|
2022
|
|
|
Hizkuntza moderno guztietan biziro azkar doa hitz sorkuntza, eta bid e beretik aditz sorkuntza ere. Anekdota gisa aipatuko dut, aurtengo uda hasie ran multinazional bateko Madrilgo lagun bati deitu niola, alabak bertan praktikak egiteko
|
modurik
zegoenentz galdetzeko. Erantzuna, zail izango zela, jenderik gehientsuena" teletrabajando" zegoela eta.
|
|
|
Jatorriz andre eta andere hitz bera diren arren, zenbait hizkeratan orain dik ere bien artean bereizkuntza semantikoa ere egin ohi da: andrea izen gen eriko
|
modura
, eta anderea, goi estatusaren jabe dena.
|
|
|
Txertakak esaten zaie. Gaztainak, gereziak, sagarrak, udareak, okaranak..., berez erne diren
|
moduan gora
datozenean eta txertorik egiten ez bazaie, txertakak dira. Bizkai partean eztitzakak, eztitzen ez diren fruitu arbolak.
|
|
|
Izan ere, txerto izena bultzatu eta hobetsi dugun
|
moduan
eta bakuna baztertu, LOGIA hori ere ez da ezinbestekoa jakintza adar guztiei atxikitzeko. Jakintza ere finkatu daiteke, eta esan:
|
|
|
Gabonza hargauean. Eta ziklo
|
modura
, jaiaren iraupen osoa batzen dugunean, pluralez: " Ga bonak etxerako eta kalerako", esaldi ezaguna dakar Labayru Hiztegiak.
|
|
|
Eta adjektibo
|
modura
zein hobetsi. Dibertsoa erabil daiteke dudarik gabe, baina hor aukera gehiago ditugu.
|
|
|
Gaur egun, lehenagoko bideberri edo kaminoak izendatzeko darabilgun errepidea dugu horren lekuko, gardenagoaren ordez hautatu genuen itxura zaharreko hura. Erregeren babespekoak ziren errege zubi zaharrak ere leku izendegi zaharrean erretzubi
|
modura
iraunarazi ditugu. Eta Erdi Aroan, hainbat eihera baitziren Erregeren zaintzapekoak, erreteihera ere lekukoturik ageri zaigu XII. mende goiztiarrean, errota darabilgunontzat errege errota litzatekeenaren ekialdeko izendapena.
|
|
|
hitz arrunt edo lagunartekotzat dago onartua, ez goi mailako berbatzat. Euskaraz ere berdintsu," Beh." markaz ohartarazi da behe hizkerako hitz
|
moduan
arautu dela. Eta" Heg." markaz mugatu hitz horren eremua:
|
|
|
—Aditz trinko gisa* daflipart ez da onargarria, txantxa
|
modura
ez bada! Gudu aurreko belaunaldiko idazle garbizaleak, gramatikari batzuen eraginez, hasi ziren aurretik tradiziorik ez zuten edo taxu berriko adizki trinkoak erabiltzen:
|
|
|
Azarri denaren kualitatea azarkuntza genuke berez, baina tradizioan kualitate positibo
|
modura
gehiago azaltzen da. Errefrau zaharrak dioen bezala:
|
|
|
– Hasiberri saria ere erabili izan da,
|
modu
ironikoz, halakoek jasan behar dituzten okerkeria edo bihurrikeriak izendatzeko. Izan ere, sariak, edo saritzat ematen direnak ez dira beti pozgarriak izaten...
|
|
|
Alde bi edo gehiago daudenean, alde batekoak eta bestekoak izaten dira, edo beste batzuetakoak. Eta" unila teral" adierazteko
|
modu
leunagoa izan daiteke, agintari batek alde bateko era baki edo jarrera hartu duela esatea, beste aldek edo aldeetakoei ez entzun eginda; eta horren hitz abstraktua kasu horretan, aldebatekotasuna litzateke. " Unilateralidad" adierazteko hitz zuzena eta gardena deritzat; luzexegia beharbada.
|
|
|
mugaide. Atzeko IDE osagaiak atzizki legez iraun du euskaraz, hitz bakun
|
modura
kide sendotu delarik. Baina ide, ideko eta ide bateko hitz egiturek era bakunean iraun dute hizkera batzuetan, aldi zaharretan ez ezik:
|
|
|
Bide batez gogora dezagun, ukitu | ikutu berba, jatorriz eta erabilera nagusia aditzarena badu ere, izen
|
modura
ere oparo erabilia dela; ahoz edo hi tzez gehiago, idatziz baino. Ez al da ohikoa norbait esaten entzutea:
|
|
|
Gero, nolako arnasa
|
moduarengatik
galdetzen badugu, izan daiteke:
|
|
|
—Gaztelaniaz," alerta" harridura edo oihu hitz
|
modura
entzun ohi da sarri," ¡ alerta!", edo lokuzio barruan: " estar alerta".
|
|
|
Dei hitz edo aditz lokuzio
|
modura
zabalago dabiltza, behar bada, beste batzuk: adi!, erne!, ernai!, kontu!
|
|
|
Gaztelaniazko" estado de alerta" horren euskal ordaina, alerta egoera, beraz. Adi edo erne ordain egokiak izan daitezke, baina adberbio
|
modura
. Edo bakarrean, dei hitz modura erabilita, edo egon aditzaz lagundurik:
|
|
|
Adi edo erne ordain egokiak izan daitezke, baina adberbio modura. Edo bakarrean, dei hitz
|
modura
erabilita, edo egon aditzaz lagundurik: Gauden ernai.
|
|
|
Pertsona gazteengatik ere esan ohi da, halakoa mentu onekoa dela; izaera onekoa, portakizun onekoa, pertsona
|
modu
ona. Azken batean, gurasoengandik mentu ona jaso duela adierazten da irudi bidez. Zuberoako errefrau zahar batek dioen bezala:
|
|
|
Adberbio
|
modura
eta bereziki postposizio modura indarberritu da, eta izen, adjektibo edo aditzizenekin bere betiko hizkera eremuetan dirau: Iparral dean eta Nafarroako alderdi handi batean.
|
|
|
Adberbio modura eta bereziki postposizio
|
modura
indarberritu da, eta izen, adjektibo edo aditzizenekin bere betiko hizkera eremuetan dirau: Iparral dean eta Nafarroako alderdi handi batean.
|
|
|
Baina eredu horretako egitura finkoez kanpo, RA marka nagusiaren azpi marka edo aldaera
|
modura
iraun du RAT (norat) adlatiboak, ekialdeko hiz kera tradizioaren lekuko bizi. Hala, Benito Lertxundik kantatzen dituen Xalbadorren bertso ederrotan:
|
|
|
Askotan itzulpena hitzez hitz egitera jotzen dugu. Zuzenean itzuli ordez, ez ote litzateke beste
|
modu
batera esanda ulergarriagoa izango?
|
|
|
Egu notan, asteotan, hileotan edo urteotan diogunean, testuinguruaren arabera izan dai tezke oraintxe momentuon bizi ditugunak, edo hurren ditugun gerokoak. Den bora erreferentzia laburren emateko
|
modu
arin eta erosoa.
|
|
|
Mintzidatzi izen eta adjektibo
|
modura
irakurtzen dugu, baina ez nago se guru etorkizunean indarrik hartuko duenentz. Nolanahi ere, hitz elkartu be rria da, deigarri eta kuriosoa; euskal gizartean, teknologia berrien harian eho den hitz berria, hizkera fenomeno berri samar bati erantzuteko.
|
|
|
Bada, hala ere, beste
|
modurik
, desafekzio kontzeptuak ingurune horretan duen esanahia euskaraz zehatz emateko. Hitz bi hautatu ditut lehenik, beste gehiagoren artean aukerako ikusten ditudanak.
|
|
|
Eta izen eratorri bat garatuz: atzetasuna, Azkuek ‘desaliento, retraimiento’
|
modura
itzultzen duen hitza.
|
|
|
—Klima larrialdia erabili mila bider hobe da, emerjentzia klimatikoa erdal kalkoan erori baino. Klima izena beste izen baten aurretik, izen elkartua osatuz, hainbat hobeto, atzean klimatiko adjektibo
|
modura
erantsita baino. Maiztasun han diko izen bikotea dugu klima aldaketa delako hori, baina berdin jokatuko ge nuke klimari buruz beste edozein fenomeno aipatzeko balitz ere:
|
|
|
Entzule horrek belarri fina du, eta kritika egin badu, ziurrenik, egitura hori belarrira arrotz egiten zaiolako da. Neuri ere arrotz egiten zait, egia esanda, entzule
|
modura
. Halako kultismo sunda an tzematen diot, batetik.
|
|
|
—Izanagatik, bai, erabili egiten dugu, baina aditz nagusi
|
modura
kasu horretan, ez aurreko beste aditz baten morroi bezala. Eta esanahiaren aldetik, esaldi kontzesiboetan, batez ere.
|
|
|
Izen adjektiboen segida hau, batzuetan berez berez dator, aditz partizipioa adjektibo
|
modura
erabilita: abiadura kontrolatua, gune zaindua, ibilaldi neurtua.
|
|
|
Hitz horren berezitasun bat da, gaztelaniaz ere sarri adizlagun edo adberbio egitura
|
modura
erabili ohi dela: " en estampida" edo" de estampida" ihe si joatea.
|
|
|
izu ihesa. Adizlagun
|
modura
erabiliz ge ro: izu iheska edo izu ihesean.
|
|
|
· Tximistan ihes egin, txinpart urtika ihes egin, trumilka ihes egin, itsumustuan ihes egin, perifrasi
|
modura
erabiltzea lirateke beste aukera batzuk.
|
|
|
Bide horretan, inuzente –edo inozente– hitzak ere izen
|
modura
indarra irabazten du: Inuzenteori!
|
|
|
Hala esaten da: Papamoska baten
|
moduan
paratuta. Papamoska aurpegiaz...
|
|
|
– Batetik, laztana, izen
|
modura
erabilita eta sarritan neure posesiboaz lagundurik: neure laztana.
|
|
|
Laztan izan aditza, maite izan aditzaren baliokide
|
modura
ageri da: laztan zaitut, laztan nauzu edo laztan dut dena delakoa, esateko.
|
|
|
pandemiak goia jo duela. Gorengo puntua noiz izan den, gailurra noiz izen den, edo erpina zein izan den, edo puntarengo unea zein izan den, esateko beste
|
modu
bat da. Punta erdaratiko hitza dugu, baina euskaran sakon sartua.
|
|
|
Beste proba
|
modu
asko ere badira. Jostunarengana doanean bat, jantzi berriaren neurriak hartzera, azken proba bat egitea ohikoa izaten da, ea soinean on do egokitzen denentz.
|
|
|
—Telelanak, bai lan egiteko
|
moduak
, bai izenak berak, sekulako indarra hartu dute itxialdi luze honetan. Egokia al da, tele batetik eta lan bestetik, elkartzea?
|
|
|
Edo hotz mingorra leku batzuetan. Hozmin adjektibo
|
modura
ere erabiltzen dugu, batez ere haize hozmina dagoela esateko.
|
|
|
· Atzizki bat dugu euskaraz, ia eremu honetarako espezifiko
|
modura
gorde dena, eta animalia diferenteen oin izenei erantsirik ageri ohi dena, beroaldi egoera hau aditzera emateko: ARA atzizkia, Hegoalderik gehienean era bezala darabilguna.
|
|
|
· Geminatu semantiko
|
modura
taxuturiko izen elkarketak gogoratuko ditugu azkenez, berariaz Iparraldeko hizkeretan ezagun izan direnak. Hauetariko gehienok arkara dute lehen osagaitzat, bigarrena aldatzen delarik.
|
|
|
apunte papera. Hala, hizlari batek jendaurrean hitz egin behar duenean, jendeak ez ikusteko
|
moduan
zirriborro gisa darabilena.
|
|
|
arrisku, aupada eta borroken aurrean atzera jotzen duenari destainaz egozteko hitz magikoa zen, koldartzat hartzen zenari; ausarta ez zen edo atzea jo zalea zen mutikoari barre burlaz egozten zitzaion mespretxu adjektiboa. Baina Larramendik bere hiztegian ‘negativo’ adieraz jaso zuen bere hiztegi hirukoitzean, hau da, ezetzerakoa zen pertsona
|
modua
izendatzeko.
|
|
|
ezetzera dagoena edo ezetzera daudenak. Perifrasi
|
modura
erabil daiteke. Baina hitz bakarrera ekarri nahi izanez gero, horretatik datozen aditz bi begiz joko ge nituzke, ezeztatu eta ezeztu.
|
|
|
putakeriak (egin), putakerietan (ibili). Ezaguna da putanga hitza ere, izen edo adjektibo
|
modura
emakumeei buruz modu gaitzesgarrian erabilia. Atzizki txikigarri hori, NGA delakoa, beste eratorri batzuetan ere ezaguna da genero femeninoan:
|
|
|
putakeriak (egin), putakerietan (ibili). Ezaguna da putanga hitza ere, izen edo adjektibo modura emakumeei buruz
|
modu
gaitzesgarrian erabilia. Atzizki txikigarri hori, NGA delakoa, beste eratorri batzuetan ere ezaguna da genero femeninoan:
|
|
|
—Eta badago esateko
|
modu
bat baino gehiago. Ala araua zorrotza da?
|
|
|
Hala: " gizontasunik batere ez du erakutsi" esaten den
|
modu
berean, esan daiteke: " andratasunik...".
|
|
|
Goian aipatu diren poztasunez, bizkortasunez, lasaitasunez, erosotasunez adizlagunen lekuan, pozik, bizkor, lasai, eroso, adibidez. Mezua labur eta zuzenago esateko
|
modu
bat.
|
|
|
Zerbaiti, ekintza, jarduera, ideia edo asmo bati, aparteko arreta edo ardura jarri behar zaiola, bere ontasunak goratu, agerian edo nabarmen jarri –baina
|
modurik
positiboenean, jarri ere–, edo aupatu egin behar dela, baina halako erreibindikatze puntu batekin; horixe da esapide horrekin adierazi nahi dena. Hezkuntza, esaterako.
|
|
|
Bide batez gogora dezagun, badirela beste denpora
|
modu
espezifiko batzuk ere. Sartaldean sarri entzuten da aroa:
|
|
|
Freskoak eta atseginak, alabaina. Hartara, egunean egunean gure inguruan gaztelaniaz zein frantsesez ditugun kontzeptu berri horiek, euskal
|
modu
jatorrean nola adierazten diren azal du digu Faktoriako geziak liburuaren egileak. Ez horrenbeste preskripzioz, konbentzimenduz baino.
|