|
2023
|
|
|
Ez da erronka makala 100 urte betetzera iristea eta Martina Tolosa Goikoetxeak
|
duela
gutxi lortu zuen. Azkaraten jaioarren, Lekunberrin gustura igaro du bere bizitzako zatirikhandiena.
|
|
|
Bertan ezagutu zuen bere senarra izango zen Lekunberriko Ildefonso Mariñelarena. Ildefonsok berak baino 13 urte gehiago
|
zituen
eta gaur egungo industrialdetik gertu zegoen Aizpurua enpresarentzat egiten zuen lan meategian.
|
|
|
1948an ezkondu eta Plazaolako trenean Zarautzera joan ziren eztei bidaian. Itsasoan hainbeste ur ikustean Martinak ezin
|
zuen
hori guztia gazia zegoela sinetsi, bertaratu eta probatu zuen arte.
|
|
|
Bizi gogorra izan zuen Martinak. Etxean ez
|
zuten
urik eta arropa garbitzera errekara edo labaderora joaten zen. Luis Urriagaren harategiko lanak ere egiten zituen.
|
|
|
Bere 4 anai arreba bizi dira oraindik eta haiekin telefonoz hitz egitean, hika aritzen da. Bere zaletasunetarako ez
|
du
tarte handirik izan Martinak, baina baratzean aritzeaz gain, pilota partiduak ikustea gustuko izan du. Behinjubilatuta, Lekunberriko jubilatuetan ere asko gozatu zuen karta jokoetanbesteak beste.
|
|
|
Martinak, oraindik ere ez
|
du
inongo minik eta apetitua berriz izugarria. Lo ere asko egiten du.
|
|
|
Lo ere asko egiten du. Seme alaben artean txandaka zaintzen dute amaeta asteburuetarako berriz langile bat
|
dute
kontratatua. Urtebetetze egunean, Pilar alabak amari 100 urtera iritsi zela aipatu eta “bai, ni iritsi naiz! ” erantzun zion.
|
|
|
Sei urte eman zituzten zirrikitua zabaltzen. 1995ean, bide estu estua ireki zutela, lortu zuten, azkenean,
|
duela
50.000 urte hartzek baliatu zuten aretora heltzea. Oso bide meharra zen, “tarteka aire guztia bota behar zen” kabitu ahal izateko, gogoratu du espeleologoak.
|
|
|
Ez omen dago hitzik “denboraren kapsula” hori aurkitzeak eragin ziena azaltzeko, baina nolabaiteko kezka ere sentitu zuela adierazi du Hermoso de Mendozak: “Espeleologook kaltea eragiten dugu, bideak zabaltzean eta abar, eta pentsatu behar
|
dugu
gure ekintzen inpaktuan. Oso gauza garrantzitsua aurkitu dugu, bai, baina horren ardura dugu orain”.
|
|
|
“Espeleologook kaltea eragiten dugu, bideak zabaltzean eta abar, eta pentsatu behar dugu gure ekintzen inpaktuan. Oso gauza garrantzitsua aurkitu dugu, bai, baina horren ardura
|
dugu
orain”.
|
|
|
Trinok hiru baldintza jarri zizkion Satorrak taldeari: ez zezatela ezer uki, “denboraren kapsula” hura bere horretan ikertu nahi
|
baitzuen
; sarrera zabal zezatela, Trino bera kabitzen ez zelako eta piezak ateratzeko ezinbestekoa izango zutelako, eta finantzaketa lor zezatela. Lehenengoa erraza zen betetzen, bigarrenak lan handia eman zuen, eta hirugarrena Nafarroako Gobernuak jarri zuen.
|
|
|
Mariri, besteak beste, eskuineko hanka biak, belaunezurrak, bularrezurrak eta omoplatoak falta zaizkio. Orno batzuek ere hortz markak
|
dituzte
. Hienen bisita izan omen zuen erakusgarri.
|
|
|
Trino Torresek azaldu duenez, leize hartzek, negua heldu aurretik, 40 kilo gantz pilatzen dituzte gorputzean hibernatu ahal izateko. Zenbaitetan, baina, ez
|
dute
negu osoa pasatzeko lain jaten edo zaharregiak dira udaberrira heltzeko, eta, elurra desagertzen denean, hienek gorpuak usaindu, sartzen dira eta hezurrak ere jaten dituzte. Barre artean, Trinoren hitzetan, “Amutxate pleistozenoko janari lasterreko sukurtsal bat izan zen”, nolabait.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, zientziaren ikuspuntutik, Mariren hezurdura ikusgarriak ez du ekarpen handirik egin. Amutxatek ez dio bere garrantzi paleontologikoa hiru metroko garaiera omen
|
zuen
hartzari zor. Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan.
|
|
|
Amutxatek ez dio bere garrantzi paleontologikoa hiru metroko garaiera omen zuen hartzari zor. Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia
|
zuten
hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak eta basurdeak ikus daitezkeen eremuetan, duela milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak eta leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste.
|
|
|
Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak eta basurdeak ikus daitezkeen eremuetan,
|
duela
milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak eta leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste. Hori dela eta, funtsezkoa deritzote izugarri aberatsa den ondare hau guztia behar bezala zaintzeari.
|
|
|
Kobazuloa hor dago, eta jendea hurbiltzen da, batzuk asmo onez, baina…”, esan du espeleologoak ondarearen babesaren garrantziaz ohartarazteko. Gobernuaren laguntza ez ezik, bertako biztanleena ere
|
du
ezinbestekotzat Satorrak taldeko kideak. Ildo berari jarraiki, Trino Torresek gaineratu du Spelaeus bezalako erakusketak beharrezkoak direla jendeak inguruan daukanaren garrantziaz jabetu dadin.
|
|
|
Ildo berari jarraiki, Trino Torresek gaineratu du Spelaeus bezalako erakusketak beharrezkoak direla jendeak inguruan daukanaren garrantziaz jabetu dadin. Eta ideia hori bera
|
zuen
buruan Trinok, 2021eko ekaineko egun hartan, Mikel Uharterekin hitz egin zuenean.
|
|
|
Gabarin aurkituko duguna ez da, baina, Amutxatera mugatzen; Mari hartzak Uitziko Mainean topatu ziren oreinaren, mamutaren eta bost errinozero iletsuen konpainia
|
baitu
erakusketan. 250 pieza inguru eman zituen, 1996an, Otxola taldeak topatutako aztarnategian Paco Etxeberria forentse eta antropologo ospetsuak zuzendutako indusketak.
|
|
|
Fauna hotza topatzea ez da arraroa inguru honetan,% 99 fauna mota horrekin lotuta izatea, ordea, bai. Asier Gómez Olivencia paleontologoak azaldu du litekeena dela dolinak tranpa natural bezala funtzionatu izana, non ugaztun handi horiek erori ziren, handik ateratzeko inolako modurik gabe ez
|
zutela
. Bertan, gosez hiltzen ziren.
|
|
|
Lekuaren helezintasunak Amutxatera hurbiltzen ziren hienak bezalako sarraskijale handien bisitak galarazten zituen eta, horrenbestez, nahiko egoera onean kontserbatu ahal izan dira aztarnak.
|
Duela
45.000 urteko hezurrek garai hartako klimaz hitz egiten digute eta, informazio horri esker, Neandertal gizakiak bizi zituen aldaketa klimatikoen inguruko informazioa deduzitu daiteke.
|
|
|
Lekuaren helezintasunak Amutxatera hurbiltzen ziren hienak bezalako sarraskijale handien bisitak galarazten zituen eta, horrenbestez, nahiko egoera onean kontserbatu ahal izan dira aztarnak. Duela 45.000 urteko hezurrek garai hartako klimaz hitz egiten digute eta, informazio horri esker, Neandertal gizakiak bizi
|
zituen
aldaketa klimatikoen inguruko informazioa deduzitu daiteke.
|
|
|
Aranzadiko Jexux Tapia arkeologoak aurreratu du, inaugurazioaren biharamunean, leize hartzarekin lotura
|
duen
aztarnategi bat topatu dutela, Ondare talderekin elkarlanean. Xehetasunik ez du eman, lekua babestea baita lehentasuna, baina aurkikuntza garrantzitsua izan daitekeela aurreratu du arkeologoak.
|
|
|
Xehetasunik ez du eman, lekua babestea baita lehentasuna, baina aurkikuntza garrantzitsua izan daitekeela aurreratu du arkeologoak. Datozen hilabeteetan datu gehiago emateko asmoa
|
dutela
jakinarazi du. Aztarnategi hori ez ezik, beste bost inguru aztertzea ere aurreikusten dute, baina ez dute lan makala izango, Tapiak azaldu bezala, berrehun kobatik gora baitaude Larraunen.
|
|
|
Spelaeus.
|
Duela
50.000 urteko Aralar aurrez aurre ezagutzeko aukera ezin hobea. Larraungo Udalak, Nafarroako Gobernuak, Aranzadi zientzia elkarteak eta Ondare Kultur Taldeak ondu dute, besteak beste.
|