|
2005
|
|
|
Edonola, lotura zuzena dago mota honetako aldaketen eta Euskaltzaindiaren araugintzaren artean, eta honelako aldaketak hizkuntzaren indartzaileak dira zalantzarik gabe, estandar bat izatea hizkuntzak bizirik irauteko ezinbesteko baldintzatzat hartu dugula kontuan hartuta. Zailagoak dira ikusten batzuetan gramatika eta estilo liburuen egileek egindako analisiek eta
|
emandako
gomendioek eragindako aldaketak. Askotan aipatzen da, esate baterako, Azkuek (1891) eta Altubek (1929) XX. mendeko testuen hitz hurrenkeran izan duten eragina' t, neurri handian ordura arteko ohiturak aldatu zituena (ikus Hidalgo, 1994).
|
|
|
Txartel berean, elizak
|
emandako
agiriaren ostean, zibila ere badator hala dioena:
|
|
|
Italiako Hizkuntza Atlasak egiten ari diren une honetan, dialektoen diakronia ikertzeko aukera ezin hobea dute lan honetan
|
emandako
ildoak jarraituz.
|
|
|
033.310 HA022/ 96egitasmoarenikerlerroarenbarruan zegoen.Harendirulaguntzariesker eta033.310 HAOSl/ 97egitasmoaren dirulaguntzarieskereginnuenneurribateankomuni kazioa.Lanagaztelaniaren etaeuskararen arteko erkaketan oinarriturikzegoen, etabertan esparruaren ikuspegiorokorbatematensaiatunintzen, bihizkuntzenalborakuntza, junta dura etamenderakuntzahatera kontuan hartuz. ...soilik aritunaizeta, gainera, aldehaterautzidutmenderakuntzarekinzerikusiaduenguztia, eus karazko alborakuntzarenetajuntadurarenazpiesparruetanetaberezikiesangura harrema nenikuspegitikgehiagosakontzekoasmoz.Hemen, ezinbestez eskertubeharduterabere anEuskal HerrikoUnibertsitatekoUPV 033.310 HB 194/ 98egitasmoaren dirulaguntza, baietaIgoneZabalaketaElixabetePerezeklehenengoidatziaren inguruan
|
emandako
iruz kinakere.
|
|
|
Ez ditugu hemen jasoko Euskaltzaindiak (1990), Larringanek (1995) eta Makazagak (1998)
|
emandako
zehaztasun diakroniko eta diasistematiko guz tiak, baina badugu azpimarratzeko zenbait kontu:
|
|
|
Gurehonetan, berrogeibat pilaketaaztertuditugu, haietatikaskoonak. Euskaltzaindiak (1994)
|
emandako
juntagailuakerabiliz, denadela, eta emen diozkoa, edo hautakariaetabaina aurkaritzakoaizangoditugueredu.
|
|
|
1 Lan hau Jean Hiriart Urrutiren inguruko nire ikerketen ondorio duzu. 1998an BBK Fundazioak
|
emandako
bekari esker egin ahal izan dut, aldez behintzat. Arren eskerrak BBKri,
|
|
2019
|
|
|
Euskaltzaindiaren Diccionario español vasco osatzeko corpusak, [192?/ 1936]. Eskerrik asko Josune Olabarria artxibozainari corpusak identifikatzeko
|
emandako
laguntzagatik.
|
|
|
913 artean, Guatemalan argitaratzeko zituzten arazoek luzatuta, F. Krutwigen hainbat poemaz beste, J. M. Seminariori (1949) eta R. Lafoni (1950)
|
emandako
erantzun hitzaldiak plazaratu ziren. Era berean, J. M. Seminariorena (1949) ez, baina J. Gorostiagaren sarrera hitzaldia (1951) argitaratzea lortu zuen Guatemalako aldizkarian.
|
|
|
Era berean, J. M. Seminariorena (1949) ez, baina J. Gorostiagaren sarrera hitzaldia (1951) argitaratzea lortu zuen Guatemalako aldizkarian. L. Villasanteri
|
emandako
erantzun hitzaldia (1952) ere bidali zion J. Zaiteguiri, baina honek ez zuen argitaratu, hitzaldian Eliza katolikoari egiten zitzaion kritika gogorregia omen zelako. Euzko Gogoan jesuiten edota frantziskotarren gerra zibileko jarrera frankista ez ezik, Bilboko elizbarrutiaren euskararekiko axolagabekeria ere nola kritikatu zen ikusita, F. Krutwigen epaiak bidegabea dirudi (cf.
|
|
|
Euskaltzaindiaren 1953ko otsaileko batzarrean, L. Michelenak, Elvira Zipitria" Ira" (19061982) jeltzalearen" Aditz aia" artikulua irakurri zuen. E. Zipitriak, isilpeko ikastola andereño izateaz gain, Círculo Cultural Guipuzcoano ateneoan euskara eskolak eman zituen, L. Michelenak bezala.940 Artikulua A. Tovarrek eta bestelako linguistek euskal aditzaren zailtasunaz eta horrek islatzen zuen hizkuntzaren" egoera kaotikoa" z esandakoari
|
emandako
erantzuna zen, erreibindikazio tonu argiarekin. E. Zipitriak salatzen zuenez, euskaldunen935 ABA EUS:
|
|
|
J. M. Urrutiaren euskara eskolak 1953ko azaroaren 16an hasi ziren probintzia liburutegian, hirurogei ikaslerekin (emakume gazteak barne, prentsak nabarmendu zuenez), eta matrikula abenduaren hasieran itxi zutenean, 137 ikasle zeuden, hiru mailatan banatuta.966 J. Urquijoren bibliotekaz den bezainbatean, Educación, Deportes y Turismo sailak urriaren 22an
|
emandako
irizpenari jarraituta, GPDren batzarrak abenduaren 1ean 1.400.000 pezetako aurrekontu berezia onartu zuen, Gipuzkoako CAPi 1951ko udatik zor zitzaiona ordaindu eta probintzia jauregian gordailututa zeuden funtsez behin betiko jabetzeko (GPD 1954: 188).
|
|
|
969 KMK: I. M. Echaideren gutuna J. M. Caballerori, Aniceto Zugasti Donostiako katedraleko benefiziodunak A. Yturriagaz() GPDko bibliotekan
|
emandako
hitzaldiaren harira bildu ziren (cf. Zugasti).
|
|
|
Estatu frankistaren egitura hierarkikoan, Euskaltzaindiari JCVk
|
emandako
bermeak nahitaez zuen eduki politikoa. Hezkuntza Nazionaleko ministroa jadanik J. Ibáñez Martín zen, CSIC sortu eta goi mailako hezkuntza Opus Dei ko kideen eskuetan utzi zuena.
|
|
|
1942tik aurrera Salamancako Unibertsitateko latin katedraduna izan zen. Donostiako Círculo Cultural Guipuzcoano ateneoan 1947ko irailean
|
emandako
hitzaldian bere euskal ikasketen programa azaldu zuen, aldi berean jeltzaleekiko muga politikoak adierazita:
|
|
|
Rueda 2016). 773 EGLZ DCEko buru nominalak Biarritzen
|
emandako
hitzaldian euskararen egoera patetismo handiarekin azaldu zuen. Inoiz ez bezalako literatura garapenak ezin zuen hizkuntzaren odoluste demografikoa saihestu:
|
|
|
Bizkaiko agintari frankista gorena Akademia presionatzen ari zen F. Krutwig egotzi zezaten, baina batzarrak euskaltzainaren hitzaldia gaitzetsi arren, ez omen zuen onartu gobernadore zibilaren interbentzionismoa. Hain zuzen, N. Oleagaren batzar zirriborroan ez agertu arren, L. Michelenak gero adierazi zuen bera batzarrean izan zela eta Alderdik
|
emandako
informazioa konfirmatu zuen, agian bera (edo M. Lecuona) izan zelako agerkariaren iturria:
|
|
|
Dena dela, euskaltzainburuordearen aginpideari
|
emandako
bultzada ofiziala izan zen sari hura. Goi mailako ordezkaritza bildu zen probintzia jauregian 1954ko apirilaren 9an:
|
|
|
Euskara estandarrerako eredu gisa, gipuzkera literarioa bultzatu zuen. Horren adibide bat, 1955eko irailaren 9an," Semana Vasca" delakoan, euskaraz
|
emandako
hitzaldia dugu. Donostiako udal liburutegiko mahaiburuan hauekin eseri zen:
|
|
|
Esteban Bilbao ministroarengana) jo zuten babes bila, falangismoaren uniformismo erradikalak Euskal Herrian eragin gutxiago izateaz baliatuta. Nolanahi den, Estatu frankistaren egitura hierarkikoan, Akademiari Junta de Cultura de Vizcaya k
|
emandako
bermeak nahitaez zuen eduki politikoa. Jeltzalez depuratutako Akademia beste tresna sinboliko bat izan zitekeen euskararen" bandera" abertzaleei kendu eta Euskal Herrian espainolismoa inposatzeko.
|
|
|
GPDk SFVJU sortu ondoren, J. M. Caballero presidenteak I. M. Echaide eta A. Irigarayri agindu zien 1953an eskatutako 3.000 pezetako diru laguntza baino handiagoa lortzen saiatuko zela Akademiarentzat. Halaber, gutxiegi irizten zion Gipuzkoako CAPek
|
emandako
1.000 pezetakoari. Gipuzkoako berri ekonomikoak onak zirenez, NFDko kontuez galdetu zioten Bilboko idazkariari.1046
|
|
|
8.750 pta. besterik eman ez izana, J. Gorostiagak irailaren 25ean Ameriketara alde egitearen ondorio izan zen; JCVren diru laguntzaren ia erdia (4.800 pta.) liburuzainaren soldata ordaintzeko baitzen. ...altzaindiaren JCVko ordezkari gisa, hurrengo urtean protesta egin zuen diru laguntzaren murrizketagatik, Akademiak A. Irigoyen izendatu baitzuen J. Gorostiagaren behin behineko ordezko.1067 1955eko abenduan JCVk berriz ere diru laguntza osoa ematea erabaki zuen.1068 Ikusi dugunez, Euskaltzaindiak BPDren berariazko laguntza izan zuen egoitzaren konponketa ordaintzeko.1069 Bestalde, Donostiako CAMak
|
emandako
1.000 pezetak Akademiaren diruzaintzak ez zituen laguntza ofizialen artean jaso, I. M. Echaidek ez zuelako informazio hori behar bezala adierazi.1070
|
|
|
1083 ABA EUS: N. Oleagak I. M. Echaideri
|
emandako
euskaltzainen zerrenda,[].
|
|
|
1088 ABA EUS: N. Oleagak I. M. Echaideri
|
emandako
euskaltzainen zerrenda,[].
|
|
|
Azkenik," Actividades de la Academia" atal anonimoa zegoen gaztelaniaz. GPDko jauregian
|
emandako
literatura hitzaldi eta hizlarien berri emateaz gain, BRSVAPen argitaratuko zituztela iragartzen zuten, nahiz eta gero batzuk Eganen agertu ziren. Era berean, Euskaltzaindiaren argitalpenak iragarri zituzten, diru laguntza ofizial nahikorik izanez gero:
|
|
|
Hain zuzen, Euskerak izoztuta jarraitzen zuen bitartean, BRSVAP zen euskaltzainen lan gehienak argitaratzen zituen aldizkaria. Adibidez, L. Villasantek urriko batzarrean J. Etcheberriz
|
emandako
hitzaldiaren separataren ale bat eman zion Akademiari. 1953an akademiko hauek argitaratu zituzten artikulu, iruzkin edota berri laburrak BRSVAPen:
|
|
|
Bistan dago L. Michelenak ez ziola etorkizun handirik ikusten egitasmoari, landutako corpusak ez zirelako egokiak. Besteak beste, egileen purismoak eta euskalkien berezitasunei
|
emandako
garrantziak eragotzi egiten zuten hiztegi moderno bat arrazoizko denboran egitea. Nahiago zukeen P. Múgicaren esku utzi Akademiako corpusak, eta jesuita lexikografoaren azken emaitzaren arabera, Euskaltzaindiaren babesa eman, baina hiztegi normatibo ofizial bihurtu gabe.
|
|
|
RSVAPeko kultur gizon frankistek
|
emandako
laguntzari esker, 1950eko abendurako BRSVAPen erredakzioan probak zuzentzen ari zen.873 RSVAPen
|
|
|
Objektibotasunarekin deskribatu zituen euskararen ezaugarriak. Jeltzaleen irizpide linguistikoekin bat egin ez arren, abertzaletasunak prestigiorik gabe geratzen ari zen euskarari
|
emandako
indarra eta diktadura frankistak ezarritako debekua aitortu zituen (Lacombe 1952: 262).
|
|
|
Dosierra Pío Montoya apaizari bidali zioten, horrek bere adiskide zen J. Echeguren apezpiku filojeltzaleari eman ziezaion, Vatikanon arazoa aurkezteko. P. Montoyak (Donostiako El Día egunkariaren sortzaileak)
|
emandako
erantzunean, euskarak eragiten zituen arazo politikoak azaleratu ziren:
|
|
|
...019ko Agintaritzaren Egunerokoa, postura itzultzea agindu zion, baina Frantziara erbesteratu zen.50 M. Irujo ministroaren eta J. A. Aguirre lehendakariaren adostasunarekin, gerra zibilean justizia administrazio errepublikanoak Espainiako iparraldean izandako jarduera deskribatu behar zuen, Euzkadiko Jaurlaritzaren historia antzeko bat, baina proiektua ezerezean geratu zen.51 Azkenean, A. Onaindiak
|
emandako
eta EAJ PNVrentzat kontuzkoak ziren dokumentuak(" Santoñako hitzarmena") itzultzea agindu zioten. 1938ko abuztuan Errepublikaren funtzionario postua galdu egin zuen, uko egin ziolako Bartzelonara joateko Gobernu frontepopulistaren aginduari.
|
|
|
J. M. Leizaolaren asmoaren arabera, Osakintza Ikastolan euskararen irakaskuntzak nahitaezkoa izan behar zuen, Belgika eta Suitzako hezkuntza eleaniztunaren bidetik. J. A. Aguirre lehendakariak, abenduaren 22an Radio Euzkadi-n
|
emandako
lehen gabon mezuan, bere egin zuen Euzko Irakastola Nagusiaren proiektua, baina gerra egoerak asko apaldu zuen euskararen goi mailako garapenaren zenbaterainokoa. Osakintza Ikastolako laugarren mailan borondatezko ikasgaia ezarri zuten:
|
|
|
Aro Modernoko literaturak nahiz Erdi Aroko Nafarroako Erresumak, jakina, Euskal Herria soziolinguistikoki osatuago, erdal interferentziatik libreago, zegoen" urrezko aro" bat irudikatzeko balio zuten. Aldi berean, XX. mendeko errealitate agonikoa eta abertzaletasunak egoera horri
|
emandako
erantzun utopiko purista baztertzen ziren. Dena dela, ezin da ahaztu F. Krutwig filologian autodidakta zela, eta azken mendeetako literaturaren bazterketak ezjakintasunetik asko zuela.
|
|
|
Inkestarik ezean, Euskaltzaleak taldearen arabera, 1931 inguruan Nafarroakoak ziren Espainiako euskaldunen %16, 85 (75.000). EAJ PNVren agerkariak 1936rako
|
emandako
|
|
|
Nolanahi den, NFDk Euskaltzaindiari
|
emandako
laguntza garrantzitsuena ekonomikoa izan zen, JCVrena berdindu eta GPDrena gainditzen zuena. Hain zuzen, Akademiaren urriko batzarrean (sarrera ekitaldietan emandako laguntzagatik, Baionako Musée Basque ri eta NFDri eskerrak ematea erabakitzeaz gain) NFDk urtero 5.000 pezetako diru laguntza emango zuela adierazi zuten, baita Bilboko Udalak ere 1.000 pezetakoa urte horretarako (Euskaltzaindia 1982:
|
|
|
Nolanahi den, NFDk Euskaltzaindiari emandako laguntza garrantzitsuena ekonomikoa izan zen, JCVrena berdindu eta GPDrena gainditzen zuena. Hain zuzen, Akademiaren urriko batzarrean (sarrera ekitaldietan
|
emandako
laguntzagatik, Baionako Musée Basque ri eta NFDri eskerrak ematea erabakitzeaz gain) NFDk urtero 5.000 pezetako diru laguntza emango zuela adierazi zuten, baita Bilboko Udalak ere 1.000 pezetakoa urte horretarako (Euskaltzaindia 1982: 14).
|
|
|
Gipuzkoako erakundeek 11.990 pta. ematen zituzten, Bizkaikoek 9.500 pta., eta Nafarroakoek 2.000 pta. Aurrekontua EI SEVek
|
emandako
3.000 pezetarekin borobiltzen zen. Araba eta Frantziako erakundeek ez zuten ezer ematen (ABA EUS:
|
|
|
Izan ere, probintzia jauregiko batzarrak I. M. Echaideren bulegoan egiten ziren, ez berariaz utzitako gelaren batean. 1942an F. Aramburu presidente karlistak
|
emandako
baimena ez zen ofizialki berritu, eta Akademiaren Donostiako batzarrak bilera klandestinotzat jotzeko arriskua zegoen. Gobernadore zibilaren debekuaren ondoren, I. M. Echaidek bere burua arriskuan ikusi zuen bulegoaren erabilera ez ofizialagatik.
|
|
|
GPDko goi funtzionarioa eta zenbait enpresa kontseiluko kide zen. Abenduko batzarrean, Gipuzkoako CAPek
|
emandako
1.000 pezetako diru laguntzaren berri eman zuten. Areago, A. Irigarayk adierazi zuen GPDri behar bezalako gela bat eskatu behar zitzaiola batzarrak egin eta Akademiaren ordezkaritza izateko (Euskaltzaindia 1982:
|
|
|
N. Oleagaren erantzun hitzaldi izengabea,[]. Eskerrik asko Josune Olabarria artxibozainari testuaren transkripzioan
|
emandako
laguntzagatik. absentzia.618 Baina JCVko zenbait kide bertan izan ziren eta esandakoek ondorio negatiboak izan zituzten. Akademiaren agerikotasunak istiluak sortu eta Euskaltzaindia babes ofizialik gabe geratzen ari zen.
|
|
|
Ordukoan ere M. Arruza, B. M. Garro eta L. Villasante urgazleak bertaratu ziren. Ezin etorria adierazi zuten Calahorrako M. Lecuonak eta Uztaritzeko L. Dassancek.621 Sarrera ekitaldia udaletxean egiteko
|
emandako
laguntzagatik, J. Zuazagoitia alkateari eskerrak ematea erabaki zuten.622 Halaber, J. Urquijoren alargunak Euskaltzaindiaren dolumin telegramari Portugaletik emandako erantzunaren berri eman zen.623 Dena dela, batzarreko erabaki garrantzitsuena, gerraondoan emandako lehen hizkuntza arauarena izan zen:
|
|
|
Ordukoan ere M. Arruza, B. M. Garro eta L. Villasante urgazleak bertaratu ziren. Ezin etorria adierazi zuten Calahorrako M. Lecuonak eta Uztaritzeko L. Dassancek.621 Sarrera ekitaldia udaletxean egiteko emandako laguntzagatik, J. Zuazagoitia alkateari eskerrak ematea erabaki zuten.622 Halaber, J. Urquijoren alargunak Euskaltzaindiaren dolumin telegramari Portugaletik
|
emandako
erantzunaren berri eman zen.623 Dena dela, batzarreko erabaki garrantzitsuena, gerraondoan emandako lehen hizkuntza arauarena izan zen:
|
|
|
Ordukoan ere M. Arruza, B. M. Garro eta L. Villasante urgazleak bertaratu ziren. Ezin etorria adierazi zuten Calahorrako M. Lecuonak eta Uztaritzeko L. Dassancek.621 Sarrera ekitaldia udaletxean egiteko emandako laguntzagatik, J. Zuazagoitia alkateari eskerrak ematea erabaki zuten.622 Halaber, J. Urquijoren alargunak Euskaltzaindiaren dolumin telegramari Portugaletik emandako erantzunaren berri eman zen.623 Dena dela, batzarreko erabaki garrantzitsuena, gerraondoan
|
emandako
lehen hizkuntza arauarena izan zen:
|
|
|
Bestalde, Akademian ez zegoen talde lanerako dinamikarik, R. M. Azkuek 1932ko otsailean S. Altuberen proposamenei
|
emandako
erantzun minduan ageri zenez: " el Diccionario proyectado no lo podríamos terminar en diez o quince años" (Azkue 1935b:
|
|
|
277 Hermann Hirt indoeuropeistaren omenezko lanean, Kaukasoko zenbait herriren eta euskaldunen arteko lotura linguistiko antropologikoa proposatu zuten, P. Bosch Gimperaren aurka (Lafon & Lacombe 1936). Bestalde, Parisko Unibertsitateko Linguistika Institutuan
|
emandako
hitzaldian, euskararen fragmentazio dialektala Eskandinaviar hizkuntzen edota galorromanikoen pare jarri zuen euskaltzainak (Lacombe 1938a).
|
|
|
J. Urquijoren gutuna A. Tovarri, artean hizkuntzen balioaz konnotazio psikologizistak zituen kontua. Bestalde, Valentzian agertutako iberiar idazkunari P. Beltránek
|
emandako
euskarazko interpretazioa (berak" gudua deitzdea" [sic] irakurri zuen, baita L. Pericotek ere) ukatu eta J. Caroren ikerlana goraipatu zuen, J. Urquijok funtsean maite zuen" eusko iberismoa" barojatarrak zalantzan jarri arren.281 Hizkuntza paleohispanikoen auzian eztabaidan ari ziren M. Gómez Moreno, J. Vallejo, J. Casares, J. Caro edota A. Tovar.282 Izan ere, tesi separatist... C. C. Uhlenbeck-en autoritatearen itzalpean, J. Arteche agertu zen Donostiako egunkarian" eusko iberismoa" ren aurka:
|
|
|
I. Uncetak, C. Jemein lasaitzeko asmoarekin, lehenago T. Monzoni
|
emandako
iritzia berretsi zion. Diktadurapeko Akademia ez zela nor euskara estandarraz erabakiak bere aldetik hartzeko, alegia.
|
|
|
EAJ PNVren Alderdi agerkarian artikulu doktrinarioak idaztera eta S. Aranaren ondarea zaintzera bideratu zituzten haren indarrak. Eztabaidaren harira, EBBko buru D. Ciaurrizek barnealdeko J. Ajuriaguerrari informazioa eskatu zion Akademiaren gorabeherez.432 Erresistentzia klandestinoaren arrisku etengabean murgilduta zegoen J. Ajuriaguerra" Ochoa" k
|
emandako
erantzunak argi erakusten du buruzagi politikoek Akademiari ematen zioten arreta eskasa: " No hemos dado importancia a las actividades de esta entidad mientras las designaciones no sean libres, los acuerdos y discusiones sean publicados y, sobre todo, el cultivo literario del euzkera esté prácticamente prohibido es de nulo valor todo lo que hagan". 433
|
|
|
432 SAF AA: D. Ciaurrizen gutuna J. Ajuriaguerrari,, PNV_ NAC_ EBB, K.00300, C.09 Eskerrik asko Abertzaletasunaren Agiritegiko Eduardo Jauregi eta Iñaki Goioganari komunikazioen egile anonimoak identifikatzen
|
emandako
laguntzagatik.
|
|
|
F. Krutwigek, ordea, teoria jafetikoa 1950ean R. Lafoni
|
emandako
erantzun hitzaldian berriz aipatu zuen. F. Krutwigen diletantismoaren beste froga bat da ez zuela inoiz artikulurik argitaratu BRSVAPen, eta horrek ematen du aditzera J. Urquijok haren gaitasunaz izan zezakeen iritzia (Urquijo 1934a; Krutwig 1952c:
|
|
|
1949ko irailean F. Krutwigek sustatutako erreformaren ondoren, bi korporazioen arteko harremanak okerrera egin zuen. Euskaltzaindiaren autonomia gordeta, zuzendaritzak erreforma horri eta ondoko jardun agerikoari
|
emandako
babesak Bizkaiko agintari frankistekiko harremana gaiztotu egin zuen.
|
|
|
F. Krutwigek bere eragina Akademian areagotzeko asmoa nabarmena zen urgazle horien sarrerarekin. Hain zuzen, M. Arruzak izendapenari
|
emandako
erantzunean, lapurtera klasikoz idatzi zituen" igoŕiren derauzkitzuet" bezalako aditz formak.556 Abertzaleak ziren, orobat, Gipuzkoako L. Michelena eta Nafarroako J. Azcárate.557 L. Michelenaren izendapena, eta baita agian J. Azcáraterena ere, A. Irigarayri zor zitzaion (Satrustegi 1997: 328).
|
|
|
Euskaltzaindiaren jakinarazpenari
|
emandako
erantzun mamitsuena, hain zuzen, J. Zaiteguirena izan zen. Guatemalatik idatzitako gutunean, izendapena onartu eta R.
|
|
|
568 Gipuzkoako Seguran jaiotako Miguel M.ª Zubiaga Imaz() jesuiten eskola euskaltzaleko kide izateaz gain, gerra zibilean frankistek probintzian fusilatutakoei
|
emandako
zerbitzu erlijiosoagatik nabarmendu zen. Sermoi baten ondorioz, 1946an Kanarietara deserritu zuten.
|
|
|
F. Krutwigek memorietan itxuragabetu edota ukatu egin zuen gainerako euskaltzainek
|
emandako
laguntza, kide berriak proposatzeko, informazioa osatzeko edota helbideak lortzeko garaian.414 Nolanahi den, argi dago F. Krutwig zela erreformaren arduradun nagusia eta lanaren sinatzaile bakarra.415 F. Krutwigek zeharo itzulipurdikatu nahi zuen Akademiaren oreka geolinguistikoa berak hobesten zuen euskara estandarretik hurbilago zeuden kideekin. Gero adierazi zuen euskaltzain izateko hautagaiak onartu zituztela lapurteraren aldeko joera artean Akademian nagusi zelako.
|
|
|
Gainera, Euskaltzaindiak J. M. Seminarioren bidez G. Riestrarekin zuen harremana iraingarria zen. Bizkaiko hilarrietatik euskarazko idazkunak ezabatzeko gobernadore zibilak
|
emandako
agindua eskandalu internazionala bilakatu zen EAJ PNVren lanari esker.
|
|
2021
|
|
|
Atal batean, Lehen Modernitatearen testuingurua azalduko da, eremu zabalenetik hasi eta gertueneko eremuraino. Honela, Europan kultura popularrak bizi izandako prozesuak jasoko dira testuinguru zabal gisa, Euskal Herrian bizi izandakoak aztertuko dira jarraian, eta azkenik bertsolaritaren alorrean garaiko problematikari
|
emandako
erantzunak ikusiko dira. Bigarren atalean, Beranduko Modernitateari eskainitakoan, beste hainbeste egingo da.
|
|
|
Ikerketa honetarako eginiko bilketan Bulletin de Paris aldizkarian agertutako testua topatu ahal izan da, baina ez Messagerrek aditzera
|
emandako
neurriko oihartzun mediatikorik. Topatutakoaren arabera hau litzateke Lore Jokoei lehen aldi horretan arreta egin zieten hedabideen zerrenda:
|
|
|
Sekulako dimentsio mediatikoa du urretxuarrak. 1858an Argentinako El Nacional eta La Tribuna dira bertan
|
emandako
hainbat kontzerturen berri ematen dutenak, 1864an hainbat egunkarik jasoko du Pedro Egañak Senatuan emandako diskurtsoan Iparragirreren figurak hartzen duen pisua, baina Argen81 Ik. ZAVALA, A. (1992): Karlisten leenengo gerrateko bertsoak.
|
|
|
Sekulako dimentsio mediatikoa du urretxuarrak. 1858an Argentinako El Nacional eta La Tribuna dira bertan emandako hainbat kontzerturen berri ematen dutenak, 1864an hainbat egunkarik jasoko du Pedro Egañak Senatuan
|
emandako
diskurtsoan Iparragirreren figurak hartzen duen pisua, baina Argen81 Ik. ZAVALA, A. (1992): Karlisten leenengo gerrateko bertsoak.
|
|
|
latina ikasi! Apaiz jauna baitzen epaikari, eta bera zirikatzeko akuilukada beharrago, bertsolariaren ustez,
|
emandako
gaiari buruz sendakinak agertzea baino." (2002: 120).
|
|
|
akordeoi eta trikiti jotzaileen parte hartzeak, Nikanor Zabaleta harpa jotzailearena, udal musika bandena, Poxpolinako haurrena, ikastoletako hainbat andereñorena... Luzearrek
|
emandako
irrati bidezko euskara ikastaroa izan daiteke berrikuntza azpimarragarriena.
|
|
|
Esan bezala, 1930eko hamarraldi hasieran
|
emandako
bigarren hitzaldi bat izango da, ordea, hurrengo urteetako loraldian funtsezko suertatuko dena. Kasu horretan Anjel Apraiz izan zen zirikatu zuena, Bartzelonako Unibertsitatean irakasle, Eusko Ikaskuntzako idazkari eta euskal unibertsitate baten aldeko garaiko mugimenduan funtsezkoa izan zen gasteiztarra:
|
|
|
741); Euskaltzaindiak 1934tik aurrera argitaraturiko Laguntzalleak Deia aldizkari espezializatua (Díaz Noci, 1998: 69); edo aldundiek irakasmateriala sortzeko
|
emandako
laguntzak (Dávila, Eizagirre eta Fernandez, 1994: 86). tarteka behintzat diskurtso modernista bat planteatu behar izan zuen praktika modernizatzaileari bultzada irmoago bat emateko.
|
|
|
Esan bezala, XIX. mende hasierakoak dira erdaraz egindako lehen urratsak, eta bertsolaritzaren edo bertsolarien lehen aipamenak 1820ko hamarkadan egin ziren, Boucher de Crèvecoeurren testuarekin (1823) eta Etxahunen epaiketei buruzkoekin (1828). Euskarak prentsan izan zuen lehen agerpenaren aurretikoak dira horiek, eta euskarazko kazetaritzak
|
emandako
hurrengo pausoan, Agosti Xahoren Uskal Herriko Gazetan, bi zenbaki bakarrik argitaratu arren, bertsolaritzari tartea egingo zitzaion.
|
|
|
Baina fenomeno hau gertatzear zela, fisioaren lehen txinparta bat Negu Gorriak taldeak Egañaren eta Peñagarikanoren arteko bertsoaldi batekin egin zuten bertsioak ekarri zuen. Egañak berak aipatzen zuen boomaren faktore era328 Belaunaldien arteko bereizketak egitea beti suertatu ohi da konplikatua, adinaz gain, igurtziak
|
emandako
kidetasunak, bizipen kultural partekatuak eta beste hainbat faktorek ere eragiten baitute. Hitza bertsolariei ematea begitandu da egokiena.
|
|
|
Joera batean bertsolaritza zerbait mitiko samarra bezala zegoen hartuta. Berezkoa, Jainkoak
|
emandako
dohain ezkutua, etab., lilura bat duena, misteriozkoa denez. Beste joera batek hor misteriorik ez dagoela, esango du; bertsolaritzak teknika batzuk ditu, txikitatik hasiz gero ikas litezke, beste edozer gauza ikasten den moduan.
|
|
|
Benetako aldaketa 2016an gertatu zen. Jaurlaritzak berrikuntzarako
|
emandako
laguntza bati esker egungo diseinua eta egitura sortu ahal izan ziren. Paperekoaren edukiek hartu dituzte atalik gehienak, baina antolaketa berri batekin.
|
|
|
Guztietan testua bertsotan ematen zen, edo protagonistak bertsolariak ziren. Bestalde, bertsotako puntua
|
emandako
ariketaren eskemari jarraituz Aitor Larrañagak marraztutako lehen bineta bati jarraipena eman zioten, oraingoan marrazkilari gisa lanean jarrita, Ainhoa Agirreazaldegi eta Iñaki Muruak. Azkenik, Unai Iturriagak eta Andoni Egañak komiki bana eskaini zuten," Hitzetik Hutsera" (ETBk bertsolari gazteak zentsuratu zituenekoa kontatuz) eta" Peñagarikanixen ezkontza" (Peñaren balizko ezkontza Asterix eta Obelixeko binetak kalkatuz) hurrenez hurren, bai gidoia eta bai marrazkia eurak eginez.
|
|
|
2013ko txapelketaren finalera oraindik ere txapeldun gisa aurkezten zen Andoni Egañaren heriotza zuen fikzioak abiapuntutzat. Oholtza gainean
|
emandako
deskarga elektriko batek zeraman beste mundura zarauztarra, Ertzaintzak izendatutako ikertzaileek euskal kulturgintza guztiari eta bereziki bertso munduari sekulako errepasoa ematen zioten, hainbat aurpegi ezagun susmagarritzat hartuz eta mila istorio zoro nahiz inbidia ezkutu azalaraziz.
|
|
|
Aurreko zikloan, frankismo garaian, dokumentalgintzan bertsolaritzak
|
emandako
pausoek jarraipena izan zuten ziklo berri honen lehen urteetan. Jauzi kualitatibo bat gertatu zen gainera, bertsolaria dokumentaleko aktore sekundario bat izatetik protagonista izatera pasatu baitzen.
|
|
|
Hileta autoa ikusten da, eta Lopategi, Etxeberria, Koxme Lizaso, Lazkano, Amuriza eta Azpillaga bertsolariek daramate hilkutxa bizkarrean. Malko batzuk ikus daitezke, bertso gehiago, Oiar323 Xenpelar Dokumentazio Zentroan dago ikusgai. tzungo elizan
|
emandako
azken agurra, eta Iparragirre, Bilintx eta Xalbadorren mailan jartzen duen apaizaren sermoia. Uztapideren zenbait omenalditako irudiak, berak irabazitako txapelketetakoak (buruz burukoan Basarriri irabazitakoa, Lazkao Txikiri irabazitakoa, Xalbadorri irabazitakoa), irabazi berritan egindako elkarrizketa eta beste.
|
|
|
Azken ziklo honen historiari
|
emandako
errepasoan argi ikusi da hedabideratzearen alorrean telebistan Hitzetik Hortzerarekin lortutako eredu egonkortua eta Elkartearen webgune korporatiboekin eta kanal tematikoarekin Interneten emandako lehen pauso sendo batzuk izan direla nobedade nagusia. Prentsa idatzian, Egin/ Garak zein Egunkaria/ Berriak egindako ekarpenen garrantzia aipatu da, bestalde, eta aldizkari tematiko/ espezializatu baten agerpena.
|
|
|
Azken ziklo honen historiari emandako errepasoan argi ikusi da hedabideratzearen alorrean telebistan Hitzetik Hortzerarekin lortutako eredu egonkortua eta Elkartearen webgune korporatiboekin eta kanal tematikoarekin Interneten
|
emandako
lehen pauso sendo batzuk izan direla nobedade nagusia. Prentsa idatzian, Egin/ Garak zein Egunkaria/ Berriak egindako ekarpenen garrantzia aipatu da, bestalde, eta aldizkari tematiko/ espezializatu baten agerpena.
|
|
|
Lehen olatuaren hainbat oihartzun suma daiteke zerrenda honetan. Herri kirolei
|
emandako
bultzada, esaterako, aipatu den gisan, Lore Jokoetan bertan abiarazi zen. Eta XIX. mende bukaerako kultur aldizkarietan murgilduz gero, erraz samar topa daitezke euskal kanta zaharrei, musika tresnei, heraldikari, deiturei, antzinako instituzio juridikoei edo arkitekturari buruzko testuak.
|
|
|
Honela dio donostiarrak: " Bertsolaritzari, agergune eta jardungai berriak erantsiz,
|
emandako
bultzada, orobat, mende hasiera horretakoa da" (1988: 400).
|
|
|
Baina Euskaltzaindian pisu handia izan zuen oiartzuarrak: euskaltzainburu ere izan zen 1967tik 1970era, eta gerraurreko zikloan bertsolaritzak bizi izan zuen pizkundearen inspiratzaile nagusia izanik, ziklo horretan Euskaltzaindiak bertsolaritzaz arduratzeko
|
emandako
pausoan izan behar zuen zerikusirik. Ahozko literatura ikertzen eta bertsolaritzaz artikuluak argitaratzen aritu zen ziklo honetan ere.
|
|
|
Paris arras itxusia zegoen gendarmez eta karroz josia" (Herria, 1965/IV/22," Pertsulariak Parisen"). Sorbonako unibertsitatean Hernandorenak berak bertsolaritzaren inguruan
|
emandako
hitzaldiarekin ekin zioten finalaren egunari. Gero, Eiffel dorreari egin beharreko bisita etorri zen Uztapidek kontatzen duenez:
|
|
|
Ariketa beste alor bateko sortzaileari, Antton Ezeiza zine zuzendariari ere deigarria suertatu zitzaion, eta dokumental bat egitea erabaki zuen. Lana prestatzen ari zelarik, azalpen hauek eskaini zituen Egin egunkarian 1983ko irailean
|
emandako
elkarrizketa batean: " Se trata de intentar reconstruir todo el proceso mental de los breves segundos que trascurren desde que al bertsolari se le da el tema e inicia su actuación.
|
|
|
TF3n
|
emandako
euskarazko ordu laurdeneko erreportaje horien artean Mattin Trekuri eskainitakoa aurki daiteke. Hegoaldean hurrengo urteetan egingo diren bertsolari jakinei buruzko erreportaje biografikoen aitzindari izango da, Martinezek azaltzen duen moduan:
|
|
|
Aurreko atalean Jon Azpillaga eta Jon Lopategi bertsolariek bertsolaritza sozial honen baitan eginiko ekarpena azpimarratu da, jarrera berriarekin gehien nabarmendu zirenak eta gehien arriskatu zirenak eurak izan baitziren. Baina Imanol Lazkanok azaltzen duen gisan, bertsolari gehiago ere inplikatu ziren kontu horretan, eta inplikazio hori guztia funtsezkoa izan zen bertsolaritzaren egokitzapenean
|
emandako
hurrengo pausoetarako:
|
|
|
301 Euskara fedea baserria hirukoak XX. mende amaieran oraindik ere indarra zuela ilustratzeko abertzaletasun horren eroale gisa gehien nabarmendu zen bertsolariak, Basarrik, 1989an
|
emandako
elkarrizketa bat darabil Díaz Nocik: " Gaur egun ere, askorentzat lehen bertsolari modernua izan denak zera dio:
|
|
|
Desagertzear den mundu baten nostalgiak eragindako transformazioarekiko erresistentzia izango da kasu batzuetan. Edo, Arestiren kasuan bezala, transformazioari
|
emandako
janzkeraren ingurukoak.
|
|
|
Gabilondok, ildo beretik, bertsolaritzak globalizaziora sarbide bigun (smooth) bat izan duela seinalatzen du euskal literaturaren historiari
|
emandako
errepasoaren azken paragrafoetan:
|
|
|
Ikus entzunezkoetan
|
emandako
lehen pauso batzuk ere ekarriko ditu ziklo honen gailurrak. Parisen 1958an Hernandorenak antolatutako saioaren inguruan Frantziako Tele Parisek eta Alemaniako telebista publikoak eskainitako emanaldiak aipatu dira dagoeneko.
|
|
|
Berriro ere Hernandorenarekin egingo dugu topo hemen, filmaren sorburua Parisen
|
emandako
bere hitzaldi bat baita, antza.242 Filmaren zuzendariak Madrék 1956an Gure Herria aldizkarian argitaratutako testua dakar Martinezek
|
|
|
Ta Poesia Popular Vasca’ izeneko hitzaldiarekin (1930/ 1931) inspiratu zuen Lehen Pizkundearen gerraurreko olatuak bertsolaritzari
|
emandako
bultzada berria.
|
|
|
Zentsurak
|
emandako
erraztasun horiek ez dute, noski, tolosarraren ekarpenaren meritua eta balioa inolaz ere zalantzan jartzen.
|
|
|
Balio hori jakintzaren argitara baino ezin da ezagutu. Hortik Elkartearen sorreratik ardatz honi, eta horren baitan bilketari, ikerketari eta nazioartekotzeari,
|
emandako
garrantzia.
|
|
|
Hasteko, tesiaren bi zuzendariei, Txema Ramirez de la Piscinari eta Simon Peñari,
|
emandako
aholkuengatik eta lanaren gorabeherekin erakutsitako errespetuagatik. Txemari, baita HGH ikerketa taldeko atea irekitzeagatik, hor zehar egindako kongresu akademikoetan elkarrekin pasatutako momentuengatik eta ikerketa honi ekiteko emandako animoengatik ere.
|
|
|
Hasteko, tesiaren bi zuzendariei, Txema Ramirez de la Piscinari eta Simon Peñari, emandako aholkuengatik eta lanaren gorabeherekin erakutsitako errespetuagatik. Txemari, baita HGH ikerketa taldeko atea irekitzeagatik, hor zehar egindako kongresu akademikoetan elkarrekin pasatutako momentuengatik eta ikerketa honi ekiteko
|
emandako
animoengatik ere.
|
|
|
Erramun Osari, kasualitatez sortu zen kafe haren bueltan belarria ondo zorroztu izanagatik; Jon Zarateri, argitalpenak behar zuen bultzadari tinko eusteagatik (nik baino pulamentu gehiagorekin); eta Jesus Mari Makazagari nahiz Jon Artzari, moldaketen azken etapa honetan erakutsitako jarrera eta tonuagatik. Baita Iñigo Roqueri eta Izaskun Etxebesteri ere, erabilitako hizkuntzaren zuzentasunari
|
emandako
errepaso bikainagatik.
|
|
|
Adar bat gure kulturgintzan gertatzen da, oro har kaxkarrak diren gauza asko, euskaraz izanik onak direla sinesteko joerak sortu duen kate luzea. Euskal kulturgile izanik distira apur bat lortzeko bidea erraz jartzen du horrek, nartzisoak abonatzera areago
|
emandako
aro honetan, garai bateko euskal kulturaren libelogileei arrazoi puntu bat emanez. Eta, jakina, tartean gauza onak badira, ulergarria den moduan urri xamar, eta horiek bereizteko arazoa sortzen du joera orokortuak.
|
|
|
ETBri ere interesatzen zitzaion taxuzko bertso programa bat izatea. Haustura gertatu berritan Argiari
|
emandako
elkarrizketa honela bukatzen zuen Amatiñok: " Guk interesa daukagu bertso programa telebistan emateko, eta lehengo lepotik jarraituko genuke" (Argia, 1995/I/15," ETBk ematen dituen programa guztien ardura gurea da, ez beste inorena, eta ez dugu horretan amore emango inoiz", Juan Jose Petrikorena).
|
|
|
Horrela, 1958an Urruñan egindako saioketa zoragarri artan, bertsularien hixtoriaren lehen aldikotz, bertsulariak era berri ortan, gero ainbertze errepikatuko dan eran kantatu zenduten Urruñan. Eta hala bearrez, lerroan lehena hintzalakotz, hi izandu hintzan lehena kantatzen nik
|
emandako
hitz horiekin: beldur... gezur... elur... ezur...
|
|
|
Txapelen bidez Azpeitiko Joxe Agirre, Joxe Lizaso edo Imanol Lazkano etorri ziren hurrena, eta haien atzetik beste mordo bat, astero gaia aurretik
|
emandako
sei zazpi bertso eskainiz, aurrez grabatuak. Tarte horri bestelako aldaerak txertatu zizkioten dena den, entzuleek proposatutako gaiekin arituaz eta gai batek arrakasta zuela ikusiz gero, trama luzatu eta korapilatuaz, adibidez (Martinez, 2012:
|
|
|
Zestoarrak ezin izan zuen gehiago jendaurrean bertsorik eskaini. Azpillagak saio hartan
|
emandako
agurrak erakusten du bertsolariak zeukan itzala eta haren hutsuneak zekarren galera: " Bertsolarien buruzagia/ hartu baitigu ondoezak/ ta haren partez agurtutzea/ ongi iduritutzen zat;/ agur ta txalo eder bat danok/ Uztapide zarrarentzat/ oker bat gertatu izan zaigu/ ta hartzekua da aintzat" (Martin, 2009:
|
|
|
Azken ziklo honetan lotu zaio modu argienean bilketa ikerketari. Horrela, organikoki Elkartearen Jakintza sailaren barruan txertatu da Xenpelarreko lana, eta 2008an ezagutzan sakontzera zuzenduriko azpiegitura, Mintzola Ahozko Lantegia, martxan jarri zenean, Dokumentazio Zentroarekin irekitako bidean
|
emandako
pauso gisa ulertu zen. Izatez, Zentroa eta Lantegia dira Elkartearen proiektuaren harribitxi preziatuenak, baliabide eta energia inbertsio handiena eskatu dutenak.
|
|
|
bertso kronika Manterolak finkatu zuen, Bertsolari Guduen estalduran garaiko eragileak ibili ziren, eta Euzkel irratsayoa Zubimendik zuzentzen zuen. Telebistaz lehen aldiz
|
emandako
Parisko saioa Hernandorenak antolatu zuen, Loiola Irratiko emanaldiak Jose Mari Iriondoren gauza izan ziren, eragile garrantzitsua hau baita ere, eta Hitzetik Hortzeraren nahiz bertsoa.eus en atzean Bertsozale Elkartearen lana aurkitzen da.
|
|
|
Berebat, pizkunde horiek testuinguru zabalago batean gertatutakoari erantzuten diote. Horrela, Lehen Euskal Pizkundeak Europako mugimendu erromantikoak XIX. mende bukaeran Lehen Modernitateari
|
emandako
erantzuna du inspirazio iturri, eta Bigarren Pizkundeak nazionalismo etnikoaren Europa mailako olatu berri batek Gizarte Mugimendu Berrien baitan txertaturik Beranduko Modernitateari emandako erantzuna.
|