuei jarraiki behar zaiela onartu izan da orain arte, baina horrela ez da ezer lortu. Alderantzizkoa suposatu
|
beharko
dugu behingoz, objektuok gure ezagutzari jarraiki behar zaizkiola. Eta Kopernikoren adibidea aipatzen du Kantek.
|
|
|
Ezagutza balioduna lortzeko, esperientzia egin ahal izateko, aldez aurretiko baldintza batzuk behar dira. Objektuak, beraz, guk aldez aurretik edo a priori ezartzen ditugun baldintzei jarraiki
|
beharko
zaizkie. Aurrerantzean arazoa ez da izango gauzak nolakoak diren, baizik eta guk nola ezagut ditzakegun.
|
|
|
Hauxe da, beraz, aipatzen genuen balio positiboa: " Nik, beraz, jakintza ezeztatu
|
behar izan
nuen, honela sinesmenarentzat leku egin ahal izateko" (B XXX (E48)). Horrela Kantek ez du sinesgaiztasunaren alde egin nahi; aitzitik, praktikaren benetako garrantzia azpimarratu nahi du bere oinarri okerrak baztertuz.
|
|
|
Zer da gizakia? Beraz, Antropologia transzendental batek osatu
|
beharko
luke Filosofia transzendentala.
|
|
|
Ezagutza baliodunaren orokortasunak beste jatorri bat du. Beraz, argitu egin
|
beharko
da ezagutza huts bat badagoen, a priori dena, hau da, esperientzia orotatik independentea. Ezagutza enpirikoa, jatorria esperientzian duena, a posteriori izango da.
|
|
|
Metafisikak ere berdin jokatu
|
beharko
luke benetako ezagutza balioduna eman nahi badu. Orain arte ez duela lortu denok dakigun gauza da, baina oro har lor dezakeen, arrazoimenaren zeregin nagusiari erantzutean jakingo dugu:
|
|
|
‘gorritasunera’ igarotzen gara, kontzeptu edo adigai batera. Baina hau adimenak egiten du, ez sentimenak, eta beste eremu hau geroago Logikan aztertu
|
beharko
da.
|
|
|
Beraz, ezberdintasun nabarmena dago espazioan kokatzen diren gauzen eta espazioaren artean, maila ezberdinetan daude. Espazioak, beraz, adigai enpiriko ororen aurretik hor izan
|
beharko
du, hots, a priori izango da.
|
|
|
Beharrezkotasun logiko hori erreala izango da hirukia dugunean, ez bestela. Jainkoa ahalguztiduna dela esatea judizio erabat zuzena da; horrekin esaten dugu jainko baten ezaugarriak lituzkeen izaki bat existituko balitz, horrek ahalguztiduna izan
|
beharko
lukeela, hau da, subjektua halakoa bada, predikatu hori ere barne hartu behar duela. Ondorioz, ezin dut predikatua kendu eta subjektua mantendu, baina beste aukera bat ere badago:
|
|
|
Honela dio laburki: zerbait existitzen bada, orduan absolutuki beharrezkoa den izakia ere existitzen da; ni behintzat existitzen naizenez, izaki beharrezko horrek ere existitu
|
beharko
du. Hemen esperientzia batetik abiatzen gara, hortik kosmologikoa izena, eta gero beharbadakoa denaren eta halabeharrezkoa denaren arteko lotura bilatzen da.
|
|
|
Izadia modu erregular batean helburu batzuetara zuzentzen dela dirudi. Izadiaren barne ez dago argitzerik helburu horien araberako jokaera erregular hori; ondorioz, izadiaz kanpo existitzen den izaki ahalguztidun, orojakile eta beharrezko batek existitu
|
beharko
du. Analogia bat erabiltzen da geuk teknikoki sortzen ditugun gauzekin:
|
|
|
Era honetara, beraz, ezin da izadiaren sortzaile bat inferitu; gehienez ere izadiaren arkitekto bat. Arkitekto honek jakintsua eta boteretsua izan
|
beharko
du erregulartasun hori antolatzeko, baina ez da beharrezkoa bera orojakilea eta ahalguztiduna izatea. Beraz, perfekziora doan urratsa ez dago legeztatua froga honetan.
|
|
|
Kantek berak Kritika-n zehazki garatzen ez badu ere, analisi infinitesimalaren oinarri filosofikoez ari da hemen, eta, ondorioz, eta hori bai dela Kanten asmo argia, Natur Zientzian Matematika erabiltzea zilegi dela frogatu nahi du. Oinam-esakune matematikoek Kantek ‘mundua’ deitzen duena oinarritzen dute, eta gero dinamikoek ‘izadia’ oinarritu
|
beharko
dute; baina, ikusten denez, izadian aurkituko dugun dinamismoa ulertzeko aukera aldez aurretik hedaduraren eta intentsitatearen arteko lotura honek eskaintzen du.
|
|
|
Magnetismoa ez dugu zuzenean esperimentatzen, baizik eta berak dituen eraginen bidez, baina sentsuak finagoak edo bestelakoak balira egingo genuke Kanten arabera. Kontua da bere eraginek bere errealitatea erakuts dezaketela, haiek espazioan eta denboran agertu
|
beharko
baitute.
|
|
|
Denbora barneko sentsua da, beraren bidez gogamenaren barne egoera begiesten da. Eta denbora espazioa baino orokorragoa da, zeren egia baita subjektuak kanpokoa den guztia espazioaren bidez eta barnekoa denboraren bidez jasotzen duela, baina baita ere kanpokoa den orok azkenean barne sentsura etorri
|
beharko
duela subjektuak jaso behar badu.
|
|
|
Ezinezkoa da denborarik gabeko mundurik irudikatzea. Ezer ez dela existitzen irudikatuko bagenu ere, geu besterik ez, denbora onartu
|
beharko
genuke. " Denbora, beraz, gure [giza] begiespenaren baldintza subjektiboa besterik ez da" (A35/ B51 (E85)).
|
|
|
Hori ideia bat da, agerpenen negatibo fotografikoa edo izango litzatekeena, baina ez da zilegizkoa ideia hori zentzu positiboan ulertu eta gauza bihurtzea. Beraz, esferaren barne dagoena ezagutzeko ahalbideaz poztu
|
beharko
genuke, eta ez esferatik at geratzen omen denaz arduratu. Beraz, berbaitango gauza muga-adigaia besterik ez da; ezagutzaren mugak erakusten ditu besterik gabe.
|
|
|
Neu banaizela dakit eta hori denboran gertatzen da, baina (gero lehen analogiak argituko duen legez) aldakorra den edozer gauzak aldagaitza den zerbait eskatzen du. Nire baitan, ordea, aldakorrak diren errepresentazioak besterik ez ditut; hauetan ezin da aldagaitza litzatekeenik aurkitu eta, beraz, nigandik at aurkitu
|
beharko
dut espazioan dauden objektuetan. Beraz, Kanten idealismoa ez da subjektuaren edo cogitoaren ezagutzatik hasten, gero munduaren eta jainkoaren izatea frogatzeko.
|