|
2001
|
|
|
Elikagai mitikoa txinatarrentzat eta japoniarrentzat,
|
duela
milaka urtetik kontsumitzen baitute
|
|
2002
|
|
|
Egia esan, elikaduran genetika erabiltzea ez da gauza berria.
|
Duela
milaka urtetik hona, baserriko animalia arrazak edo jateko landare barietateak hobetu dira, sexu gurutzaketa erabiliz edo berezko aldakortasuna aprobetxatuz. Baina ez da oso argi geratu animalia horiek sexu gurutzatzearen bidez lortu diren edo genetikoki manipulatu diren espero ziren onurak lortzeko.
|
|
|
16 metroko sakonerako eta 10 zentimetroko diametroko zulaketa hori bi astez egin zuten ikertzaileek, eta 35 gradu zentigradu baino gutxiagoko tenperaturak jasan zituzten. Sedimentu sakonenetan izotz laginak lortu ziren, non bakterioak eta algak atzeman baitzituzten,
|
duela
milaka urte hibernazio egoera batean zeudenak. Ikertzaile horien arabera, lurpeko aintzira antartiko horien izotz estalkia bizi oasi bat da, baina duela gutxi, erabat babesgabeak ziren ingurumen nitxoak.
|
|
2003
|
|
|
|
Duela
milaka urte hasi ziren japoniarrak surimia egiten: bertako arrantzaleek, arrain fresko batzuen mami xehatua oinarri harturik, bero bitarteko tratamendua ematen zitzaion kamaboko hura eskuz ekoizten zuten.
|
|
|
Kanarietako gofioa produktu tipikoa da, eta
|
duela
milaka urtetik hona Kanariar Uharteetako gastronomiari dagokio. Bere elaborazio tradizionaleko metodoa belaunaldiz belaunaldi transmititu da, eta horri esker, gaur egun bigarren elikagai bihurtu da, Uharteetan gehien ezagutzen den bananaren atzetik.
|
|
2004
|
|
|
Atapuercako Burgosko mendilerroan dauden hortz fosilak aztertuta, agerian geratu da han
|
duela
milaka urte bizi izan ziren gizabanakoek estres metabolikoa zutela, María Martinón ikertzailearen arabera. Ikerketa Zientifikoen Zentro Nagusian (CSIC) lan egiten duen Atapuercako ikertzaile taldeko kidea da Martinón.
|
|
|
Baita haien osaera ezagutu gabe ere kimika eta haren nutrizio propietateak, herri jakintza beti eman dizkio bertute osasungarriak.
|
Duela
milaka urte fruta hauek biltzen dituzte. Historiaurrean bazirela uste da eta hondeaketetan aurkitutako aztarna arkeologikoek erakusten duten moduan neolitikoak.
|
|
2005
|
|
|
lurrun bainua edo hammam (bainua, arabieraz)
|
duela
milaka urte praktikatzen da.
|
|
|
Erromatarrek haziak nola erabiltzen zituzten, birrindu eta muztioarekin nahasten baitzituzten. Gozagarri horren berezko gustu pikantea ikusteko modurik onena zen,
|
duela
milaka urtetik hainbat elikagairi laguntzeko erabilia. Antzinako egiptoarrek eta grekoek maiz erabiltzen zuten mahaian.
|
|
|
Izan ere, isurketa kutsatzaileek marea gorriak eragiten dituzten organismo horiek izugarri haztea ahalbidetzen dute. Alde horretatik,
|
duela
milaka urtetik hona gertatzen ari den fenomeno naturala den arren, galera ekonomikoek eta giza intoxikazioek eragindako eskualdeen azterketek frogatu dute azken hamarkadetan nabarmen handitu direla mundu mailako marea gorriak. Era berean, zientzialariek egiaztatu dute marea gorriak eragiten dituzten algen toxikotasuna handitu egiten dela nitrogeno kontzentrazioa bere ingurunean handitzen denean.
|
|
|
Muturrekoak deritzenak, muturreko habitatetan bizirik irauten duten organismoak, hala nola Antartikako hotz polarra, oso erabilgarriak izan daitezke botikak garatzeko, adibidez. Era berean, geologia antartiko bereziak argia bota dezake Lurraren eraketari buruz, eta
|
duela
milaka urte izotzetan harrapatutako aire izoztuko burbuilek klimaren aldaketei buruzko datuak ematen dituzte. Alde horretatik, klima antartikoaren bilakaera, zeinaren mende baitago planetako klima, funtsezkoa da gizakientzat.
|
|
|
Laranja, agian, frutarik ezagunena da, kalitateagatik, osasunagatik eta prezioagatik. Jatorri ezezagunekoa da, eta uste da laranjondoa lehen aldiz agertzen dela,
|
duela
milaka urte, Txinaren hego mendebaldearen eta Indiaren ipar mendebaldearen artean. Geroago, Erdi Aroan, ekialdetik iritsitako merkatariek haziak sartu zituzten eremu mediterraneoan.
|
|
2006
|
|
|
Entzimak izaki bizidun guztien metabolismorako funtsezkoak diren bitartean, modu independentean erabil daitezke organismo bizietatik kanpo erreakzio kimikoak aktibatzeko. Horregatik,
|
duela
milaka urte hasi ziren erabiltzen, mikroorganismoek elikagai hartzituen eta elikagai alkoholikoen ekoizpenean duten funtzioa erakusten duen moduan. Hala ere, produktu horiek jarduera entzimatiko hori duten mikroorganismoen ekintzari esker egin dira, eta horrek esan nahi zuen elikagai jakin bat izateko bakterioak behar zirela.
|
|
|
Entzimak izaki bizidun guztien metabolismorako funtsezkoak diren bitartean, modu independentean erabil daitezke organismo bizietatik kanpo erreakzio kimikoak aktibatzeko. Horregatik,
|
duela
milaka urte hasi ziren erabiltzen, mikroorganismoek elikagai hartzituen eta elikagai alkoholikoen ekoizpenean duten funtzioa erakusten duen moduan. Hala ere, produktu horiek jarduera entzimatiko hori duten mikroorganismoen ekintzari esker egin dira, eta horrek esan nahi zuen elikagai jakin bat izateko bakterioak behar zirela.
|
|
|
Izurde baten eta elefante baten umetokian National Geographic ek hiru eta lau dimentsiotan lortutako irudiek iradokitzen dute lehenaren habitata
|
duela
milaka urte lurra zela eta bigarrena itsasoa. Izurde baten (urte bat), elefante baten (22 hilabete) eta txakur baten (63 egun) ernaldiaren lehen irudiak “En el vientre materno:
|
|
|
Igogailua hartu dut. Hainbat aldiz pintatu duten arren, ertzetako metalezko xaflak betikoak dira, eta haietako batean ikusi dut
|
duela
milaka urte etxeko giltzaren puntaz grabatu nuen" GORA ETA (pm)" dardaratia, oraindik ere nire masailak gorritzeko ahalmena gordetzen duena; hala eta guztiz ere, hain fin dago marraztuta ezen soilik nik neuk topa dezakedala uste baitut.
|
|
|
– Ezagutzen al duk diskurtso hori, norena da lurra, norena airea, norena ura, horiek ez dira gureak, beraz ezin dira saldu, ezta ere erosi? Diotenez, gu kontinente honetara
|
duela
milaka urte iritsi gintuan. Asiatik.
|
|
2008
|
|
|
Javier Lastras Fucus vesiculosus, wakame edo espirulina algak mirarizko produktu askoren osagaietako batzuk dira, denbora gutxian gorputzeko gantza azkar galduko dutela agintzen dutenak. Asiako populazioen elikadura tradizionalaren parte dira algak
|
duela
milaka urtetik, eta, azken hamarkadetan, ikerketa ugari egiten ari dira haien bertute ukaezinei (elikadurari zein farmakologiari) sendotasun zientifikoa emateko. Hala ere, oraindik goiz da argaltzeko tratamenduetan laguntzen dutela esateko.
|
|
2009
|
|
|
|
Duela
milaka urte eraikia, hego mendebaldeko Tearen eta
|
|
|
|
Duela
milaka urtetik hona Mediterraneoko klima aldaketak erregistratu ditu Mallorcako koba batek
|
|
|
Gure arbasoen etxe zabal bezain bilbatua. Urbian bezala, han ere, su eta bizigune,
|
duela
milaka urte jende ausarta bizitako txokoa. Dolmena lekuko isil misteriotsua.
|
|
2010
|
|
|
Baina istripu horiek gertatzen dira erritua behar ez bezala burutzeagatik, okerreko lekuan egiteagatik edo ezinbesteko babesari muzin egiteagatik. Ulergaitza da horrelako zoritxarrik gertatzea erritua
|
duela
milaka urte gauzatzen duen indigena talde baten barruan. Ez daukat batere argi zergatik gertatu zen Japekaren heriotza, baina erritukideen begiradek horren erantzuna neuri eskatzen zidatela ematen zuen.
|
|
|
Horren haritik, bada, hizkuntza komunitatearen bizi legeak erakustea da, zalantzarik gabe, zeregin garrantzitsuena. Estatuak nahi duena, egin behar duena eta ahal dezakeena, bada, sakon aztertu izan da jada
|
duela
milaka urtetik hona. Estatu pentsaerak alde batera uzten —edo ebidente bezala aurresuposatzen— dituen hizkuntza komunitateen berezko eskubideak eta balioak, baina, askoz ere zehaztasun gutxiagorekin izan dira argituak.
|
|
2011
|
|
|
|
Duela
milaka urtetako istorioa kontatuko du Javier Barandiaran aktoreak (Donostia, 1969), egungo gizakiak ezabatu ezin izan duen ezaugarri bati buruz aritzeko: hanka sartzea.
|
|
|
Ez zela egokia uste nuen hasieratik, ordea.
|
Duela
milaka urte, artzaintzan, koplari eta erromesen gidari bezala aritzen zen pertsonaia bati nirea bezalako ahots ezaguna jartzeak pertsonaia etxekotu egingo zuela iruditzen zitzaidan. Askotan gertatzen den kontua da hori; pertsonaia bera ez da sineskorra egiten ahots ezagun bat entzuten duenean; ahotsa norena den jakitean, nahasgarria gerta daiteke.
|
|
|
|
Duela
milaka urte, neandertalak bizi izan ziren gaur egun Euskal Herria deitzen diogun lurraldean. Joseba Riosek azaldu duenez, Euskal Herria oso aberatsa da neandertalek utzitako arrastoetan, baina eskasa fosiletan
|
|
2012
|
|
|
Hala hasi zen hartzaren garezur fosilaren ibilbidea aro modernoan.
|
Duela
milaka urte geratu zen Lezetxikin lurperatuta, eta 2007ko uztailan irten zen handik, laborategietako bide berriari ekiteko.
|
|
|
Noski baietz, baina hor agertzen da erlijioen amarrua: euren funtzioa ezinbestekoa dela sinetsaraziz manipulatzen dute jendea, bere adimen propioa garatu ez dezan,
|
duela
milaka urte esandako hitzen imitatzaileak izan daitezen, esaneko, morroi, esklabo, jopu, obeditzaile, kamustu, zikiratu, ikaratu eta larritu. Hamar epiteto horiekin osatzen da gaurko gizakiaren gabardina, eta horren azpian bizitza ezin sanoa izan.
|
|
|
Panax ginseng, ginseng edo ginseng txinatarra, asiar jatorriko landarea da. Erroa tradizioz erabiltzen da Txinako medikuntzan, eta
|
duela
milaka urtetik erabiltzen da toniko eta estimulatzaile gisa. Ikerketaren arabera, haren propietate afrodisiakoak oinarritzen dira, eta eragin positiboak dituzte sexu bulkadan eta errendimenduan.
|
|
|
Irudia: christopher frier brown
|
Duela
milaka urte hasi ginen gizakiok jakiak prestatzen. Jangarriak egosteak eta erretzeak asko lagundu zuten gure hortz guztiak luzaroago kontserbatzen, ez baitzuten jaki gordinik eman behar.
|
|
2013
|
|
|
Erantzunik gabeko galderak. Eta batez ere, ikusten ari garen izar hura akaso
|
duela
milaka urte itzalita dagoela jakiteak sortzen duen ezinegona, benetan zein hutsalak eta iheskorrak garen erakusten duena.
|
|
|
Batzuetan oreka galdu eta alde ilunera erortzeko arriskua dutela aitortzen du, baina ez omen dute mugan ibiltzea beste aukerarik, zientziak ez luke aurrera egingo bestela. Eta halaxe ibiltzen da bera ere, ekilibristen antzera,
|
duela
milaka urte landutako harri puskatan oinarrituta.
|
|
|
Belar hori bildu edo jan ezean metatuz joango da eta usteltzean metano iturri handia izan daiteke. Mamutek,
|
duela
milaka urte egin zuten bezala, tundrako belarra alhatuko lukete bertan libre ibiliko balira. Hortaz, belarraren hazkundea kontrolatuko litzateke eta metano isurtzea saihestuko.
|
|
2014
|
|
|
Zurezko eraikuntzarekin batera, harlangintza lanak eta lokatza dira
|
duela
milaka urtetatik erabilitako eraikuntza teknikak. Gaur egun ere horma kopuru handiena formatu txikiko piezez eraikitzen da.
|
|
2016
|
|
|
Arroza Sushia egiteko arroza plateraren hasieran erabiltzen da.
|
Duela
milaka urte, arrozak oso eginkizun zehatza zuen: arraina zaintzea.
|
|
|
33 Orain, perkusioak entzunen ditugu. Batzuk
|
duela
milaka urte agertu ziren; gaur egun, musika gehienen erritmoa markatzen dute eta jendeen irudimen mugagabeak etengabe asmatzen ditu musika tresna edo erritmo berriak. Klabeak zur gogorrezko bi makilatxo dira, bata bertzearekin jotzen direnak.
|
|
|
Bai. Zera,
|
duela
milaka urte harrapariek haien ehiza sena erabiltzen zuten bizirauteko.
|
|
|
|
Duela
milaka urte, indar horiek agintzen zuten gure mundua.
|
|
|
Hori da. Nire espezieak izaera biologikoa baztertu zuen birtual baten mesedetan
|
duela
milaka urte.
|
|
|
Teoria ohikoena da, baina sekta honek uste du lehen mutantea
|
duela
milaka urte jaio zela.
|
|
2017
|
|
|
Urdaibai itsasadarra eta bere inguru zoragarriak itsasoaren eta ilargiaren marearen dantzaren arabera antolatzen zuen egunen joan etorria eta bertan
|
duela
milaka urte bizi ziren euskaldunena, nola ez. Horregatik, biztanle haientzat garrantzitsua zen ahalik eta gehien jakitea mundu urdin eta ezezagun haren gorabeherez eta hari etekina ateratzeko teknikei buruz.
|
|
|
olio errotak, olak, aroztegiak eta buztinolak. Xinaurritegi bat zen hura, abilki eraikia, ongi gerizatua, perfektuki antolatu eta hornitua, bere xinaurri guztiek
|
zuela
milaka urte abandonatua.
|
|
|
Ni baitan denborak bere benetako zentzua aurkitu zuen: alarguna
|
zuela
milaka urte hil zen, eta zibilizazio Egeoaren garaiko Knossoseko neskatila bilo kixkurrak, aldiz, goiz honetan bertan.
|
|
|
Erribera miresgarria ikertzen ari ginen eta bertako jendea zeremonia handitan agurtzen. Eta emakume hori, andere Hortense, irlako erregina iruditzen zitzaidan,
|
zuela
milaka urte hondartza hauetara erdi ustelik, usaingozoz hanpatua, alegerarik, hondoa jotzera heldutako foka dirdiratsu eta mustatxaduna. Haren atzean, bere anitz buru koipetsu, ilezto eta umore onez gaindiekin, Caliban antzematen zen, herria, alegia?, erreginari hantustez eta erdeinuz so.
|
|
|
Denek iltzatu zituzten begiak popearengan, hura ezkutuko indar batzuk borrokatzen eta exorzizatzen ikusteko zain baleude bezala.
|
Zuela
milaka urte aztiak besoak altxatzen zituen, ixipuaz airea ihinztatu, hitz misteriotsu eta ahalguztidunak murmuriatu, eta espiritu gaiztoek ihesari ematen zioten, espiritu onak aldiz uretatik, lurretik eta airetik jalgiz gizonari sokorri ematera heltzen zirelarik.
|
|
2018
|
|
|
Abuztuaren 2tik irailaren 1era iraganen da Donostiako Musika Hamabostaldiaren 79 edizioa. Aurtengo honek
|
duela
milaka urtetik musikaren, mitologiaren eta tradizioaren artean dagoen harremana ospatuko duela adierazi du Patrick Alfaya hamabostaldiaren zuzendariak. Estreina ekitaldian Joseph Haydenen Kreazioa obraren gainean La Fura dels Baus konpainiak egin obra izanen da ikusgai.
|
|
|
Nostalgia de la luz (2010) dokumentalean Patricio Guzmanek azaltzen duenez, arkeologia eta astronomiarekiko interes handia dute Txilen.
|
Duela
milaka urte jazotakoa jakiteko irrika bizia dute txiletarrek. Gertuko historia, baina, orain dela hamarkada batzuk gertaturikoa, nahiago dute ahaztu.
|
|
|
Ez marrazkien ederragatik bakarrik, hori gutxienekoa da. Denboran atzera egitea da benetan liluratzen zaituena, eta
|
duela
milaka urte jende batek zaldiak margotu zituen leku berean egotea.
|
|
|
Fruta deshidratatuaren kontsumoa nabarmen hazi da azken urteotan, baina ez da asmakizun berria, ezta gutxiago ere. Elikagai hori
|
duela
milaka urte Mediterraneoan eta Ekialde Ertainean bizi izan ziren kulturen ohiko dietaren parte zen: Mesopotamiatik Antzinako Erromara, Antzinako Egiptora.
|
|
2019
|
|
|
|
Duela
milaka urte, neandertalak bizi izan ziren gaur egun Euskal Herria deitzen diogun lurraldean. Joseba Riosek azaldu duenez, Euskal Herria oso aberatsa da neandertalek utzitako arrastoetan, baina eskasa fosiletan
|
|
|
Sarako Leizeetan, lurraren barna sakonetan, bisitariek
|
duela
milaka urte hasi eta irauten duen abentura baten oihartzuna entzuten dute. Xedea ez da geologia edo historia klase bat entzutea, eta ez argi eta soinuzko bisita sinple bat egitea, baizik eta Natura eta Kultura, Norbanakoa eta Gizartearen arteko etengabeko lotura hori ulertzea...
|
|
|
Hori dena, genion hor goian, beroak hotzarekin tupust egitean hantxe sortzen den lurrinketa gero eta trinkoago horretan fortunatzen den misterioa dela. Misteriotsu jaso zuten
|
duela
milaka urte bizitako jende haiek. Ikus liburu zahar eta santuetan, nola jainkoen haserrea adierazi izan den hainbat kultur zaharretan.
|
|
|
|
duela
milaka urte sortutako
|
|
2020
|
|
|
bitamina ugari duten elikagaiak frutak eta barazkiak dira. Hala, zerealen kontsumoa, batez ere edozein herrialdetako nutrizio gabeziaren aurrean ahulenak diren pertsonena (zaharrak, haurrak eta haurdunak), oso gomendagarria da energia eta mantenugai iturri gisa…
|
duela
milaka urte bezala.
|
|
|
Jengibrea jende askorentzat ezaguna izan daiteke, baina gehienek ez dakite berez gozagarri den edo saltsa eta ongailu batzuen parte den. Ekialdeko herrialdeetako gastronomian oso preziatua da
|
duela
milaka urtetik, eta medikuntzan ere erabiltzen da.
|
|
|
Hain da nire soinua sakona non itsaspe sakonean ere barneratzen baita. Estalirik eduki ninduen itsasoak,
|
duela
milaka urte, nekez baizik ez naiz horretaz oroitzen. Itsu eta gor eta lozorroan bizi naiz.
|
|
|
Baina Platonek
|
duela
milaka urte iragarri zuen demokraziak beti autokrazian amaitzen direla.
|
|
2021
|
|
|
" Formatu artistiko asko izan arren, niretzat kantugintza da ederrena.
|
Duela
milaka urtetik dator, eta hori formatu gutxik esan dezakete; kantuak hitza beste estadio batera darama".
|
|
|
Ogiek etniako erlezaina Etiopiako Elgon mendi inguruan. Mau natur parkea sortzeko kanporatu nahi
|
dituzte
milaka urte daramatzaten lurretatik. Argazkia:
|
|
|
Ez diot ondo ulertu. Gero
|
duela
milaka urte eromena zer zen azaldu du; gerran huts egiteari irizten zitzaion eromena. Zein den eroa, gerra ustez ondo prestatu ostean hartan hasi eta huts egiten duena!
|
|
|
aspaldiko ezagun baten berritasuna Palma olioa ez da berria.
|
Duela
milaka urtetik existitzen da eta erabiltzen da, batez ere Afrikan, bertatik sortzen baita landarea. Gaur egun, palmondo labore nagusiak Asian daude (Malaysian, zehazki), baina erabilera gastronomikoaren tradizioak Afrikan jarraitzen du, bertan ere etxean erabiltzen baita.
|
|
2022
|
|
|
" Nik uste dut elgoibartarrentzat eta soraluzetarrentzat mendi kuttunena dela Karakate, eta, horrez gain, estazio megalitikoa ere badago.
|
Duela
milaka urte gure arbasoentzako leku berezia bazen, zerbaitengatik zen; guretzat ere hala da oraindik", dio Andoitz Agirregomezkorta Karakate Bizirik plataformako kideak.
|
|
|
Izar bitxiak dira. Ez ditut aireontzitik ikusi nahi, ezpada ze lurraren azaletik, gure arbasoek
|
duela
milaka urte egin zuten moduan. Lurraren azala bisitatu nahi dut."
|
|
|
Organo horiek, dieta osasungarria eginez eta osasuntsu egonda, gure gorputza garbitzen dute. Oso mito zabaldua da baraurik dagoen ur bero edo epeleko edalontziarena, eta
|
duela
milaka urte Txinako medikuntza tradizionalak hala gomendatu zuelako etor daitekeela uste da. Baina Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gezurtatu egiten du, beste sinesmen batzuekin batera, hala nola ur hotzak argaldu egiten duela edo azalaren tonua hobetzen duela.
|
|
|
Zorriak 30 egun iraun dezake pertsona baten buruan. Ez dira gaur egungo fenomeno bat,
|
duela
milaka urtetik gizakiarekin batera gertatzen baitira. Hain zuzen ere, arkeologoek zorri hondakinak aurkitu zituzten Brasilgo giza buruetan, 10.000 urtekoak.
|
|
|
Nabina olioa oso ezaguna da Espainian, baina beste izen batekin: koltza olioa. Deituriko landare baten hazitik lortzen da Brassica napus, Indiakoa da jatorriz, eta
|
duela
milaka urtetik lantzen da. Landare honen loreak erraz antzematen dira kolore hori bizia dutelako; udaberrian soroetan zabaltzen den mantua da.
|
|
|
Berdin du zein arlotan zaren aditua, edo ze gai aukeratu dituzun zure ikasketa prozesuan. Seguruenetik erraz lotuko dituzu Newton grabitatearekin, Darwin garapen eredu konkretu batekin eta Einsten erlatibitatearekin; ezaguna egingo zaizu Pitagoras izeneko norbaitek teorema bat asmatu zuela
|
duela
milaka urte, eta poztu egingo zara Edisonek edo bere ordainpeko talde batek bonbilla asmatu zuelako. Zure lanerako nahitaezkoak ez badira ere, inoiz bururatuko zaizu ea zer pentsatuko luketen Antonio Meuccik edo Alexander Graham Bellek egungo telekomunikazioez.
|
|
|
Mihi gaiztoek diotenez, bikoteko benetako izar intelektuala, eta egia da solasaren maila igotzen zuela zerbait botatzen zuenean. Fakultatean ezagutu omen zuten elkar,
|
duela
milaka urte, Amparo bosgarren kurtsoan zegoela eta Julen lehenengoan, eta emakumea tesia amaitzera iritsi ez bazen ere –etxeaz arduratzeaz gain, biblioteka nagusian egiten du lan, jardun murriztuan–, eminentziatzat jotzen dute, batik bat literatura estatubatuar garaikidearen alorrean. Emakume altua da, Julen baino dezente garaiagoa, eta, adinean gora doan arren, badu edertasun puntu estrainio bat, begietan arraia nabarmenegia pintatzeko ohiturak islatzen duena.
|
|
|
espezie batzuen bakantasunak (balea, elefantea, txori eta hegazti batzuk, katagorria) agintzen dio kontsumitzaileari horiek ez jatea. Horren muturrean, kezka ekologikoen ondorioz sortu da Mendebaldean begetarianismoa, baliabideak urri ziren eskualdeetan
|
duela
milaka urte sortu zen bezala: izaki horiek energi irensle handiak dira, eta ingurumenean inpaktu kaltegarri latza dute (deforestazioa, nekazaritzako lurren gehiegizko ustiapena). takoa sin:
|
|
|
Prozesu luze, konplexu eta garesti hau (produktua izoztu eta ondoren huts ganberan sartzea) industrian XX. mendearen erdialdean aplikatzen hasi bazen ere,
|
duela
milaka urte Andeetako goi ordokian inkek jakiak gauean jelatu eta, goizeko eguzki printzei eta presio atmosferiko apal apalari esker, izoztutako ura sublimatu egiten zuten, jangaiak kontserbagarri bihurturik. destilatzea es: destilar; fr:
|
|
|
Izan ere, gizakiek eta banpiroek gerra sekretua izan dute
|
duela
milaka urtez.
|
|
2023
|
|
|
influencer en mezuez fidatu gaitezke? Elikadura, oso zientzia gaztea
|
Duela
milaka urte hasi ziren jakiak gure organismoan nola eragiten duten ikasten, baina duela gutxi hasi ziren aztertzen, metodologia zientifiko bati jarraituz. Ideia bat izateko, aminoazido esentzialak, hau da, gure organismoak sintetizatu ezin dituenak eta dietaren bidez irentsi behar ditugunak, duela 100 urte eskas William Cumming Rose biokimiko estatubatuarrak identifikatu zituen.
|
|
|
arkume alborapenak, txerri odola, barraskiloak, txangurruak, lanpernak, ahuntz gazta, urdaiazpikoa eta abar. Intsektuetatik datozen substantziak ere kontsumitzen ditugu
|
duela
milaka urtetik, eta ez digute inolako errepelusik eragiten, hala nola, eztia, erregina jelea, kukurutxetik edo erleen argizaritik lortutako koloratzaile gorria eta laka, frutetan eta gozokietan estaldura agente gisa erabiltzen direnak.
|
|
|
tigre kolorekoa, leonatua eta arbeletxekoa, aurpegiko maskara beltza; batzuetan, orban zuriak ditu gorputzean, bularrean eta hanketan. f436 Mastiff aren historia eta jatorria Mastiff txakur arraza zaharrenetako bat da,
|
duela
milaka urte hainbat jatorritako mastinak dituena, eta bere historia inperioekin eta zibilizazioekin lotzen da. Imagen:
|
|
|
Arabako Lautadan badago ere, Asparrenak inguru menditsua du, eta, hori dela eta, udalerria txangozaleen abiaburu izan ohi da. Inguruetan, ezagutzeko modukoak dira Lezeko haitzuloa, Urkate ur jauzia, Araiako Marutegiko gazteluaren aztarnak, San Joan Amamioko baseliza erromanikoa eta hainbat monumentu megalitiko,
|
duela
milaka urte ibilitako gizakiek utzitako arrastorik nabarmenenak. Geroztik, artzaintzak, ikazkintzak eta bestelako jarduerek ere aztarna utzi dute.
|
|
|
Horregatik ez da berria usain hori perfume bihurtzeko irrika eta tema. Indian, Omanen... eta Asiako eta Ekialde Hurbileko hainbat lurraldetan
|
duela
milaka urte hasi ziren horretan. Medikuak, petrikiloak, monjeak eta aszetak aritu ziren lurrin horren peskizan, eta mitti attar izenekoa lortu zuten —lurraren perfumea—:
|
|
|
Leizea berezi egiten duena “kapsula” izaera hori da, zeinari esker, besteak beste, jakin daitekeen nola hazten ziren hartzak, nolakoa zen emeen eta arren arteko aldea etapa horietan zehar eta zer presentzia zuten hienek testuinguru horretan. Gainera, Amutxaten topatutako fauna guztiaren aztarnei esker, garai hartako ekosistemaren inguruan ere asko ondoriozta daiteke; gaur egun orkatzak eta basurdeak ikus daitezkeen eremuetan,
|
duela
milaka urte, errinozero iletsuak, mamutak eta leizeetako lehoiak baitzebiltzan, besteak beste. Hori dela eta, funtsezkoa deritzote izugarri aberatsa den ondare hau guztia behar bezala zaintzeari.
|
|
|
Sahara ez zen beti basamortua izan.
|
Duela
milaka urte, eremu tropikal bat zen, eta bertan lehoiak, jirafak, errinozeroak eta krokodiloak zeuden. Garai hartan, basamortua belardi berde bat zen, bufalo, ostruka, gazela eta hipopotamoekin.
|
|
|
Izar urrunenak, milaka argi urtetara, gure garai honetan agian desagertuak.
|
Duela
milaka urte ziren bezala ikusten ditugu guk orain, ez une honetan diren bezala, baldin eta badira, agian zulo beltz batean deuseztatuak izan dira eta. Teleskopio batekin unibertsoaren historia ikusten dugu, une batean denbora luzeak biltzen ditugu.
|
|
|
Horiekin batera, beste hainbeste hizkuntza komunitate desegituratzen ari dira, horien mundu ikuskerak eta bizimoduak galtzen, lurralde eta gizarteak antolatzeko moduak berdintzen. Hizkuntza jakin batzuen galera ez da berria,
|
duela
milaka urte ere desagertu izan dira, baina sekula ez da fenomeno globala izan. Historian lehen aldiz, mundu mailako uniformizazio prozesu bakar batez hitz egin dezakegu, lekuan lekuko ezaugarriak hartu arren.
|
|
|
Bata da, jende zuriek joaten diren leku guzietara landa eremuko jende hustea ekartzen dutela; eritasuna Afrikaraino iritsi da; alta
|
duela
milaka urtetik seguraz ere herrixkez osatutako kontinente bat zen; jende horiek bazekiten zoriontsu bizitzen, bederen nehor jiten ez zitzaielarik sarraskitzera, torturatzera edo esklabo egitera; gurekiko kontaktuak zoriontsu bizitzeko gaitasun hori galarazten die. Horrek dudarazi liguke Afrikako beltzek, kolonizatuen artean primitiboenak izan arren, ez ote zuten gehiago guri erakasteko guk haiei erakasteko baino; beltzei egin dizkiegun ongiek finantzariak zapatagileari egindakoa dirudite77 Ezerk ez die ordezten laneko pozaren galera.
|