|
2004
|
|
|
Euskararen oihartzuna zenbaterainokoa ote da euskal identitatearen osaeran? Ea zer dioten
|
gure lekukoek
gai honen inguruan.
|
|
2009
|
|
|
Baina atal honetan XX. mendera arte iraun zuen janzkera tradizionala aztertuko dugu. Beti ere,
|
gure lekukoek
gomutatzen dutenaren arabera.
|
|
|
Material eskasia zegoenean uztarriak txopo edo makalez egiten zituzten. Eta akabuan, pinuz egindako uztarririk ere ezagutu izan dute
|
gure lekukoek
.
|
|
|
Behiak goizez eta gauez erasten ziren. Eratsi edo esnea batu esaten diote
|
gure lekukoek
. Behia sano esnetsua bazen eguerdian ere eraisten zuten.
|
|
|
Ardi-lana edo artilea San Juanetik San Pedro ingurura arte moztu izan da beti. Egun makina elektrikoak dauden arren,
|
gure lekukoek
behar hori artaziak erabilita egin izan dute.
|
|
|
Artzain nafarrak gipuzkoarrak baino beluago etorri ei ziren. Hala diote behintzat
|
gure lekukoek
. Elexpuru etxean ematen zuen negua artzain nafar gazte batek.
|
|
|
Atal honen barruan aztertuko ditugu ardien gaitz fisikoak,
|
gure lekukoek
erabili izan dituzten osabideak eta marti kakatsu izeneko madarikapena.
|
|
|
Ardien gaixorik gehienak berritzat dauzkate
|
gure lekukoek
. Lehenago ardien osasuna askoz hobea zen, antza denez.
|
|
|
Baskillea gaur eguneko gaitzat daukate
|
gure lekukoek
. Urte batean bizpahiru ardi hil zituen Txatximintan.
|
|
|
Laien ostean etorri zen golde edo makiñe zaharra, zohia soilik alde batera, eskumatara botatzen zuena. Sarritan ikusi dute
|
gure lekukoek
lurra goldearekin laiatzen.
|
|
|
Azkenik, traktorea heldu aurretik,
|
gure lekukoek
gehien erabili izan duten lurra laiatzeko erreminta makiñe izan da, goldatzeko makina. Gerraostean heldu zen Jatabera, kodainarekin batera.
|
|
|
Basoetan erabiltzeko erreminta zen. Zuhaitzak botatzeko, berriz, hiru erreminta ezagutu dituzte
|
gure lekukoek
, zaharrenetik berrienera izendatuta: azkore, trontze eta motozerre.
|
|
|
Lehenago gaur baino garrantzi handiagoa ematen zitzaien ongarriei. Ongarri nagusi bi erabili izan dituzte
|
gure lekukoek
euren soroetan: satsa eta karea.
|
|
|
Guzti horrek egiten zuen nahastea, satsa, gortatik atera eta etxearen atze aldean pilatzen zen, han egiten zen sats-piloa. Gaur egun ia egunero ateratzen dira ganaduen azpiak, baina
|
gure lekukoek
diote euren gazte denboran zortzi egunez uzten zela gortan, satsa ondo egin zedin. Eta asteakabu edo asteburuan ateratzen ziren.
|
|
|
Zemendiko lehenengo eguneko ospakizuna lehenago ospatu ere ez ei zen egiten. Baina
|
gure lekukoek
ondo gogoan dute XX. gizaldi hasieratik Domu Santuru egunez egiten izan den ospakizuna.
|
|
|
Artzainek elkarren arteko ezinikusiak izaten zituzten,
|
gure lekukoek
ez dute ezagutu artzainak batu eta elkarrekin jairik egiterik. Baina hainbat berriemailek gogoan dauka antzina Txiboko landako munarriaren inguruan batu eta parranda handiak egiten zituztela.
|
|
|
Eta ezkondu armozaurre baten egiten da, baina gero segidutea da gatxa. Hara
|
gure lekukoek
ezkontzaren gainean botatako esalege bi.
|
|
|
Antzina ere baziren elaiaren habia apurtzeko arrazoiak. Kultura askotan udaberriaren etorreraren sinboloa da elaia, eta
|
gure lekukoek
baieztatzen dute elaia goizetik etortzen dela udaberrian. Baina ez da denentzat gauza segurua udaberriko lehenengo txoria izatea, kukua lehenago agertzen ez ote den da batzuen zalantza.
|
|
|
Hurrengoa, ostera,
|
gure lekukoek
Markaidetako mutilek kantatzen zutela esaten dute.
|
|
|
Lehenengo piper haziak Santa Agedako uretan, San Blas inguruan erein behar direla esaten zuten lehengo zaharrek. Eta sasoi horrexetan egiten izan dituzte ziminteretako beharrak
|
gure lekukoek
. Gero, ortuan edo soroan, maiatz inguruan sartzen dituzte landareak.
|
|
|
Hara Jata bizkarretan eta Marutxeaga auzoan egon izan diren borden zerrenda,
|
gure lekukoek
gomutan gorde dituztenak behintzat: Arteiko borde (negurako), Etxebarri, Ikaza, Txatximintan bi egon ziren eta erdikoan Palentziatik etorritako artzain bat bizi izan zen, Santakurtziko borde edo Iñebasoko borde, Bastegiko borde eta Markinarestiko borde.
|
|
|
Txabola bakoitzak bere jabea eduki izan du XX. gizaldian. Baina
|
gure lekukoek
entzun dute garai batean artzain ezberdinek erabiltzen zituztela. Sano antzeko egitura izan dute borda denek.
|
|
|
Sano antzeko egitura izan dute borda denek. Urtero erabili eta ondo jagonda zeuden bordak, txabola nagosik deitu izan die berriemaileren batek, teilazko teilatuarekin ezagutu dituzte
|
gure lekukoek
. Besteren batzuek, ostera, junguz edo ihiz egindako teilatuak zituzten.
|
|
|
Belarra lantzarretik lastategira garraiatzeko apareju ipintzen zitzaion astoari. Apareju berba generiko moduan erabiltzen dute
|
gure lekukoek
. Belarrak igarotzeko astoari ipintzen zitzaionari urke esaten diote.
|
|
|
Bakailaoa saltsan prestatzen zen bazkaritarako, eta taloak erretzen ziren. Gomuta pozgarriak dauzkate
|
gure lekukoek
gari jotzeen inguruan. Hala ere guztiak bat datoz, behar modu gogorra zela esatean.
|
|
|
Ondorioz, ez zuten esne askorik galtzen suitzarrak soro beharretan erabilita. Hala ere, normalean esnetarako erabiltzen ez ziren beste arraza batzuk ere ikusi izan dituzte
|
gure lekukoek
uztarturik, behi pintak, esaterako. Gauza jakina da eta gure lekukoen artean:
|
|
|
Detano izenekoa zen
|
gure lekukoek
gogoan duten lehenengo botika. Patatari botatzen zitzaion kakarraldoa hiltzeko eta orain 50 urte inguru agertu zen.
|
|
|
Ganadu gorria esnetarako edo okelatarako ustiatu izan da. Batez ere esnetarako jagon dituzte behiak
|
gure lekukoek
, baina badira, era berean, okelatarako txahalak hazten dituztenak ere. Akabuko urteotan hartu du indarra okelatarako abelazkuntzak.
|
|
|
Palome edo usoa ere hazi eta jan egiten zen, eta urteren batean mahastietan kalte handiak egin zituztela gomutan dute
|
gure lekukoek
. Iruña edo batzoki tabernan ei zeuzkaten usoak, bertan hazi eta jateko prestatzen zituzten.
|
|
|
Goian izendatu ditugunak aipatu dizkigute
|
gure lekukoek
gobernatzen izan dituzten espezieez galdetu orduan.
|
|
|
Ardiak ere gorta barruan edukitzen zituzten Goietako etxe batzuetan, garaitiko abereetatik aparte. Eta hori izan da
|
gure lekukoek
aurrera eroan duten abelazkuntza eredua.
|
|
|
Janaria etxetik prestatuta eroaten zuten. Jatabe inguruko herri batean batua da, egun horretako janaria artxoa izan ohi zela, baina
|
gure lekukoek
ez dute gomutatzen euren aurrekoek holakorik egiten zutenik. Biderako behar zen lo egiteko lekua, belaunaldiz belaunaldi, erromesaldiz erromesaldi, sortutako hartu-emanak zuzentzen zuen.
|
|
2011
|
|
|
Hilaren bederatzian Harraren eguna ospatzen zan, eta galerazota egoan artoa ereitea. Inguruko herrietan gatza botaten zan soloetara, baina
|
gure lekukoek
esan deuskue euren belaunaldian ez ebela egiten. Halanda be, auzokoren batek uzta ona eukanean, gatza bota dau te!, esaten zan errazoi modura.
|
|
|
Iretargiak adarrak daukaz lekukoen esanean, eta honeen aurretikoek iretargiaren adarrei begiratzen eutseen, zelako eguraldia egingo eban igarteko. Gaur egunean egutegi zaragozanue erabilten dabe hondino
|
gure lekukoek
, zer denpora egingo dauen jakiteko.
|
|
|
Santa Ageda kanta bi ezagutu ditue
|
gure lekukoek
. Zaharra esaten deutsiena, Santa Ageda, Ageda edo Bedeinkatua izan daitela hasten zana, eta barria, gaur gehien entzuten dana, Aintzaldu daigun hasierea dauena.
|
|
|
Garizumea, bestetik, barauagaz eta bijiliagaz lotuta dago. Geldi-geldi ohitura hori nasaitzen joan dan arren,
|
gure lekukoek
ondo akorduan ditue egunean jatordu bakarra egiten zaneko aldiak, eta okelea jatea zorrotz debekaturik egoanekoak. Hautsen egunean eta Bariku Guren egunean baraua eta bijilia egiten zan, hau da, okela bako jatordu bakarra.
|
|
|
Antxina bazan Apraizetan be, Birjinaristira bidean, Torrezarreta eritxon etxea. Baina
|
gure lekukoek
torre horren horma-hondarrak baino ez ditue ezagutu.
|
|
|
Txirapozu jauregia Altamiran dago, eta
|
gure lekukoek
Urzelai sendiagaz lotzen dabe. Jauregiak kapilea ei dauka barruan.
|
|
|
Sollube gerrate fronte bihurtu zan, ze marokoar, falangista eta italiarrak aurrera egin ezinik lotu ziran, gudari eta milizianoen erresistentzia zala eta. Egoera horretan igaro eben frontea, Bermeoko Mañu auzotik,
|
gure lekukoek
eta euren senitartekoek. Askok ez ekian etxeko gizonak non egozan be; edo etxean, edo frontean, edo desagertuta... eta baldintza horreetan egin behar izan eben iges, nora joiazan be ondo ez ekiela.
|
|
|
Halan jazoten ei zan, norberaren etxetik hur egonda be. Horrexegaitik esaten dabe
|
gure lekukoek
, gauez bidean idxeltxuekin topetan ziranak zoratu egiten zirala.
|
|
|
San Juan, Doniane egunean goizean goizetik egiten ziran erritu zaharrak badira, antxinakoak diranak eta
|
gure lekukoek
ezagutu eta egin izan dituenak. Eguzkiak urten aurretik lehenengo egiten zana, hartu leizar adar luze bat, haren inguruan txorta bat egin ortu-soloetako produktu batzuekaz eta landako bedar batzuekaz-sasoiko kipula, berakatz, arto, gari, trumoi-ira, larrosak eta lorak leizarrari gehituta-eta etxeko atarteko moragean nahi balkoian ipinten zan, eta soloan be bardin.
|
|
|
Abenduaren hogeta zortzian gazteek, eta ez hain gazteek, batak besteari adarra jo edo barre-burla egiteko ohiturea ezagutu dabe
|
gure lekukoek
. Askok euren auzokoei egin ohi eutseezan holako adar-joteak; esaterako, egunkariaren paperaz eginiko panpinatxuak ipinten eutsezan bizkarrean alkarri, eta baten bat aurrez pentsauriko adar-jote horretan jausten bazan, burlaz kantetan eutsien:
|
|
2012
|
|
|
Lehen etxeetan ez egoan oraingo besteko adelantu eta barrikuntza. Argi-indarra, ura, komuna, irratia, telefonoa... gerora ezagutu dabez
|
gure lekukoek
. Argia egon aurretik, batetik bestera joateko farola eroaten eben, eta euren arteragokoak gari-txolakaz eginiko zuziak erabilten ebezan bidea ai' gitzeko.
|
|
|
beste harri bi, txikerragoak, trabes jarrita; bata eguzkiaren alderditik eta bestea kontrako aldetik. Munarriak dirala eta ez dirala makina bat haserrekuntza izan da gure auzoetan, eta hemendik aurrera gehiago egongo dirala dinoe
|
gure lekukoek
, gaurko gazteek munarriak non dagozan bere ez dakielako.
|
|
2013
|
|
|
Kanposantua plazan egon izan da Bedian, baina
|
gure lekukoek
ez dabe ezagutu kanposantutzat erabilten. Artetxe han lurperatu ebela badakie danak, eta han dago bere omenez egindako eskulturea, baina ez beste inor.
|
|
|
Gaztaia egiteko sasoian, udabarrian,
|
gure lekukoek
dozena erdi gaztai egiten ebezan gauean eta beste dozena erdi goizean. Gaztaia egiteko esnea traputik pasetan da, euki leikezan zaborreriak kentzeko.
|
|
|
Dana dala, medikua be joaten zan partoetara laguntzen. Medikua beti ezagutu dabe herrian
|
gure lekukoek
. Beragana joaten ziran, baina bera be etxerik etxe ibilten zan oinez; Ereñora astoz be joaten zala esan deuskue.
|
|
|
Kanposantua be egon zan lehen plazan, nahita
|
gure lekukoek
ezagutu ez inor han lurperatzen. Plazaren erdierdian etxe bat egon zan, pisuetakoa; Luis Uriarte alkate zala egindakoa, maisuen etxea zan.
|
|
|
Hango familiari Herreruenak esan izan jako. Han ganadua perratzen ezagutu dabe
|
gure lekukoek
, eta burdiak konpontzen. Fragua euki eben han behar egiteko.
|
|
|
Bedian errota bat baino gehiago egon da. Hiru gogoratzen dabez
|
gure lekukoek
: Lekue, Utxaraingoa (Utxine) eta Errotabarri.
|
|
|
Lekuekoa izan zan azkena zarratzen, orain berrogei urte inguru. Utxaraingoak presea eukan urak hartzeko, eta Errotabarri ez dabe
|
gure lekukoek
errota moduan martxan ezagutu.
|
|
|
Garraioetan,
|
gure lekukoek
euren aldian beti ezagutu dabez tranbia eta trena. Trena lehenagokoa izan ei zan, baina sasoi baten kendu egin eben, eta tranbia ibili zan denporan trena ez zan Bediako apeaderoan geratuten.
|
|
2015
|
|
|
Etxe batzuetatik beste batzuetara aldea egon dan arren, lehen gehienetan ez egoan oraingo besteko aurrerapen: ura, argia, komuna, irratia, telefonoa... gerora ezagutu dabez
|
gure lekukoek
.
|
|
2019
|
|
|
Naiz, lokuzioaren aditza, euskal aditzaren oinarrietan bizkor,
|
gure lekukoek
: Etxeparek, naiz; Lazarragak, nax, horrela erabili zuten.
|