|
2003
|
|
|
Ordura arteko erdal historiografia ezin irakur zezaketen euskaldun elebakar haiei (Iztuetak emandako datuen arabera Gipuzkoako 120 mila biztanleetatik 100 mila ziren elebakarrak). Eta
|
hauek
kontatutakoa ulertuko bazuten, euskaraz idatzi beste biderik ez zen geratzen. Baina Iztuetak ez zuen utilitarismoagatik idatzi euskaraz, bokazio euskaltzalez baino.
|
|
|
Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen ari zela ikus dezakegu. Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko
|
hauek
. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia.
|
|
|
Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki
|
hauek
, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza bera esan daiteke, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz:
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko
|
hauek
1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
–Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko
|
hauek
, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
indarrean zegoen ordenamendu juridiko historikoarena (hots, foru erregimenarena), literatura historikoarena eta zientzia historikoena. Antzinako Erregimenean hiru diskurtsu mota
|
hauek
aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar eragiten segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea lortu zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz, ikusi dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea guztiz lortu gabe.
|
|
|
Euskalduntasunaren gaineko erdarazko narratiba
|
hauek
sortu zuten kritikarik: –Burlatcen naiz Garibayez,/ bay halaber Echavez,/ Cenak mintzatu baitire/ Erdaraz Escaldunez.
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista
|
hauek
historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Lapurdiko eliztar
|
hauek
, Leizarragaren saio kalbinista frustratuaren ostean, euskarazko narratiba berri bat abiatu eta garatu bazuten ere, ez zen historia beren gai behinena izan. Apaizak izanik, logikoki, erlijio asmoko testuak idatzi zituzten.
|
|
|
Idatzita utzi zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico erri chitez noblearen Gloria paregabeac edo Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe. Bestetik Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen,
|
hauek
ere argitaratu gabe geratuz. Hegoaldeko euskal idazleon agerrera, hein handiz Larramendiri loturik dago.42
|
|
|
Hori erakusten digute pastoralek. Antzespen herrikoi
|
hauek
(XVII. mendetik idatziz jasoak), jatorria Erdi Aroan zutela dirudi, Mendebaldeko Europan aski hedaturik zeuden drama liturgikoetan hain zuzen (frantsesez mystères deituriko haietan). Hego Euskal Herrian ere XVI XVII. mendeetan gisa honetako teatro lanen kasuak dokumentatu izan dira, baina nagusiki Iparraldean eta bereziki Zuberoan landu ziren, pastoral izena hartuz.
|
|
|
genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan haien memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia
|
hauek
une desberdinetan idatziz jaso zirelako, hasi Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak egin dituen bertso bilketetan.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia
|
hauek
idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere.
|
|
|
Kasu bietan, euskal elite politikoek monarkia osoari (dela Espainiakoari dela Frantziakoari) zuzentzen zieten mezua, haren aurrean defendatu nahi baitzituzten euren pribilegioak, eta logikoki monarkia bakoitzeko erdara nagusian idazten zuten. Erdarazko euskal ikuspegi historiko
|
hauek
euskarazko narratibetan zeharkako isla batzuk izan zituzten arren, ez zen euskaraz ildo bereko historia lanik argitaratu XIX. mendera arte. Euskaraz, nolabaiteko produkzio idatzia sustatzeko interesa zuen erakunde bakarra Kontraerreforma osteko Eliza katolikoa zen, baina xede ebangeliko soilez.
|
|
|
Hor koka daitezke Iztuetaren eta Hiribarrenen argitalpenak. Hala ere, saio
|
hauek
, artean ere, nagusiki eragile indibidualen esku egon ziren, eta oso eragin mugatua izan zuten. Euskaldun herritarrei heltzen zitzaien iraganaren inguruko kontakizun nagusia Eliza katolikoa lako erakunde sendo batek babesten zuen kontakizun erlijiosoa zen oraindik ere:
|
|
|
Iragan urruneko garaiak azaltzean mitoz beterik eta zentzu kritikorik gabe egiten zuten, dokumentuen analisian oinarrituriko historia tenporal baten lekuan, euskararen iraupen ustez aldagaitzean oinarrituriko kontakizuna eskainiz. Nolanahi ere, kontakizun
|
hauek
Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek, beren berena zuten problematika bat:
|
|
|
Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan
|
hauek
, beren berena zuten problematika bat: diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz.
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia
|
hauek
kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Mediterranear isurkian zitu gehiago (garia nagusi), ardo eta oliba olioa ere agertzen zen, eztia eta barazki gehiagorekin batera; mediterranear fruituak ere agertuz (almendrak,?). Arabiarren iritsiera aipagarria zaigu;
|
hauek
ortuariak ugalduko zituzten ureztapenez baliatuz, Ebroren eta bere isurkideen ertzetan: esparrago, porru, alkatxofa, espinakak,?; eta ez da ahaztu behar gozogintza eta turroia ere garatu zituztela.
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua zuten santua, elkarte debozional bat sortzeko, baimena 1765ean prokuradoreak eman zielarik txostenak ikusi ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores edo ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile
|
hauek
elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen.
|
|
|
jantzi, mantel,...; bitxi eta mahairako zerbitzuan ere, kopuru handiak zituzten, 11.000 eta 31.000 erreal tarteko kopuruak osatuz. Batzuetan oso zaila da jakiten gauza
|
hauek
, batez ere sukaldekoak, etxekoak ziren bakarrik ala negozioan ere erabiltzen ziren, inbentarioetan sailkatu eta banatu gabe aurkitzen baitira (gehienez ere, tresnak eginda zeuden lehengaiaren arabera sailkatuak agertzen dira inbentarioetan) 27.
|
|
|
Bisita
|
hauek
itxuraz urte batzuetan zehar ez ziren egin, eta, ondorioz, kalitatean iruzurra egiten zen, ordenantza desberdinek agertzen digutenarena arabera37.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide
|
hauek
edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi
|
hauek
galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu
|
hauek
(aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen).
|
|
|
mendialdeetan harkaitzak, larreak eta sasitzak; etxolak (egur eta buztinez eginak) eta landutako zonalde txikiekin (gari, zekalea, Araba aldean), trikuharriren bat? Animali talde basatiez gain, kontrolatuak egongo ziren (abelgorri, arresa, ahuntzak, txerriak), azken
|
hauek
gehituz joango ziren, ehiza baztertuz zihoazen heinean; hala ere, Eneolitikoan ere gizonek noizbehinka ehizan egingo zuten (basahuntz, orein eta basurdeak kasu). Ibilkariak ere baziren, zonalde baten barruan eta kilometro gutxi mugituz.
|
|
|
Ilustrazioaren, Barroko Rokokoaren eta Neoklasizismoaren, eta Despotismo ilustratuaren garaian elikadura nahiko eskasa zen, labore krisialdiekin erlazionatuta, nahiz eta krisi
|
hauek
indarra galdu zuten mende honetan, aurrez aipatu dugunez.
|
|
|
Artisauak, merkatari txikiak eta funtzionario txikiak:
|
hauek
pobreen kopurua %50etik %70era igotzen zuten krisialdietan.
|
|
|
Orokorki lurren jabegoa pribilegiatuen esku zegoen (%65a). Jabego feudalarekin batera lur komunalak ere erlotuak zeuden, beraz, lur askeak herena ziren, eta,
|
hauek
ere, atzerakadan zeuden, nekazariek zorpetzean galduz, batez ere, mendearen bigarren erdialdean errentak asko igotzean (prezioak baino gehiago). Populazio asko egonik, minifundismoa nagusitzen joan zen, herentzia sistemarekin edo premutasuna zegoen lekuan doteak ordaintzearekin?; honela, nekazari errentari kopurua haziz zihoan eta baita jornalariena.
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi erabiltzen zen (apoteketan sendagai gisa) eta, esan dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik lortzen zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu
|
hauek
gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da.
|
|
|
Lekari motako zuhainen erabilera ere hedatu zen? Ingalaterran lehenengo eta gero Frantziara iritsi zen fenomenoa?; landare
|
hauek
(alfalfa, hirusta?) lurrari laguntzen zioten, errekuperatzeko behar zuen nitrogenoa eransten baitzioten; animalientzako elikagaia ere baziren, lanindarra eta ongarri ahalmena handituz. Gainera, lur gehiago lantzen hasi ziren (drenaiak Herbeheretan, lugorrien gutxitzeak), golde berriak agertu ziren (Jethro Tull Ingalaterran, Brabante goldea Herbeheretan); intelektualek nekazaritzari buruzko interesa garatu zuten (frisiokratak, ekonomi elkarteetako partaideak); nekazari munduan artisautzaren sarrera eta garapena gertatu zen lagungarri gisa (hirietako gremioetatik ihesi3); eta, azkenik, baina ez horregatik garrantzi gutxiago zuen fenomenoa, emigrazioa zen:
|
|
|
Gainera, Arabak ez zuen kode bateraturik lortu foruari dagokionez (Bizkaia edo Gipuzkoak bai zutena, eta Aiararen salbuespenarekin), eta probintziaren gehiengoan errege forua eta legea zen nagusi (Gaztelako erregearena, hiribilduetako hiri gutunen bidez). Hala ere, tokian tokiko erakunde
|
hauek
oso garrantzitsuak ziren, administratiboki autonomoak ziren eta. Probintziako bere Junta Generalak edo Batzar Nagusiak zituen, eta hauen buru ere Diputado Generala zen, baina udaletxeen gainean botere zentralak (Madrilek kasu honetan) zeukan eskumena eta kontrola.
|
|
|
Batzarretan periodikoki biltzen zirenak prokuradoreak edo ahaldunak ziren. Probintzia mailako edozein gatazka mota konpontzen zuten azken
|
hauek
: erakunde lokalen arteko gatazkak, errepideen eraikuntzak planifikatu, probintzietako zergak ezarri, aginpide ezberdinak hautatu, eta abar.
|
|
|
Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta handiz antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan. Azken urte hauetako gai nagusiak honako
|
hauek
izan dira: 2001 urtean. Nafarroa, 3000 urte:
|
|
|
Arratsaldeetan, aldiz, hiru mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea nola irakatsi lantzeko. Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako
|
hauek
ziren: egindakoaren eta egiten ari zenaren berria jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu».
|
|
|
1986an Gerra Zibila, 1989an iraultza garaiak eta Historiaurrea, 1990an Industrializazioa, 1991an Faxismoa, 1992an Langile mugimendua, 1993an Nazionalismoa, 1994an Historiografia eta aldaketa ekonomikoa (Ekonomia sailarekin batera), 1995ean Militarismoa eta antimilitarismoa, 1996an Erromatarkuntza eta Irakaskuntzaren historia (Pedagogia sailarekin batera), 1997an Ekologia, Eliza eta itsasoa, aurrenekoa eta azkena berriro ere Ipar Euskal Herrian, 1998an Kirola Iruñean (Antropologia sailarekin batera) eta Historia eta Literatura Miarritzen, 1999an Frankismoa Iruñean eta Historiografia Miarritzen eta 2000 urtean, azkenik, Iruñean Sozialisten agintaldien balantzea eta Irudia eta Historia Miarritzen. Gasteizen antolatutako jardunaldien gaiak, honako
|
hauek
izan dira, 1996, Gerraosteko euskal nazionalismoa(); 1997, Karlistadak, 1998 Ipar Euskal Herriaren Historiaz, 1999 Baztertuak Euskal Herriko Historian eta, 2001, Euzko Alderdi Jeltzalearen Historia.
|
|
|
Hauen lanetan garai hartako errusiar arteak izandako garrantzia antzeman daiteke. Izan ere,
|
hauek
, Suprematismo eta Konstruktibismo mugimenduak (mendebaldeko artean eragin handia izango zutenak) bultzatu eta arte garaikideko abstrakzioranzko joera zehaztu zuten.
|
|
|
Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile
|
hauek
baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten. Uste hauek euren eskutik argitaratutako artikulu eta panfletoetan hedatuko zituzten.
|
|
|
Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten. Uste
|
hauek
euren eskutik argitaratutako artikulu eta panfletoetan hedatuko zituzten. Idazki hauetan, artistaren egitekoen artean gizartearekin harremana duten hainbat aktibitate badirela azaltzen zuten.
|
|
|
Errusian 1917 urtean gertatutako Iraultza sozialistak aldaketa ugari ekarri zituen. Aldaketa
|
hauek
ez ziren arlo politiko, ekonomiko eta ideologikora soilik mugatu.
|
|
|
Kritikariek Ezkerretako artea izendatzen zuten, non hainbat korronte sartzen ziren: Primitibismoa, Futurismoa, Suprematismoa, Kubismoa eta Konstruktibismoa (azken bi
|
hauek
artearen historian paper garrantzitsua izango zutelarik).
|
|
|
–Ezkerreko? margolari
|
hauek
, indarrean zegoenaren ezeztapenean finkatzen ziren. Horrela, inspirazio iturria, Asia, Afrika edota Polinesiako arte primitiboan bilatu zuten.
|
|
|
Denbora gehiena esperimentazioan ematen zuten. Artista
|
hauek
garaiko figurarik ausart eta apurkorrenak izan ziren.
|
|
|
Esperimentuen munduan hainbeste murgilduko ez zirenen artean Koncharovski, Mashkov, Altmaw... aurkitzen ziren, etorkizuneko Errusian arte mailan lan gehien jorratuko zutenen taldea. Ordura arte bigarren maila batean kokatutako
|
hauek
, oharkabean laudorioak jaso zituzten arlo artistikoan; arte iraultzaile bezala aurkeztutako artistak berriz, korronte onartu eta ofizialetik at geratzen ziren bitartean.
|
|
|
Zalduak,, historialarien lanaren emaitzarik behinenetakoa liburuak eta artikuluak argitaratzea? dela oroituz, Karlomagnoren eta ikerketa berrien inguruko bi liburu
|
hauek
publikatu direlako poza agertu zuen,, gure jarduerak helbururik badu, gauzak idatziz uztea delako?. Era horretara, aurkezpen ekitaldira gonbidatzeagatik eskerrak emanda, liburuen analisiari ekin zion:
|
|
|
–Liburu
|
hauek
, berez, ez dira nagusiki ikerkuntzakoak, ikerkuntzaz ulertzen dugunekoak, behintzat; bestalde, ez dira, ezta ere, eta bistan da, dibulgazioko liburuak. Sintesi lanak dira.
|
|
|
–Ez dira artxiboetan edo indusketetan zuzenean mamitutako testuak, baizik eta oinarrizko ikerketen azterketaren gainean eraikitakoak. Jakina, liburu
|
hauek
osatzen dituzten artikuluen artean badaude egileek eurek egindako ikerketa zuzenetik ateratako ondorioak, baina testuetan nagusi da sintesi bat lortzeko nahia: gaiak erabat agortzea dute helburu, gaiaren egungo egoera laburbiltzea; adibidez, zein da gaur eguneko hiri arkeologiaren egoera Euskal Herrian, edo Karlomagnoren garaiko gizartearen funtzionamenduaz irudi laburtu bat ematea, ahalik eta eguneratuena.
|
|
|
Ludger Meesek eta Joseba Agirreazkuenagak defenditzen dute, Ikerketa Berrien liburuan hain zuzen ere, mota honetako sintesi lanen beharra euskal historiografiaren garapenerako. Ba, alde horretatik, bi liburu
|
hauek
bigarren mailako ikerketa mota horren adibide bikainak iruditzen zaizkit.?
|
|
|
–Ildo horretan pozgarria da, jakina, liburu
|
hauek
euskaraz eman direlako. Ez dut esan nahi hori meritua denik, berez:
|
|
|
–Auzia, nire ustez, insolublea da. Hala ere, historiak zientzia bezala duen maila kontserbatu nahi badu, mistifikazoan erori nahi ez bada, halako lanak egiten jarraitu dira (liburu
|
hauek
bezalakoak, alegia). Beraz, agian atentzioa jarri dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan:
|
|
2004
|
|
|
Erdigunean ezin zen etxebizitza gehiago egin, eta pixkanaka kanpoaldean auzo berriak eraikitzeari ekin zioten; Florida, Portu, Karabel... Auzo
|
hauek
langile auzoak izan ziren nagusiki. Emigrazio fenomenoaren protagonista izan zirenek oso gogoan dituzte hasierako etxebizitza arazoei aurre egiteko sortutako «bat bateko erantzunak», etxea elkarbanatzea ohiko, eta ezinbesteko, bihurtu baitzen.
|
|
|
Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake. Nik emakumeen lanarekin (patronen lanarekin) duen hartu emana aztertu dut, eta jarduera honen bitartez patrona gisara lan egin zuten emakumeek Hernaniko historiari eginiko ekarpenera inguratu naiz. jarduera hau egoki ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da emakume
|
hauek
bizi izan zuten testuingurua ulertzea, hau da, bai industrializazio prozesuak, eta, nola ez, frankismoak, genero harremanetan izan zuen eragina ikustea.
|
|
|
«Isilpeko merkatuan» lan egiten zuten emakume asko topa daitezke Hernanin. Artxibo eta errolda ofizialetan emakume
|
hauek
ikustezinak dira. Erroldak errepasatzen ditugunean badirudi emakumeen eta lan merkatuen arteko harremana noizbehinkakoa dela.
|
|
|
Mercedesek azaltzen duenez, Zikuñagarako etxean egiten ziren lan
|
hauek
guztiz femeninoak ziren, isilpean egiten zirenak, eta isilpean ordaintzen zirenak.
|
|
|
Arantxa eta Mercedesena «isilpean» Hernaniko emakumeek egin zuten lanaren bi adibide dira. Bi adibide
|
hauek
ez dira anekdota edo salbuespenak, oso zabaldua zegoen errealitate baten isla baizik. «Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu behar dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana.
|
|
|
«Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu behar dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana. Adibideokin agerian uzten da emakume
|
hauek
egiten zuten lana, eta lan horren truke eskuratzen zuten dirua, oinarrizkoa zela beraien etxeko lan taldearen biziraupenerako. «Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz.
|
|
|
«Isilpeko merkatuan» lan egiten zuten emakumeez gain bazeuden gizonekin batera fabriketan lan egiten zuten emakumeak ere13 Emakume
|
hauek
ezkongabe eta alargunak ziren. Izan ere, 1962 urtera arte indarrean egon zen ezkondu ostean emakumeak lana uztera behartzen zituen legea.
|
|
|
Eta beno andriak eta emakumiak klaro behin ezkonduz geotz etzuten lanik itten, itten zuten lan etxian» (Arantxa). Nahiz eta emakume
|
hauek
fabriketan lan egin, fabrika hauetan ere lanaren banaketa sexual bortitza ematen zen. Emakumeei lanik «sinpleenak» ematen zitzaizkien, inolako ardura eta prestigiorik gabekoak.
|
|
|
Fabriketan lan egiten zuten Hernaniko emakumeen inguran zerbait gehiago jakiteko, eta emakumea
|
hauek
langile mugimenduen sorreran izan zuten garrantzia ikusteko irakurketa interesgarria da: Begoña Gorospe, Crónica de las mujeres de Hernani Estudio sobre la aportación de las mujeres de Hernani a la reconstrucción del movimiento obrero organizado de Argitaratubagea.
|
|
|
Taula
|
hauek
Hernaniko artxiboko informazio iturrietatik atereak izan dira.
|
|
|
1950 hamarkadako eta ondorengo lantegiei dagokionez, ez dago daturik Hernaniko udal artxibategian. Eta egun oraindik indarrean jarraitzen duten lantegi askok datu
|
hauek
galduak dituzte. Hau dela eta lantegi hauei dagokien langile kopuruaren datua gutxi gora beherakoa da.
|
|
|
Urumea ibaiak eta trenbideak. Bi elementu
|
hauek
ezinbestekoak izan ziren industria lurren kokapena eta egituraketa ulertzerako.
|
|
|
Datu
|
hauek
1983an Gema Etxeberriak eginiko Tesina: Hernani argitaratu gabeko lanetik jaso ditut.
|
|
|
Auzi honek eztabaida internazionala piztu zuen eta askok uste zuten beraien ideiengatik epaituak izan zirela eta ez froga garbiengatik. Shahn ek kezka
|
hauek
jaso eta artearen bidez erakutsi zituen.
|
|
|
Lange ri nahasketa etnikoa eta jende desberdinaren elkarbizitzea interesatzen zitzaion batez ere. Irudi
|
hauek
Fortune aldizkarian jaso ziren.
|
|
|
Etorkizunera begiratzen zuten argazkiak atera zituen, momentuko eskasia erakutsiz. Adibidez, bere argazkietan askotan lantegietako langile ziren umeak ikus daitezke;
|
hauek
, sistema ezegoki baten biktimak, baina era berean mundu hobe baten sinbolo gisa azaltzen dira. Hine k CNTI n (Haurren Lanaren Batzorde Nazionalean) lan egin zuen.
|
|
|
FSAko argazki
|
hauek
Nekazari Saileko liburuxketan eta prentsan argitaratu ziren. 1937an, sortu berria zen Lifealdizkarian, gai honen inguruko zenbait artikulu idatzi ziren, Lange, Shahn eta Rothstein en argazkiekin batera.
|
|
|
1938an New York en egindako erakusketa batean ere kritika gogorrak jaso zituzten eta ondorengo esaldiak entzun ahal izan ziren: Erakutsi pribilegiatuak ez direnei ume eta miseria gutxiago izaten; Ez erabili zergen dirua filmeetan; Uste dut Hitler bat behar dugula; komunismoaren propaganda hutsa; Kiratsa dario; Argazki
|
hauek
ikusi ondoren pozten naiz New York hirian bizitzeaz. Kasuotan egokia litzateke egiak min egiten duela esatea.
|
|
|
Lange k zera esan zuen: Emakume
|
hauek
amerikar lurrekoak dira, arraza gogor bat, gure herrialdearen sustraiak. Gure lautada, zelai, desertu, mendi, bailara eta herrietan bizi dira.
|
|
|
Gure lautada, zelai, desertu, mendi, bailara eta herrietan bizi dira. Ez dira hainbeste zabaldu den bizitza estilo amerikarra; emakume
|
hauek
estilo desberdin bat ordezkatzen dute. Gure ohituraren zati bat dira eta kemen handiz bizi dira.
|
|
|
arabieraz mintzo ziren Erribera aldeko musulmanak, judu komunitateak, gaskoiak, gaztelaniaren sorrera Burgos Errioxa Mendebal Araba aldean, nafar erromantzea... (gai
|
hauek
lantzeko agiri gehiago aurki daitezke arestian aipaturiko www.kondaira.com en Historia materialen atalean).
|
|
|
17Ohar interesgarri
|
hauek
Zavalak (1989: 439) egin zituen gerra hartako bertsoen inguruko bere artikulu baten izenburua justifikatzean:
|
|
|
Egokiena, jakina, kontzeptuak azaldu ostean, gaiak aukera ematen duenean, klasean balioen inguruko gogoeta eta debateak irekitzea litzateke. Baina eskola orduak aski mugatuak izanik nekez aurki daiteke astirik kontzeptuei adinako tartea eskaintzeko jarrera/ balioei, bereziki kontuan hartzen bada azken
|
hauek
ikasleen ebaluazioan aski pisu urria dutela. Gainera, nire ustez, egokia ere ez da historia balio humano orokorren transmisiorako hainbeste erabiltzea:
|
|
|
Subjektua argitzeko azalpen
|
hauek
, auzi ideologikoak garbi uzteaz gain, ezaguera historikoa hobetzeko ere balio dute, diziplina historikoan abiapuntuak nola finka daitezkeen erakusten baitu,, ikuspegiak eta interpretazioak behin behinekoak eta erlatiboak direla azaltze, ko helburu orokorragoan lagunduz.
|
|
|
Atalketari dagokionez bloke
|
hauek
proposatzen dira: –1 Antzinatea eta Erromatarkuntza Europan eta Euskal Herrian?,? 2 Europa eta Euskal Herria Erdi Aroan?,? 3 Europa eta Euskal Herria Aro Modernoan eta Garaikidean?
|
|
|
Laburbilduz, Goihenetxeren proposamena, definitiboa izan gabe (asmorik ere ez zuen) euskal curriculuma finkatuz joateko abiapuntu eta gogoetarako oinarri sendo gisa ageri da. Zentzu horretan Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak bereziki, Euskal curriculumaren liburu honen argitalpenean parte hartu izanik, presenteago izan lituzke historia arloari dagokiona moduko ekarpen
|
hauek
.
|
|
|
Nolanahi ere, euskal historian hizkuntzari lehentasuna eman diodala kontuan hartuz, komenigarria litzateke iruzkinak egitean euskarazko testu historikoak baliatzea (erdarazkoez gain,
|
hauek
ere ezinbestekoak baitira, baina hori orain arte inork ez du kuestionatu). Diot hau, sarriegi euskal historia landu izan denean euskarazko testu historikoak guztiz baztertu direlako.
|
|
|
Artikulu honetan definitu dudan euskal ikuspegira gehien hurbiltzen diren eta arazo handirik gabe eskura daitezkeen sintesi lanen artean (zerrenda osoa izateko asmo gabe)
|
hauek
aipa daitezke: Joseba Agirreazkuenagak zuzenduriko Gran Atlas Histórico de Euskal Herria (Lur, Bilbo, 1995, 512 orr.; euskarazko itzulpena ere badago:
|
|
|
Iruñeko merindadean, beste udalerri batzuetan ere, blokearen aurkako kandidatura bat osatzen saiatu ziren. Badirudi zinegotzi
|
hauek
, hau burutzean alderdietatik nahiko independente ibili zirela, (Chueca, 1999: 320).
|
|
|
Gauzak honela, hauteskunde
|
hauek
ez ziren libreak izan, mehatxuak eta boto erosketak arruntak izan baitziren, klientelismoa oraindik oso errotua baitzegoen. 1936ko otsailaren 16an, Baztanen eskuindarrak atera ziren garaile, hauteskundeetan 2.740 boto bereganatuz.
|
|
|
monjeen eta fraideen komentuen erreketak, zakuratzeak, elizen erreketak etab. Informazio gutxi iristen zen herrietara, eta askotan, Elizak, errepublikarrak beraien kontrakoak zirela erraten zuen. Ekintza
|
hauek
beldurra sortu zuen baztandar anitzen artean.
|
|
|
Gainera populazioaren gehiengoa Errepublikarekiko leiala zen eta altxamenduari kontra egiteko prest zegoen. Soldadu
|
hauek
Donostia hartzera abiatu zirenean kuarteletik aterata, borroka gogorrak izan zituzten eta milizianoek soldaduak kuartelean errenditzera behartu zituzten, eta militarren armak milizien artean banatu zituzten. Donostian gertatua Madril eta Bartzelonan errepikatu zen, herriak eta indar polizialek militar altxatuak garaitu baitzituzten.
|
|
|
Paperak aurretik eginak zeuden, Baztango etxeetan gorderik zeuden eta. Badirudi propaganda paper
|
hauek
, Frantzia aldean inprimatu zituztela, eta gero Iruñera eramanak izan zirela. Altxamendua piztu, eta baztandar batek baino gehiagok erakutsi zuen bere burua nazionalen alde.
|
|
|
Bertan erabaki zutenaren arabera, herriko gizon armatu guztiak bildu behar zituzten, batzuk Bera aldera bidaltzeko eta beste batzuk herrian zaintza lanetan gelditzeko. Munizioa gizon armatuen artean banatu zuten, baina
|
hauek
emandako kartutxoak, ehizarako erabili zituzten eta erabiliak hareaz bete zituzten. Sarjentua ez zen amarruaz konturatu hilabete batzuk pasatu arte (AA, 1995:
|
|
|
Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu behar zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak joan behar zutelarik. Baztandar
|
hauek
beraien etxeko zama abere bat eraman behar zuten zutabearentzako: zaldia, mandoa edo astoa.
|
|
|
Han finka batean gari uztak biltzen aritu ziren, baina lana utzi behar izan zuten errepublikarrak zonaldea okupatzeko zorian zeudelakoz. Gizon
|
hauek
Baztanera itzuli baziren, denborarekin erreklutatu egin zituzten. Gerra hasieran ere beste boluntario talde bat Erriberan uztak jasotzen ibili zen frontera bidali baino lehen.
|
|
|
Horretarako herritarrei ohartarazten zitzaien etxeko aterik inori ez irekitzeko.Hala eta guztiz ere, Baztanen ere odola isuri zen. ...ho, 18 urteko Ablitaseko mutila, buruan tiro bat jota agertu zen18 Oronoz Mugairen Francisco Mula Castro hil zuten, Diputazioko zeladorea19 Herri honetan bertan, Miguel Catalanek bere buruaz beste egin zuen oso egoera arraroan20 Arizkunen bizi zen Angel Mikelarena Aiorta,. Murio en las inmediaciones de la casa Perochena de Elizondo el 15 XII, por heridas de arma de fuego? 21 Ikusten denez, hildako
|
hauek
kanpotarrak ziren, edo ez dakigu bere izen eta abizenik. Aipatu hilketez gain, heriotza gehiago ere izan ziren, Berroetako Maria Francisca Iturralde Olaetxea, 23 urteko neska hil baitzuten22.Baztandar gehiago hil zituzten baino gure eskualdetik kanpo.
|
|
|
Preso hauetatik 70.000 lan batailoietan enkoadratu zituzten, garaileen hitzetan Espainia berreraikitzen hasteko (Torres, 2000: 13). Batailoi
|
hauek
gutxi mugitu ziren. Batallón de Trabajadores N° 1, Regimiento de Fortificaciones N° 1 koa zenaren lehen aipamena erraterako, 1940ko apirilekoa da, Erratzun fortifikazio lanak egiten ari zirenekoa.
|
|
|
Langile behartuak, Tomas Sanchez Berrocalek 21 urte zituen hil zutenean27, baita Lino Etxeberria Larrain28 eta Nicasio Zaldain Jaimerena29 amaiurtarrek ere. Iruritan ere langile behartuen hilketa gehiago egon ziren, baina hilketa
|
hauek
, erregistroan ez dira agertzen, (seguruenik pertsona gehiago hilko zituzten baina ezin da jakin). Presoek bertako biztanleekin harremanak zituzten. Hauek, lan baldintza txarretan aritzen ziren, eta janari gutxi ematen zieten elikatzeko.
|
|
|
Militar ofizialak, graduazio baxukoak ziren: kapitainak, tenienteak, edo alferezak;
|
hauek
astez aste baserriz aldatzen ziren.24 Baztango Udala, Actas de Operaciones de Alistamientos(). Liburu honetan, Ian batailoiak osatzen zituzten preso errepublikar guztien zerrendak agertzen dira baina bakarrik Baztango udalerrian kokaturik zeudenak.
|
|
|
Baztandarrek gainera mendiko lana bakarrik egiten zutenez (abeltzaintza, mendi ustiakuntza eta kontrabandoa) jarduera hauetan ere oztopoak sortzen zituzten. Baina istilu
|
hauek
ez ziren Baztanen bakarrik izan, Nafarroako iparraldeko herri guztietan ere militarren presentziagatik istiluak sortu baitziren.
|
|
|
Somaten aren jatorria berez katalana da eta Aro Berritik dator baina Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko. Unitate paramilitar
|
hauek
, oso erabilgarriak izan ziren gerrilarien aurkako partidetan aritzeko, maquis blanco bezala izenaz ere ezagutua zen. (Rodriguez, 2001:
|
|
|
Egoera hori ikusita, errepublikarrei Franco bere kargutik botatzea nahitaezkoa iruditu zitzaien eta Alemaniak gerra galtzea. Horregatik, espainiar
|
hauek
, Alemaniaren aurkako erresistentzia ekintzak egiten hasi ziren. Hasi ez ezik 1944an garaipena lortu zuten Frantziaren askapenean lagunduz.
|
|
|
Helburu hau bete baino lehen, iraila eta urrian, beste gerrillari unitate batzuk Nafarroan, Gipuzkoan, Huescan eta Gironan sartu ziren; hiru mila gerrillarik parte hartu zuten. Operazio
|
hauek
etsaia nahastea zuten helburu.
|
|
|
Lehenengoa Eska eta Zaraitzu haranetatik, bigarrena Irati oihanetik, hirugarrena Orreaga mendebaldetik (Baztango mugan) eta laugarrena eta azkena Etxalar Amaiur bitartetik sartu ziren. Sare
|
hauek
denetara 24 gizon zituzten eta bertatik zuzendaritzaren agindu eta mezuak jasotzen ziren. Muga, baldintza klimatologiko txarretan zeharkatzen zen, batez ere neguan.
|
|
|
Baztanen makiak ez ziren zuzen sartu, haranaren ipar mendebaldeko eskualdean, Etxalarrekin mugan eta Quinto Reale ko partean soilik. Bi toki
|
hauek
lehenengo inbasioan aukeratutako lekuak ziren, eta bertatik gerrillari talde handiak sartu ziren. Lehenengo tropekin borrokak izan eta gero, talde hauek talde txikiagotan banatu ziren Nafarroa iparralde osotik ibiliz.
|
|
|
Bi toki hauek lehenengo inbasioan aukeratutako lekuak ziren, eta bertatik gerrillari talde handiak sartu ziren. Lehenengo tropekin borrokak izan eta gero, talde
|
hauek
talde txikiagotan banatu ziren Nafarroa iparralde osotik ibiliz. Horrela Baztananen, urriaren 18 eta 22an makien bi talde atxilotu zituzten tropa frankistek:
|
|
|
Hurrengo hilabetean beste hamabortzek zeharkatu zuten muga. Maki
|
hauek
nahiago izan zuten borrokan jarraitu Frantzian bizi berri bat hasi baino.
|
|
|
urteen bitartean infiltrazio txikiak gertatu ziren. Infiltrazio
|
hauek
Pirinio guztian gertatu ziren, talde hauek barneko makiekin elkartu nahi baitzuten. Baztanen makien azkeneko ekintzak 1946ko otsailean izan ziren:
|
|
|
urteen bitartean infiltrazio txikiak gertatu ziren. Infiltrazio hauek Pirinio guztian gertatu ziren, talde
|
hauek
barneko makiekin elkartu nahi baitzuten. Baztanen makien azkeneko ekintzak 1946ko otsailean izan ziren:
|