|
2004
|
|
|
haren bizitza laburrean, hamar urteren buruan euskararekiko bi aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera zer nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz:
|
lehena
1893ko adierazpenetan kokatzen dugu eta bigarrena 190lean.
|
|
|
Baina bera ez zen
|
lehena
izan euskal hizkuntzaren geroaz kezkati gogoetak egin zituena. Nire ustez, katea luze bateko katebegi garrantzitsua bai agian.
|
|
|
Euskara, gizarte tradizional eta zaharreko azken agiria zen eta zibilizazio baten erakusle eta bilbotar ikuspegitik defentsa aldarrikatzen bazuen, politikagintza abertzalearen ikur berria zen, idealizazio paseistaren ikuspegi hiritarretik begiratzen zuela. Horregatik, bere
|
lehen
diskurtso abertzalean oinarriturik, euskara, aberriaren armarrian kokatzen zen. Funtzio komunikatiboa barik, erakusle bereizgarritzat hartzen zuen.
|
|
|
Bukatzeko, zera azpimarratuko nuke, jarraitzaileen ekimeneri buruz: komunikabideetan adibidez, 1913an, Euzkadi izeneko egunkaria sortu zutenean Bilbon,
|
lehen
orrialdean, egunero euskaraz, Kirikiñoren zutabea argitaratu zen. Euskara, eguneroko komunikabidean agirikoa bihurtzen hasi zen.
|
|
|
Besteak beste, hasierako puntua jarriz, Bizkaian bizpahiru abiapuntu ditut nik nagusi. Lehen
|
lehena
, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean. Euzkadi jarri zion izena hark batasun horri.
|
|
|
Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun. Aldi berean, euskara bera erabilgai nahi du leku eta aukera guztietan,
|
lehenak
bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete zituen Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2). Horietako batzuk baziren ordurako Euskaltzaindiak sortua bere
|
lehen
ekimenetan ontzat emandako hitzak (3). Sabino Aranaren eragina, beraz, XX. mendean euskara juridiko administratiboan hasiera hasierako ahaleginean dago, gerorako ere gerra denboran Euzko Jaurlaritzaren eskupean egingo zenaren aurrelari (4).
|
|
|
Gerra denborako aipamen horrek bide ematen dit, orobat, XX. gizaldiko Euskal Berbizkundea gogora ekartzeko. Nago, eta diodan hau frogagarri dela uste dut, Sabino Aranaren eragina ez ote dagoen bestelakoetan, hau da, berarekin hasi eta gerraurreko eta osteko lehen
|
lehena
horretara iristen dena. Bizkaian, edonondik begira dakiola ere, izenak borborka datoz.
|
|
|
Zerrenda berean ere, Aranaren bi garaikide ospetsuak, Azkue honi Orixek Arana kuku esango dio, Aranaren aurkakotasuna islatzeko (6) eta Agirre, iritzi desberdinekoak eta osterantzeko euskalgintzaren zuzendariak. Hiruon elkargune, Euskaltzaindiako etxe hau berau, eta etxe honen Euskera agerkariaren
|
lehen
zenbakiak, aurrerago esan legez, artez ikertuz gero.
|
|
|
Adibiderik adibidetsuena, esaterako, Eusebio Erkiaga bera. Lekeitiarraren biografía literarioaren
|
lehen
artikulua (1931) (8), hain zuzen ere, Sabinoren ohorez egina. Zubikarai, Muniategi, Ziarsolo... eta beste hainbeste soka berekoak.
|
|
|
Sabino Aranaren garaian zio asko zeuden euskararen duintasunaren alde jartzeko.
|
Lehenik
berriki Unamuno eta besteek, berek menderatzen ez zutelako, esan ziguten euskara ez zela kulturarako gai, hizkuntza murritza zela eta
|
|
|
Hizkuntzaren aldetik hasieran eragina izan zuen, Bizkaian, batik bat prentsan eta
|
lehen
eskola liburuetan, baina Sabinoren euzkerak beste idazle asko zertxobait kutsatu zituen: Lauaxeta eta Lizardi, lparraldean oso gutxi, Mirande izan ezik.
|
|
|
Eta hemen berriro Sabi no Aranarekin egiten dugu topo. Horrela ulertzen da zergatik ez duen go goko José Luis de la Granja Sainz-ek
|
lehen
aroko Sabino Arana hura, ez prezeski jeltzale kontserbadorea delako hau ere bada, jakina, edo arrazis ta hau ez da, hala badio ere, abertzale sutsua delako baizik. Nahiago du,
|
|
|
Sabino Arana ez zen kolpetik iritsi euskal nazioa mugatzera.
|
Lehenik
,
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak,
|
lehenik
eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du. Noski, inmigrazio populazioa ez da sartzen hor, egungo estatu moderno batzuetan, Alemaniako an bezala, sartzen ez den bezala.
|
|
|
Beraz, Euskal Herrian, hiru motatako jendea bizi da, hots: euskaldun garbia,
|
lehen
lau abizenak euskaldu nak dituena, mestizoa, gurasoren bat euskalduna duena, eta matekoa, arras arrotza dena. Euskeldun Batzokija elkarteko arautegia egiterakoan (1894), 59 artikuluan (16), hiru motatako bazkideak bereizten dira:
|
|
|
Euskeldun Batzokija elkarteko arautegia egiterakoan (1894), 59 artikuluan (16), hiru motatako bazkideak bereizten dira: bertakoak,
|
lehen
lau abizenak euskaldunak dituztenak; adoptatuak, abizenen bat edo beste euskal duna dutenak eta beren aiton amonak euskal lurraldean jaioak direnak; azke nik, adiktuak, nahiz lehen lau abizenak erdaldunak izan, beren aiton amonak euskal lurraldean jaiotakoak dituztenak. Beraz, garbi dago, abizenak dira, hain zuzen, arrazaren zigilua berekin daramatenak.
|
|
|
Euskeldun Batzokija elkarteko arautegia egiterakoan (1894), 59 artikuluan (16), hiru motatako bazkideak bereizten dira: bertakoak, lehen lau abizenak euskaldunak dituztenak; adoptatuak, abizenen bat edo beste euskal duna dutenak eta beren aiton amonak euskal lurraldean jaioak direnak; azke nik, adiktuak, nahiz
|
lehen
lau abizenak erdaldunak izan, beren aiton amonak euskal lurraldean jaiotakoak dituztenak. Beraz, garbi dago, abizenak dira, hain zuzen, arrazaren zigilua berekin daramatenak.
|
|
|
zoia?
|
Lehen
aipatua: arraza, behin galduz gero, berreskuraezina dela; hizkun
|
|
|
Ortografiari buruzko
|
lehen
saioa Pliegos Euskeráfilos (1988) lanean egi
|
|
|
ten du, horko
|
lehen
lanean hain zuzen, zeinetan, Miguel Unamunoren «De Or
|
|
|
(50) «Nuevos apuntes acerca de las conjugaciones simples> >, Euzkadi, 2, 1902, Uztaila. (51) Burutu gabeko Jan bat da, Luis Eleizaldek
|
lehenik
eta gero Manuel Arriandiagak ar
|
|
|
Beraz, Aranak proposatzen duen sistema ortografikoan, prozesua hirukoitza da:
|
lehenik
, fonetika finkatu behar da, hotsen jatorrizko iturriak aztertuz eta, honela, fonetika eta etimolo giareren arteko lotura ezinbesteko bihurtuz; lehen urrats hori burutu eta gero, ez lehenago, letorke bigarren unea, arau ortografikoak alfabetoan eta hiztegi an zehaztearena; azkenik, hotsa zintzoki transkribatuko da ezarritako arau or tografikoaren arabera. Azkenean, prozesuaren bukaeran, Aranak hizkietara mu gatzen du balio fonetikoa (71).
|
|
|
Beraz, Aranak proposatzen duen sistema ortografikoan, prozesua hirukoitza da: lehenik, fonetika finkatu behar da, hotsen jatorrizko iturriak aztertuz eta, honela, fonetika eta etimolo giareren arteko lotura ezinbesteko bihurtuz;
|
lehen
urrats hori burutu eta gero, ez lehenago, letorke bigarren unea, arau ortografikoak alfabetoan eta hiztegi an zehaztearena; azkenik, hotsa zintzoki transkribatuko da ezarritako arau or tografikoaren arabera. Azkenean, prozesuaren bukaeran, Aranak hizkietara mu gatzen du balio fonetikoa (71).
|
|
|
Arestian esandakoaren harian, guztiz ulergarri gertatzen da Aranak bere biziko garantzia eman izana etimologiaren alorrari, idatzizko literaturatik ha rago finkatzen baitu bere abiapuntua, beti ere, hainbat kasutan ezin egiazta dai tekeen hitzen jatorri hipotetiko batean.
|
Lehen
premisa hori ontzat emanez gero, ondorioa logikaren emaitza hutsa da. Batasun ortografikoaren finkapena, ba da, etimologiari zein fonetikari hertsiki loturik dator Aranarenean, euskal hi tzen jatorriaz, hitzen alkarren arteko joskeraz, eta joskera hau egitean gerta tzen diren hots aldaketak aztertzen dituenean.
|
|
|
Etimologías Euskéricas (1887) da Aranak euskararen gainean idatzitako
|
lehen
lana. Egileak berak esaten duen bezala, bi artikulu dira saio hau osa tzen dutenak, Gramática Elemental del Euskera Bizkaino deituaren sarrera gi sa eginak, hogei urte zituela (74).
|
|
|
Hor Vasco, España, Huesca, Hispali, Bil bao eta Villaro izenen jatorriaz dihardu. Hasiera hasieratik pizten zaio, bada, etimologiarako zaletasuna eta hauxe du bere
|
lehen
saioa. Pliegos Euskeraló gicos lanean (1892), errotzat hartutako 17 hizkitatik eratorritako hitzen azal pena ematen du, ari, argi, agi, adi, ali, eri, egi, eli, eta horrelakoena.
|
|
|
Handik hiru urtera Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen, bai, bide berriak urratuko ditu. Bera baino
|
lehen
bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan. Bata Josef Francisco de Iri goyen en Colección Alfabética de los Apellidos Bascongados con sus Signi ficados da, 1.609 abizenen zerrenda zekarrena, eta bestea Augusto Federiko Pott ek alemanieraz 1875ean idatzi eta gaztelaniara Eliano Ugarte-k 1887an itzulitako Sobre los Apellidos Bascongados liburuxka, azken hau, 43 orrialde besterik ez dituen arren, lehenengoa baino askoz ere hobea zena.
|
|
|
|
Lehen
nazionalismoaz hitz egitean, euskara atzerritarrengandik defenda tzeko ere erabiltzen zuela esanak baikara, honek ere, hein batean bakarrik ez baina, bere neologismorako joera ere esplika lezake.
|
|
|
Lecciones de Ortografía del Euskera Biz kaino liburuan ere badator bertan agertzen diren beste 73 hitz berriz osatutako beste zerrenda bat ere (79). Oraindik askoz luzeagoa da Lenengo Egutegi Bis katarra n aurkitzen dugun neologismoen zerrenda,
|
lehen
bost hilabeteri buruz ko azalpenetan datorrena, batezbeste, 30etik gorakoa baita.
|
|
|
Aranaren izendegia egutegietan agertu zen, hasteko 1897ko Lenengo Egu tegi Bizkatarra n, eta hurrengo urtean Lenengo Egutegi Biskaitarra 1898 ize nekoan, zeina, egilea hil eta gero, Ixendegi Euzkotarra izenarekin argitaratu baitzen.
|
Lehena
sakelan eramateko eta bigarrena horrnan jarrita edukitzeko eginak zituen. Biak genituen, Aranaren ustez, Bizkaian argitaratzen ziren le henak.
|
|
|
Lapurdin, Zuberoan, Gipuzkoan eta Nafarroan asko argitaratu ziren data hori baino lehenago, jada Lizarragaren 1572kotik hasita. Eta Urkijoren ustez, ba zitezkeen Bizkaian bertan gehiago ere harenak baino
|
lehen
argitaratuak.
|
|
|
Pliegos Euskeráfilos eko bigarren lanean planteatzen du
|
lehen
aldiz eus kal alfabetoaren berrikuntza, horren eredu grafikoa aurkeztuz, zehazki kontso nanteetan. Bere euskal alfabeto berrituan bere aurreko tradiziotik zetozen hain bat kontsonante kentzen ditu, zehazki, e, h, j, f, q, x, baita beste hainbat zeinu ere (oh, ph, nh, rh, th, w), eta r, 1 eta t bikoiztuak tiletez ematen.
|
|
|
Baina bere deia, batez ere, haurren hezkun tzaz arduratzen direnei zuzentzen die.
|
Lehenik
gurasoen euskal kontzientzian jotzen du, erregutuz beren seme alabei euskaraz irakas diezaien, jakin dezaten bera dela aberri hizkuntza: «... zuben umioi ezpa dautsezube irakasten zein dan euron Aberrija, ta euzkera, euron izkerea dalako, egin bihar dabela, zuben umiok eztabe matteko euron Aberrija, eztabe etsiko euron izkeratzat euzkerea, ta auxe itxiko dabe, Luditik ibiltzeko obia dana ikasteko.
|
|
|
Politi karen aldetik begiratuta, biak dira fueristak, biak atzerrikoak, nahiz alderdi desberdinekoak diren (93). Irizpide soilki literarioaren arabera bakarrik des berdintzen dira, zeren Kanpionentzat, Elizondoko
|
lehen
Lore Jokoetan Arre se Beitia sari irabazlearekin gertatu bezala, poesía euskaldunak elkartzeko bi de eragingarria euskaldunen baitan kontzientzia politikoa sortzeko bide
|
|
|
|
Lehenik
, badirudi Batzarrerako deialdia egin zuena Guilbeau jauna izan zela, Arana Goiriri 1901eko ekainaren 28an igortzen dion gutunean hauxe ira kurtzen baita: «Le rogamos honre V. con su presencia la reunión de Lingüis tas y Literatos Vascos (Franceses y Españoles) que tendrá lugar en Hendaya, durante las fiestas vascas que se celebran a mediados del més próximo en di cha villa, para estudiar la unificación de la ortografía vasca, y establecer, si posible fuera, las reglas filológicas basadas en la eufonía euskariana» (113).
|
|
|
Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma dezake. Hirugarrenik, Aranaren arra zoiketa logikoak balio lezake dedukzio bidez, euzko+ era etimologiaren ka suan bezala, baldin
|
lehen
premisa induzioaren unea egiaztatua balitz. Nola frogatzen da euzko ren jatorria eguzki dela?
|
|
|
Eta halaxe egiten du Manuel Arriandiagak, bere maisuak esana errepikatuz, ez baitu frogatzen «nazio hizkuntzako izen guzti ak hizkuntza substantiboaz osatuak daudela» dioen proposizio unibertsala le gezkoa dela. Horregatik,
|
lehen
premisa onartezina denez gero, egia ez delako, haren arrazoiketa hankaz gora doa bere osotasunean (172).
|
|
|
Egia esan, Sabino Arana hil ondoko
|
lehen
urte haietan ez ziren gozoak izan abertzale eta euskaltzaleen arteko harremanak. Jose Arriandiaga (Joala) jel tzaleak sabindar eredura makurtzen ez ziren euskaltzaleen kontrako kanpaina ri ekin omen zion 1906an, Azkueren hiztegia kritikatzeraino ekin ere (178).
|
|
|
batez ere,
|
lehen
garaikoaren herentzia abertzale eta euskaltzaleak eraginik sakon eta iraunkorrena gazte hauen gogo bihotzetan izango du. Horiek izan go ditu jarraitzalerik sutsuenak, eta zenbait puntutan baita itsuenak ere.
|
|
|
Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan dezakegu, orduko ez Arana bat, baizik bat baino gehiago errebindikatzen dituztela: batzuek
|
lehen
aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen,
|
lehen
Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere ... Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
Aldizkari honen
|
lehen
zenbakia 1929ko urtarrilaren 15ean kaleratzen da, Bilbaon, euskaraz eta gaztelaniaz, azalean «Pizkundea» ikurra dakarrela. Esan beharrik ez dago lehen aipatutako Euzko Deya duela aurrekari.
|
|
|
Sarreran, Eus kal Pizkundearen eragile eta gidari teorikotzat Astarloa eta Aranaren izenak ai patzen dira (201). Eta
|
lehen
zenbakiko 10 orrialdean azken honen argazkia dator, oinean honako hau dioena:
|
|
|
2.2.1 Maisuaren kontraesale horiek, Euzkadi, Euskera eta horrelako al dizkarietan idazten dutenak dira. «Errolegi» ezizena daraman egilea da erro tarriaren zapadura ezagutzen
|
lehena
, Euzkadi aldizkarian, 5.067 zenbakian, Sabino Aranaren Lecciones de Ortografía del Euzkera Bizkaino liburuan ager tzen diren iritzi batzuk kritikatzen edo zuzentzen omen dituelako, hala nola
|
|
|
Sabino Aranak, hain zuzen, hiru forma horietatik Lekeitioko «bijar» hobesten du eta, beraz, horrela ahoskatu eta idaztearen aldekoa agertuko da. Beraz, euskalki baten baitako batasunari eusteko orduan,
|
lehenik
fonetika dator eta gero ortografia.
|
|
|
2.2.2 Euzkerea koen Orixerenganako zapuzkeria lehenagotik zetorrena zen, genitiboko «aren» eta «bere» erakusle eta izenordainen inguruan sor tzen den eztabaidan (212) zehazten dena. Aranazaleek Orixeri aurpegiratzen diote, besteak beste, «bera» formaren jatorrian «beu» forma aurkitzen dela esaten
|
lehena
Sabino Arana izanda (213), zergatik saiatzen den hari meritu ak kentzen. Orixerentzat kontua ez da meritua ematea ala ez ematea, dago kionean dagokiona ematea baizik.
|
|
|
Euzkerea tik
|
lehen
erantzuna «Nabarriztarra»k (223) eman zion Arrasate ko euskaltzainari. Euskararen gainbehera gertatu dela azken berrogei urte hai etan zenbait herritan?
|
|
|
Gerraurrean, Aitzolen gizaldiko hainbatek, Lizardi eta Lauaxetak tarteko, men handia zioten Arana Goiriri. Gerraostean, Euzko Go goa aldizkariko zuzendariak, «Etxetxo» ezizenez izenpetzen duen Jokin Zai tegik,
|
lehen
zenbakian Sabino Aranaren izena ezartzen du Euskal Pizkunde aren ardatz gisa Guatemalan: «Arana Goiri k beraren idatziz, esanez ta eriotzez abertzaletasuna ereiñik zun Euzkadi osoan.
|
|
|
oraintsu arte indarrean egon den uste oker bat zuzendu gabe, pentsatu izan baita Fernando Sarrailh de Ihartza izan dela bere Vasconia famatuan Sabino Aranaren errore arrazista salatzen eta euskara euskal nazionalitatearen osagai oinarrizkotzat ezartzen
|
lehena
(248). Euskarari Euskal Herriaren eraikuntzan ematen zaion lehentasunari dagokionez bederen, bera baino lehenago esnatu ziren, arestian esan bezala, Euzko Gogoa ko zuzendari eta lankideak.
|
|
|
67.or.).
|
Lehen
aroan, bada, jarrera moderatua erakutsi zuen ortografian bezala politikan Azkueren gerizpean. Harenean aldaketa nabarmena EAJko kide bihurtzean ematen da, 1909an Bizkaitarra astekariko euskal sailaren ardura eta 1913an Euzkadi egunkariarena hartzen duenean, hain zuzen, bigarren arotzat jo daitekeen honetan hasten baita sabindar eredura hurbiltzen, batez ere, foneti ka eta ortografian, tarteka neologismo batzuk ere sartzen dituelarik (lbid., 138.or.).
|
|
|
Ez zen igarle izan lekeitiarra, zeren eta hamazazpi urte geroago sortu baitzen eta bera izango zen
|
lehen
burua. Are gehiago, Euskaltzaindiaren 8 Ba tzarrean, Bilbon, 1920ko urtarrilaren 15ean, 6 erabaki legez hau agertzen da:
|
|
|
(2)
|
Lehena
: Obras completas de Arana Goiri' tar Sabin (Sabino de Arana Goiri), Buenos
|