|
2013
|
|
|
nafar auzia beti egon zen bigarren mailan, inoiz ez zuen serioki hartu Filipe II.arekin negoziatzea. Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra
|
jarri
baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten. Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta.
|
|
|
A. Zavalak 2008an Arrueren Idaztiak eta hitzaldiak liburua apailatu zuen, eta hitzaurrea egin zion. Hori irakurrita, ikusten da A. Arruek usadiozko bertsoa maite zuela, eta bertsolariei laguntzen ziela guardia zibilek
|
jarritako
oztopoak eta gainditzen, bazituelako adiskideak. Bertsogintza modernoa ez zuen aukerarik izan asko ezagutzeko 1976an hil baitzen, baina ez dakit oso gustuko izango ote zuen, jakina, eskubide guztia zuen gustuko ez izateko?.
|
|
|
Kontatzen du, lehenbizi, denok dakiguna: zentsura zegoela garai hartan, eta hiru kopia utzi behar izaten zirela Donostian, eta baimena emanez gero, aurrera, eta bestela han geratzen zela liburua, kotxea semaforo gorrian
|
jartzean
bezala?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen
|
jarrita
ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez
|
jartzeko
autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer
|
jarri
, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna bere narratiban nola jorratu duen agerian
|
jarri
nahi da. Horrela, Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta Hiru Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan.
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna bere narratiban nola jorratu duen agerian
|
jarri
nahi da. Urretabizkaiak amatasunari eta emakumetasunari aski begirada zabala eskaini die bere literatur jardunean:
|
|
|
Botere horretan, gorputzaren jarduna eta mintzairaren dialektika proposatzen dira. Beraz, proposaturiko irakurketan, batetik, Firestonek eta berdintasunaren feminismoak izendatutako hainbat zehaztapen ezkor begi bistan
|
jarriko
dira, eta, bestetik, amatasuna norberaren esperientzien sorburu eta identitate eraikitzaile gisa azalduko da. Teresa del Vallek (1995) esaten duen bezala, amatasuna gorputzaren ezagutzatik abiatuta eraikitzen da eta emakume askok horretan oinarrituta eraikitzen dute euren identitatea eta erabiltzen dute euren memoria.
|
|
|
Mari Txuri bakarrik geratzen da; izan ere, seme bakarra aspaldi ezkonduta etxetik joana du. Baina amaren asmoen berri duenean, beste lagun batekin bizitzen
|
jartzera
doala alegia, berehala datorkio hitz egitera. Mari Txurik transgresioari beste koska bat eransten dio; izan ere, semeari kasurik egin gabe, bere nahiari jarraitzen dio.
|
|
|
Hiru Mariakeleberrian, Urretabizkaiak zahartzaroa hartu du gaitzat, eta hiru emakume zaharren ahotsak
|
jarri
nahi izan ditu gerraostearen eta zahartzaroaren inguruan hitz egiten.
|
|
|
Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak, Xabier Montoiak, Karmele Jaiok eta Uxue Alberdik, batzuk aipatzearren, euren eleberrietan protagonista adindunak eta gerrarekin lotuak sortu dituzte azken urteetan. Zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa
|
jartzeko
leitmotiv a.
|
|
|
Txuri, alargun geratu da laurogei urteen atarian; beste nobela batzuetan, halako egoera gertatzen denean, pertsonaia atzera begira
|
jartzen
da, eta behin eta berriro memoriaren inguruan bueltaka ibili ohi da, errota bailitzan. Urretabizkaiak, ordea, beste ibilbide bat eraiki dio Txuriri.
|
|
|
Izan ere, Txurik alabaren heriotza jasan behar izan du, baina ez da halako atsekabeetan murgiltzen, eta ez digu horretaz xehetasun handirik ematen. Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan, bera baita ahotsa, bera espazioa eta denbora, eta Handik suspensea
|
jartzen
dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena. Beraz, irakurketan zehar literatur pertsonaia horren nondik norakoa osatzen joango da irakurlea, eta bukatutakoan ere ez du batere argi izango nor den Handi eta zer gertatu zen hiru nesken artean; izan ere, hiruren arteko triangelu harremanean erpin bat hutsik geratzen da, irakurleak nahierara osatzeko.
|
|
|
Amatasun mistikotik hurbil dagoen irudikapen honek Zergatik panpox en eskaintzen den amatasun aldarritik gehiago du, beste bi eleberrietan ikusi ditugun amatasunek eskaintzen dituzten mugetatik baino. Izan ere, lehen bi eleberrietan amatasunaren alde negatiboak
|
jartzen
dira begi bistan. Lehenak, amatasuna bizitzako etapa modura aurkeztu digu, eta bigarrenak, emakumearen jardun politikoa eta amatasuna bateraezinak direla sinetsarazten digu.
|
|
|
Aztertu ditugun lehen bi eleberrietan amatasun hegemonikoez mintzatu gara, hau da, gizarteak markaturiko normaz, mugaz eta horien aurrean amek egin beharrekoaz, nahiz eta bietan ere agentzialitateaz mintzo. Baina, aldi berean, amatasunaren alde ezkorrak begi bistan
|
jarri
ditugu, Beauvoirrek edota Firestonek aipatu zituzten moduan. Adrianne Richek, ordea, amatasunaren alde onak eta esperientziak aipatu zituen, eta horietarik eratorriak ditugu hainbat amatasun:
|
|
|
Amak, umeen hizkera erabilita, gutxietsi beharrean egokitu egiten direla dio Murarok. Amek euren boterea gutxitzekoasmoz, hizkuntza estrategia berezi bat abian
|
jartzen
dutela dio Murarok. Estrategia horretan ume amen arteko harremanean hurbilpena eta berdintasuna gertatzen da.
|
|
|
Azken hamarkadetan, euskal literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat sortu da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa
|
jartzeko
gogoa bihurturik leitmotiv. Baina, horren haritik, Urretabizkaiaren Hiru Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik euskal literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe.
|
|
|
Esan bezala, elikatu duten erro batzuen sakonerak XIX. mendearen mugak igarotzen ditu, antzinakoagoak ziren garaietan ere indarrean zeudela nabarmena delako. Erro hauetakoren batek euskal literaturan duen lekukotasunik zaharrenera ere joko da, agerian
|
jartzeko
Araibar zaldunak zenbateraino duen euskarri tradizioa. Gisa honetan jokatuz, betiere, modu zehatzagoan neurtu ahal izango da zer zegoen jadanik esana euskaraz eta jasotako ondare horri zer erantsi zion Erkiagaren Araibar zaldunak.
|
|
|
Baina, euskal eleberrigintzan, gaitzen jatorria giro hiritarrean zegoen eta egoten jarraitzen du. Landa giroan gordetzen den balore sistema kolokan
|
jar
dezakeen leku arriskutsua da hiria. Hiriak balore sistema horretako osagairen baten urraketa balekar, kontalariak ezarritako zigorra bete du urratzaileak.
|
|
|
Hitz batean, bizimodu lizuna auzitan
|
jartzen
ari ote den adierazten hasten da kontalaria. Aurrerago, ordea, bizimodu horrek buruhauste handirik ez diola eragiten ere gaineratzen du.
|
|
|
Horiek horrela, bistakoa da XIX XX. mendeen arteko mugan abian
|
jarritako
eleberrigintzak erabilitako prozedurak bereganatzen dituela Erkiagak. Prozedura narratiboak hautatzea, egia esan, ez da ekintza inozoa.
|
|
|
Birformulazioa, enuntziatuen artean gertatzen den elkarreragintzazko funtzio mota bat litzateke: esatariak, lehen formulazio baten ordez bigarren bat
|
jartzen
du, enuntziazio ikuspegiaren aldaketa bat bideratuz (E. Roulet, 1991 eta 1987).
|
|
|
Birformulatzaileak ez du guztiz baliogabetzen aurreko enuntziatua, baina oztopo bat
|
jartzen
dio handik atera daitekeen ondorioari. Aurreko enuntziatuan esaten dena, idazteko premia sentitu egin behar da?
|
|
|
ez da guztiz ezabatuta geratzen, baina ezta bete betean onartzen, entrenatu ere egin daitekeelako. Bi ideia
|
jartzen
ditu aurrez aurre, eta horrenbestez, aurkaritza kutsu nabarmenagoa hartzen du. Bestalde, adibide horietan agertzen diren markatzaileak elkarren artean trukatuz gero, ez da zentzua aldatzen eta, alde horretatik, balio berdinarekin erabil daitezkeela esan daiteke.
|
|
|
|
Jarritako
adibide horietan egileek ez dute ezabatzen aurretik esan dutena, baina markatzaileak erabilita, arreta bigarren zatian jarri behar dela adierazten dute, hau da, ezin dela interpretazio zuzena egin lehendabiziko zatian adierazten diren gertakarietatik soilik ondorioak aterata. Aurreko formulazioarekiko ikuspegi berria aurkezten dute eta, alde horretatik, sarritan, izaera polifonikoa (Bakhtine, 1978; Ducrot, 1984) bereganatzen dute markatzaileok.
|
|
|
Jarritako adibide horietan egileek ez dute ezabatzen aurretik esan dutena, baina markatzaileak erabilita, arreta bigarren zatian
|
jarri
behar dela adierazten dute, hau da, ezin dela interpretazio zuzena egin lehendabiziko zatian adierazten diren gertakarietatik soilik ondorioak aterata. Aurreko formulazioarekiko ikuspegi berria aurkezten dute eta, alde horretatik, sarritan, izaera polifonikoa (Bakhtine, 1978; Ducrot, 1984) bereganatzen dute markatzaileok.
|
|
|
Lan honetan, birformulazioa diskurtso fenomenotzat hartzen denez, eta bere erabilerak enuntziazio ikuspuntuaren aldaketa dakarrela (Roulet, 1987, 111) onartzen denez, ahal den neurrian, Larringanek erabiltzen dituen urratsei jarraiki egingo dugu azterketa, batez ere balio diskurtsiboan indarra
|
jarrita
, eta erakutsiko dugu aztergai ditugun birformulatzaile urruntzaileok ezaugarri eta zeregin nagusi batzuk baldin badituzte ere, diskurtsoaren ikuspegitik balio anitz har ditzaketela. Horretaz gain, Garcések (2008) aipatzen dituen zeregin ezberdinak ere kontuan hartuko dira, bereziki, aztertzen ari garen elementuen kasuan berak aipatzen dituen erabilerak gauzatzen diren ala ez ikusteko.
|
|
|
Testuraketaren mailari dagokionez, hizkuntza formetan
|
jarriko
dugu arreta. Testua mintza jardueraren emaitza den neurrian, bertan agertzen diren hizkuntza formetan geratzen dira islatuta hiztunaren intentzioak eta nahi dituen interpretazioak bideratzeko aukeratzen dituen estrategiak.
|
|
|
Testu zati horretan idazleak gertakari batzuk komentatu ondoren, birformulazioarekin gertakari horiei buruz berak duen ikuspegia ekartzen du testura, iruzkina egiten du eta zalantzan
|
jartzen
ditu gertakari horiek nola gauzatuko diren.
|
|
|
Tibeteko ordezkariek otsailaren 16rako ezarri dute bilkurarako, baina Washingtonek «une egokiaren» zain daudela esan du. Edonola ere, balizko bilkurak bi potentzien arteko konfiantza eta kooperazioa arriskuan
|
jarriko
lukeela dio Txinak [AEBen jarrerak harremanak zailduko dituela ohartarazi du Txinak, AINARA RODRIGUEZ,]
|
|
|
Jakin badakigu hizkuntzaren erabileran jokoan
|
jartzen
diren estrategiak oso konplexuak direla, eta hiztunak estrategia eta intentzionalitate ezberdinak erabil ditzakeela esaten duenari eman nahi dion zentzuaren arabera eta hartzailearengan eragin nahi duen efektuaren arabera, eta horrela ikusten da ekarri diren adibideotan ere.
|
|
|
Hiztunak berak
|
jar
dezake abian (Garcés, 2008: 69; Garcés, 2009:
|
|
|
Hain zuzen ere, bere helburuen artean
|
jarri
du botatzen eta errausten, alegia, deuseztatzen, den zabor kopurua murriztea.
|
|
|
Sintaxiak, hots, hitzen ordena bereizteko gaitasunak, beste animalia guztien gainetik
|
jartzen
ditu orka arruntak. [EITB dokumentalak:
|
|
|
Hori indarrean
|
jar
dadin, hala ere, Europako Kontseiluak berretsi du Parlamentuaren erabakia. Berdeak alderdiak «erabaki garrantzitsutzat» jo du aste honetan Europako Parlamentuak hartutakoa, eta Gipuzkoako nahiz Bizkaiko foru aldundiei eskatu die «aintzat» hartzeko, eta hondakinei buruzko politika aldatzeko.
|
|
|
«Diputatu gehien gehienek ukatu dute erraustea berreskuratze edo balorizazio energetikoa dela. Alegia, errausteari itxura berdea emateari uko egitea oso ona da ingurumenarentzat, eta kolokan
|
jartzen
du Euskadin erraustearen alde egiten ari den apustua» [EPD, Berria]
|
|
|
(32) Aldeek konpromisoa hartu dute ezabatzeko, oraindik egin ez badute, eskualdeetako edo eremu urriko hizkuntza bat erabiltzeko egon daitezkeen bereizketa, bazterkeria, murriztapen edo lehentasun justifikatu gabe oro, alegia, hizkuntza hori ahultzea edo hori mantendu edo garatzea arriskuan
|
jartzea
eragin dezaketenak [ZCP Lt, Hizkuntza Zuzenbidea: Testu bilduma euskaraz, Euskaltzaindia (2007)]
|
|
|
(34) Euskal Herrian ditugun unibertsitate handi bi, hots, Deustuko Unibertsitatea eta Euskal Herriko Unibertsitatea, honelako lan bat egiteko elkarrekin harremanetan
|
jarri
genituen [ZCP Lt, Zigor Kodea, Deustuko Unibertsitatea (2004)]
|
|
|
Corpusari dagokionez, eskerrak eman behar dizkiogu lehenik Ametzagaiña I+G+ b taldeko Josu Landari, corpusa arakatzeko tresna ezin hobea, eta gure beharretara egokitua? sortu eta ikertaldearen eskura
|
jarri
duelako; orobat eskertu behar diogu UPV/EHUko Euskara Institutuaren zuzendari Pello Salabururi (http://www.ei.ehu.es), Institutuaren corpusak gure zerbitzura jarri dituelako (ZIO, Pentsamenduaren Klasikoak, Ereduzko Prosa Dinamikoa eta Goenkale). UPV/EHUko Euskara Zerbitzuaren zuzendari Jesus Mari Makazagari eskertu behar diogu, halaber, EHUko ikasliburu itzuliak gure eskura jarri izana.
|
|
|
Corpusari dagokionez, eskerrak eman behar dizkiogu lehenik Ametzagaiña I+G+ b taldeko Josu Landari, corpusa arakatzeko tresna ezin hobea, eta gure beharretara egokitua? sortu eta ikertaldearen eskura jarri duelako; orobat eskertu behar diogu UPV/EHUko Euskara Institutuaren zuzendari Pello Salabururi (http://www.ei.ehu.es), Institutuaren corpusak gure zerbitzura
|
jarri
dituelako (ZIO, Pentsamenduaren Klasikoak, Ereduzko Prosa Dinamikoa eta Goenkale). UPV/EHUko Euskara Zerbitzuaren zuzendari Jesus Mari Makazagari eskertu behar diogu, halaber, EHUko ikasliburu itzuliak gure eskura jarri izana.
|
|
|
sortu eta ikertaldearen eskura jarri duelako; orobat eskertu behar diogu UPV/EHUko Euskara Institutuaren zuzendari Pello Salabururi (http://www.ei.ehu.es), Institutuaren corpusak gure zerbitzura jarri dituelako (ZIO, Pentsamenduaren Klasikoak, Ereduzko Prosa Dinamikoa eta Goenkale). UPV/EHUko Euskara Zerbitzuaren zuzendari Jesus Mari Makazagari eskertu behar diogu, halaber, EHUko ikasliburu itzuliak gure eskura
|
jarri
izana. EITBrekiko lankidetzari esker eta, zehazki, Asier Larrinagaren bitartekotzari esker eskuratu dugu ETBko dokumentalen corpusa.
|
|
|
Poesia, olerkia, neurtitza? gauza bera izendatzeko modu ezberdinak dira, baina izenbururako berak hori
|
jarri
nahi izan zuen, Orixek ere hori darabilela eta haren iritziari jarraituta.
|
|
|
Umore tanta batzuetan, zirikadak hurrengoan. Beharbada, poema edo lan luzeagoetan kemena eta indarra areago azaltzen dau egileak arnasa luzeagoko lanak direanez, labea beroago
|
jartzen
dabelako edo?.
|
|
|
Omenaldiaren ostean, urtebete inguru, hil arteko guztia eman zuen Erkiagak lana prestatzen buru belarri. Berak zehatz gordeta zeuzkan testuak batu, atondu, berrikusi, ordenan
|
jarri
eta edizioaren nondik norakoak zehazten joan zitzaion denbora hori.
|
|
|
ama pertsonaia apartekoa da poetarentzat, haren maitasuna ez da inoiz agortzen, eta seme edo alabarentzat inoiz ez dago sobran. Amatasuna gizakiaren baloreen artean gorengo mailan
|
jarrita
ikusiko dugu. Emakumearen irudia sarritan horri lotuta ageri da.
|
|
|
lauorri
|
jartzeko
gisan.
|
|
|
Baina egitura berriagoak egiteko ahalegina ere badago, bertso sortak libreago lotuta. Asko jokatzen du lerroen koskarekin, hasierako ertzak barrurago edo kanporago
|
jarrita
, testuari itxura aldetik irudi ezberdina emanez. Batzuetan olerkien forma aldetik jostalaria da, berbak dantzan baleude moduan eta irudiak eginez jartzen ditu eta.
|
|
|
Asko jokatzen du lerroen koskarekin, hasierako ertzak barrurago edo kanporago jarrita, testuari itxura aldetik irudi ezberdina emanez. Batzuetan olerkien forma aldetik jostalaria da, berbak dantzan baleude moduan eta irudiak eginez
|
jartzen
ditu eta. Irudiok, gainera, esanahiarekin lotuta doaz.
|
|
|
–Esaldi guztiak esanguratsuak dira, baina ez izatez, baizik eta, esan dugun legez, konbentzio hutsez?: horrela zioen Aristotelesek De interpretatione lan ospetsuan, eta XXI. mendean ia hogeita lau gizaldi atzera egitea ez da apeta hutsa, beharra baizik; azken buruan, filosofoak garai hartan jada
|
jarrita
utzi zituelako gaur egun kezka sorburu darabilgun auzia argitzeko harroina. Eta zein da zimendu hori?
|
|
|
aipatzea, estrategiez dihardugula,, arazoak? pentsamendua idatziz
|
jartzerakoan
sortu ohi direla argi samar ikusi eta halaxe onartzen dugulako denok, hau da, ahozkoa edo pentsamendua, paperera, itzultzen dugunean.
|
|
|
(agintedunak) dira, testuaren beraren nahiz egilearen estatusagatik zama handi halako bat edo balio berezi bat dutenak. Alegia, egilearen garrantzia gorago
|
jartzen
duen idatzia dugu, eta hartan idazlearen aukerak eta apetak (estiloa) dira nagusi, hitz ordena horren zerbitzuan dago-eta. Beste testuetan, komunikatiboetan, egilea baino garrantzitsuagoa da hartzailea, eta helburu lehena modurik eraginkorrenean komunikatzea; beraz, berba eraketa horren mendean izango da, eta idazle, itzultzaileak?
|
|
|
Hala, euskalki beraren barruan hainbat bertsio elkarren ezberdin agertu badira, zer ez dugu esango hainbat euskalki eta garaitako bertsioak elkarren parean
|
jarriz gero
–Zenbat buru (mihi) hainbat aburu (esamolde, itzulpen, hurrenkera) esaera egia dela ezin hobeto erakusten dute:
|
|
|
Ezin baztertu, bestalde, hauxe dela lehen emaitza, Deustuko Unibertsitateak eta Euskaltzaindiak berrikitan itxuraldatu duten lankidetza hitzarmenaren aldetik. Eskerrak, beraz, Deustuko Unibertsitateari, areto eder hau gure esku
|
jartzearren
.
|
|
|
Bildumaren lehen bi aroetako 152 hitzaurreak aztertu ditugu Genetteren (1987) eta Risterucci Roudnickyren (2008) sailkapenei jarraikiz. Lan honen helburua LU bildumako hitzaurreei buruzko zenbait nolakotasun agerian
|
jartzea
da, bildumaren azterketarako eta baloraziorako material gisa, bai eta literatur itzulpenen etorkizuneko hitzaurregileen bidelagun zein itsuaurreko gisa.
|
|
|
dio, esaterako, Joxan Elosegik Zazie metroan obraren hitzaurrean. Nolabait, auzitan
|
jartzen
du bere egitekoa ote den hitzaurrea egitea.
|
|
|
Bertsopaperekin batera bizi izan ziren lore jokoetako kantuak, aldizkarietako bertsogintza eta bertso liburuak, autore batenak nahiz talde batenak; bertsoen autoretza gero eta gehiago nabarmentzen da XX. mendean. Horrek esan nahi du badutela antzik bertsopaperek, lore jokoetako kantuek eta aldizkarietako bertsoek eta bertso liburuek; eta ez dela erraza horien artean hesiak
|
jartzen
, baina ez direla nahasi behar batzuk eta besteak. Bertsopapera herri xeheagoarentzat da; testuingurua paperean ez datorrena du, hartzaileek berez ezagutzen dutenez; iraupen gutxiko gauza erakargarria besterik ez da berez bertsopapera.
|
|
|
Azken batean, honek guztiak bertsolaritzak Pizkundean duen estatusa erakusten du. Bertsolaritza kolektibotasun baten forma estetikoa da, bertsolaritza da Volkgeist ari loturik dagoena, ez lirika kultua, eta Pizkundean kolektibotasunaren isla den neurrian
|
jartzen
da balioan poesia. Halaxe adierazten du Patxi Salaberri Muñoak Felipe Arrese Beitiak bere garaian lortu zuen oihartzuna aztertzen duenean:
|
|
|
Testu azterketak agerian
|
jarri
dizkigu, ezer baino lehen, Arrutiren poesiaren zenbait ezaugarri intratestual nabarmendu beharrekoak direnak, hala nola: tradizio kultuaren eragina eta ildo horretan kokatzeko nahia; lirismoa, eta emozioak eta sentsazioak transmititzeko xedea; poemaren lanketa formal apartekoa; berrikuntza metrikoak, heptasilabiko eta hendekasilabikoen konbinazioak, etab.?; Aranaren arauak betetzea, eta sinbolismoan irekiera berri bat erromantizismotik baino modernismotik gertuago dagoena.
|
|
|
Jon Casenaveri zor diogu literatur historiografiaren arazoa perspektiba historiko zorrotzean
|
jartzea
. Neu ere saiatu naiz arazoaren alderdi historikoa ikuspuntu teoriko batetik azaltzen, nire Nazioaren hondarrak lanean (2006:
|
|
|
110). Dena den, Casenavek ez du eredua errotik auzitan
|
jarri
behar denik sumatzen.
|
|
|
Cervantes, Goethe, Aliance Français... Hots, egun euskal instituzio ofizialei ez zaie inondik ere interesatzen euskal literaturaren historia eremu edo diziplina eraldatzaile, berritzaile eta politikoki aurrerakoia bilakatzea, izan ere horrek instituzioak berak auzitan
|
jartzea
ekarriko bailuke. Hauxe genuke euskal literaturaren historiaren eta kritikaren habitusa (Bourdieu).
|
|
|
Euskal literaturaren historiari begiratu arretatsuagoa eginez gero, ostera, bilbotarraren lanaren isolamendua eta oihartzun gabezia auzitan
|
jartzeko
aztarnarik aurki liteke. Izan ere vascuencehitza bera ez baina haren euskarazko ordaina, euskara, adiera metriko poetikoaz darabil Larramendik Artean, jakina denez.
|
|
|
Antzekotasunak antzekotasun, aldeak ere nabarmenak dira. Aldeok honela adieraz daitezke, berriro ere prezeptista bien ikuspegiak aurrez aurre
|
jarrita
:
|
|
|
Jakina denez, Eneas bere aita Ankisesen bila jaitsiko da azpimundura Kumaseko sibilaren laguntzaz, bai eta aurkitu ere. Ankisesek erromatarren etorkizun loriatsua iragarriko dio Eneasi geroan izango diren erromatar ospetsuenak begi aurrean
|
jarrita
. Martzelo ere agertuko zaien heroi erromatar horietakoa da, Augustoren oinordetzarako deitua baina gazterik hil zena, narratzaileak aipaturiko bertso lerroetan kutsu patetiko nabarmenaz gogorarazten denez:
|
|
|
Baina Andoaingo semearen lan erraldoiari bere osotasunean adituz gero, iruzurgile hutsarenaz baino hobe, sarritan tricksterhoriek aldi berean izan ohi diren kultur heroien itxuraz ere irudika daiteke Larramendi, San Martin berri baten antzera, azken hau denez gero euskal tradizioan tricksteramarruak dituen kultur heroia (Astigarraga, Kalzakorta, Pedrosa, 2008). Kultur heroi horiek egin ohi dutenez, Larramendik ere bere herriaren esku jakintzaren sekretuak
|
jarri
nahi zituen, hizkuntza jakintzarenak batez ere, gramatika poetikari eta lexikografiari denbora eta ahalegina eskainita. Lan horietako batzuk Salamancan egin zituen, non eta inperioaren jakintzaren gunetzat jo litekeen hirian.
|
|
|
Bigarren ezaugarriaz den bezainbatean, agerikoa da maitasun poesiaz dagoen isiltasuna Larramendiren hausnarketa poetiko eta metaliterarioetan, poesia mota horri darion kutsu erotikoa arbuiagarria zaionez gero disziplinatzea (Foucaultek esango zukeenez) lehenesten duen diskurtso katoliko erromatar postridentinoari. Litekeena den arren Larramendik Etxepareren liburua ezagutu ez izana, erraz pentsa liteke ere erretore garaztarraren maitasun poemek oztopo gaindiezinak
|
jarriko
lizkiokeela Kontrarreformaren araberako decorumdisziplinatuari: Etxepareren liburua ezagututa ere, nekez izango litzateke eredugarri Trentoren ondorengo elizgizonentzat eta are gutxiago jesuitentzat.
|
|
|
XX. mendeko euskal literaturari dagokionez, eredu historiografiko nazionalaz gaindiko proposamena Joseba Gabilondok (2006) eskaini digu Nazioaren hondarrak: euskal literatura garaikidearen historia postnazional baterako hastapenak liburuan, non alegoria nazionalaren generoa auzitan
|
jarri
edo genero horretatik ihes egiten duten diskurtsoak eta euren subjektuak dagokien duintasunaz aztertzen dituen, historia postnazional batek eskatzen duen ahots aniztasunari lehentasuna emanez. Oraintsuago euskal literaturaren historiaren tarte zabalago batera hedatu du Gabilondok bere proposamena, Saizarbitoriaren Martuteneeleberriak eragindako hausnarketaren haritik:
|
|
|
Azkenik, gure literaturaren historia nazio estatu hegemonikoen literatur historien eredura idatzi nahi bagenu ere, agian gurearen antzeko subalternitate egoerak bizi izan dituzten kasuak bilatu genituzke. Britainia Handiko eta Espainiako urrezko aldiak aurrez aurre
|
jartzean
, Barbara Fuchsek honako ondorioa atera du:
|
|
|
Azken batean, subalternitatearen esperientzia orokorragotzat jo liteke dominazioarena baino. Urrezko aroen burdin aroak elkarrekin historizatzeak historia subalterno bakoitza aberasteaz gain, historia hegemonikoei erronkak
|
jartzeko
moduko historia alternatibo baterako aukera eskainiko luke, bai eta subalternitate egoeratik datozen ahotsak etorkizunean sendoago entzunarazteko.
|
|
|
–Normal? adjektiboa literatura handietan garatutakoari eransten bazaio, hiztun komunitate zabala euskarri duten hizkuntza ofizialetan
|
jartzen
da eredua. Literatura handien jardunbidearen azterketan oinarritzen dira aldiak zehazteko erabili izan ohi diren kategoriak eta hizkuntza ofizialetan burututako literaturak bereganatutako babesaren jabe izatera ez dira heldu historikoki ofizialtasunik eskuratu ez duten hizkuntzetan landutakoak.
|
|
|
Gogora ekar daiteke sailkapen hirukoitza berraztertzeko saiorik ere egin dela. Zatiketa hirukoitzaren derrigortasuna auzitan
|
jarriz
, badira eskema zabalago baten alde azaldu direnak, nahiz eta, oraingoz, heldutasun eta zehaztasun gehiegirik lortu ez, laugarren generoa, deitua zedarritzean.
|
|
|
Gerra karlista horiek beroriek ez ote zuten zerikusirik izan XVIII. mendearen bigarren erdiaz gero iragartzen doan izpiritu erromantikoarekin? Eta zergatik
|
jarriko
litzateke mugarria 1876an, eta ez, adibidez, Antoine d. Abbadiek Lore Jokoei sorrera eman zienean?
|
|
|
Mende batzuetan behintzat, ez da horren zaila izango, delako, sistema de normas literarias, en sarrera zedarritzea. Arau horien hedapena, dibertsifikatzea, askotarikotzea arakatzeak, berriz, ez du joko gehiegirik eragingo idazlan profanoek osatzen duten corpus laburrarengatik; izan ere, dagoeneko adierazi den moduan, sortutako euskal produkzio literarioa bizirik iraun duena baino zabalagoa izanagatik, eskura geratu den dokumentazioa bakarrik da erreala, eta horren argitan, Lazarragak edo Etxeparek indarrean
|
jarritako
arau sistemek ez zuten ez hedapen, ez dibertsifikatze handirik izan. Ezta Oihenartenak ere.
|
|
|
aldi berri baten sorrera zehazteko unean unean abangoardia eratzen duen testua hautatu eta horren inguruan harilkatu aldiak izan duen bilakaera, testu hori abiapuntu eta erreferentzia gisa hartuz. Ordu arte ezezaguna zen berrikuntza dakarten testuen argitalpen urteak
|
jarri
mugarri eta mugarrion artean ekoiztutakoari leku egin: 1545, 1657 urteak mugarri ukaezinak dira, eta aurrerago, irizpide berbera jarraituz, Neoklasizismorako edo Erromantizismorako jauzia islatzen duten lehen idazlanen argitalpen urteek ezarriko lituzkete mugarriak.
|
|
|
euskaldunen hizkuntza, eskribuz?
|
jarri
eta argitaratu izana ez ezik, doktrina eta plazeraren alderdiak aintzakotzat hartu zituen.
|
|
|
301). Ez da deboziozkoetatik aldentzeko uzten duen marka bakarra, frantses hutsean idatzitako hitzaurre horretan bertan; izan ere, neurtitzak bi ekinaldiren fruitu direla aitortzen du, maitasunezkoak gazte denborakoak eta gainerakoak argitalpenaren lehenaldi hurbilekoak, baina izenburua
|
jartzerakoan
gazte denborakoak soil soilik ditu gogoan: Oten gaztaroa neurtitzetan.
|
|
|
Bestalde, lantze mailari dagokionez, bada alde oso nabarmenik aldizkari desberdinetan argia ikusi zuten poesietan. Ohikoena ez izanagatik, aurkitzen da forma lantzean arreta oso berezia
|
jarritakorik
ere. Esaterako, Antonio Arzak-en. Baga?
|
|
|
Herri landu bereizketara jotzeak, bataren eta bestearen arteko mugarriak
|
jartzeko
sortzen dituen oztopoez gain, geroagoko garaietarako ere banaketa atxikitzea galdatuko luke barne koherentziak. XX XXI. mendeetara hedatuko genuke sailkapen hori?
|
|
|
Izan ere, Errenazimentuan, estatu modernoen sorrerarekin, estatu desberdinek herri hizkuntza bati hizkuntza ofizialaren maila emanaz, hizkuntza landu bihurtzeko ahaleginari lotzen zaizkionean, inongo estaturen babesik gabe, euskaldunak ere heltzen dio egitekoari, lehenbiziko betebeharretik bertatik hasita: idatziz
|
jarri
. Etxepare ez zuten bakarrik laga zeregin horretan:
|
|
|
literatura aplikatua edo didaktikoa... deitu izan denari. Unean unean abangoardia markatuko lukeen idazlana abiaburu, abian
|
jarri
duen aldiaren jardunbidea azalduko litzateke, jarraian, garaikide izan arren, beste mundu ikuskera bat darien idazlanei leku egiteko. Bestela esanda, aldiari denboraren ardatzean egotzitako iraupena lehenetsiko litzateke, tarte horretan oinarrizko uniformetasun estetiko bat erakusten duten idazlanak jasoaz.
|
|
|
Badu desegokitasunik euskara inguratzen duten hizkuntza handietan burututako literaturen historien jarraipena eginaz, euskal literaturena eraikitzeak: euskararen parean egon ez diren hizkuntzetako literatura hautatzen da eredua
|
jartzeko
. Bistakoa denez, erreferentziaren aurrean beti azalduko da euskal literatura txiki, ahul, baita noizbait ezgauza ere, ez direlako maila berean egon hizkuntzak.
|
|
|
Antologia sortzaile eta berritzaile horien irudimen antologikoaren azterketa hurrengo ikergai baterako utziz, azterlan honetan antologia orokorrak eta aldi sortzaileak izango ditugu ikusmiran; zehazki, poesiaren generoaren baitan ibilbide kronologikoaren epeak eta kanona eraikitzen erabakigarriak izandako antologiak. Horretarako, helburu didaktiko nabariaz osatutakoMendiguren Izagirre, Kortazar, Billelabeitia, Igerabide edota ia eskola liburuen esparruan diharduten argitaletxeek prestaturikoak alde batera utziko dira, eta XX. mendeko euskal poesia modernoaren ildo nagusiak zehazten parte hartu duten antologiei
|
jarriko
zaie arreta: batetik, aldi literario modernoaren lehen corpusak bihurtu diren Joan San Martin, Ibon Sarasola, Joan Amenabar, Jon Kortazar, Iñaki Aldekoa, eta Mari Jose Olaziregiren antologiak, eta, bestetik, antologia orokor gisa, Santi Onaindiaren antologia eta Koldo Izagirreren. Poesia kaierak?
|
|
|
Baimenik gabe argitaratzen zituen, bere adierazpenen arabera, ba omen zekielako aldez aurretik baimenik ez ziola Gobernuak emango, eta horregatik. Suplemento Poético de Karmel?
|
jarri
omen zion bigarrenari estalgarri gisa eta baimenik eskatu gabe atera. Sei zazpi bider izan zituen poliziak horrexegatik bisitan, Manuel Fraga Iribarne ministroaren debeku behin betikoa jaso zuen arte, Olertigehiago ateratzea debekatuz.
|
|
|
XVIII. mendeaz geroztik euskal testuen aurkezle guztiek borrokatzen duten mamuaren aurkako legitimazio argumentu sendoa aurkeztu nahi zuen Onaindiak. Ildo berean eta mende bat aitzinago, Larramendiren etsai berarekin borrokan egin behar izan zuen Jose Manterolak ere 1888ko bere Euskal Kantutegiaren hirugarren alearen hitzaurrean, euskal poesiaren existentzia bera zalantzan
|
jartzen
zuten Padre Marianaren jarraitzaileen aurka ziharduela azalduz: –Háse dicho hasta la saciedad que los bascongados no tienen literatura propia especial, no ha faltado quien ha negado a nuestro hermoso idioma(...) condiciones para la poesÃa...?
|
|
|
e) Irakurlearen zerbitzurako egina da, izan ere, antologiak irakurle arruntaren eskura
|
jarri
ditu poeten testuak.
|
|
|
Laurogeita hamarreko hamarraldian, poesia liburu on batek narratibako beste liburu kaskar batek baino oihartzun gutxiago du, guk hori gustuko izan ala ez. Hamarraldi horren hasieran inork ez zuen zalantzan
|
jartzen
poesiaren gailentasuna literaturaren Parnasoan, eta gure arteko irakaspen literariorik eraginkorrena Bernardo Atxaga edo Joseba Sarrionandia bezalako poetena zen. Harrezkero, ordea, gauzak asko aldatu dira (2008:
|
|
|
Ikuspuntu sistemiko batetik, Trantsizioaren ondoren sorturiko baldintza berriek eraldatu egin zuten ofizialduriko hizkuntzetako literaturen egoera. Batetik, hedatze akademikoak irakurle berriak eta gazteak ekarri zizkion, baina bestetik, hizkuntza estandarra eta literatura produkzio homologagarriaren premia
|
jarri
zuen mahai gainean. Hala, geure literaturaren ezarpena errazteko, euskal sistema literarioak ere, egonkortze?
|
|
|
Before Babel: For a Cultural History of Basque Literatures (2014) liburuaren edukiaz hitz egitekoJoxean Agirreren galderei erantzun zien euskal literaturaren normaltasuna eta modernotasunaren itxuraren atzean gordetzen diren interesak agerian
|
jarriz
:
|
|
|
Baieztapen horren atzean herri literaturaren inguruko ikuskerarik ere biltzen da. Izan ere, Sarasolak kultur maila aitortzen dio euskara batuan sorturiko diskurtso literarioari, baina, zalantzan
|
jartzen
du eredu batu horretatik kanpo sorturiko testuen kultur maila (eta bide batez literariotasuna) (2010b, 972).
|
|
|
Balizko esparru literarioaren autonomia eta barne dinamikaren higikerak soilik argitu ditzake etorkizuneko euskal historiografiaren bideak, ahozko eta idatzizko literaturaren inguruko balio irizpideetan aurrejuzguan auzitan
|
jarriz
, eta hizkuntzaren egoera soziolinguistikoak izandako eraginaren argitan berraztertuz.
|
|
|
Maria Soledad RodrÃguezek (2009), Löwyren adierak bere eginaz, dio eleberri beltzak aukera ezin hobea eskaini diola emakume idazleari generoak ezartzen dituen rolak auzitan
|
jarri
eta egun aurkezten ari diren identitate femenino berrien aldaketak proposatzeko (RodrÃguez, 2009). RodrÃguezek testu horretan Alicia Giménez Bartlett nobelagilearen Petra Delicado detektibea aztertzen du, eta erakusten du rolen iraulketa nola gerta daitekeen.
|
|
|
Torrijosek emakume idazle horiek emakume detektibeak independentziarako bidean
|
jarri
zituztela dio, baina euren feminismoa, hurrengo aldiarekin alderatuta, askoz ere apalagoa ikusten du.
|
|
|
Laugarren aldian, detektibeak ordura arte emakume detektibeentzat onartuak zeuden pasibotasuna, dependentzia eta ahulezia alde batera utzi eta estereotipo sexistak auzitan
|
jartzen
hasten dira. Gizartean dauden sexu harremanetako botere, justizia eta ordena kontzeptuak auzitan jartzera datoz Barbara Wilson, Marcia Muller, Sue Grafton edota Sara Paretsky 60ko hamarkadatik aurrera.
|
|
|
Laugarren aldian, detektibeak ordura arte emakume detektibeentzat onartuak zeuden pasibotasuna, dependentzia eta ahulezia alde batera utzi eta estereotipo sexistak auzitan jartzen hasten dira. Gizartean dauden sexu harremanetako botere, justizia eta ordena kontzeptuak auzitan
|
jartzera
datoz Barbara Wilson, Marcia Muller, Sue Grafton edota Sara Paretsky 60ko hamarkadatik aurrera. Transformazio horiek lortzeko, ez dute aldatu behar ohiko detektibearen itxura bakarrik, baizik eta hainbat egitura narratibo eta hartutako hainbat ohitura ere bai (Torrijos, 2007).
|
|
|
Eta aldi honek, beste aldi guztiekin alderatuta, badu berrikuntza bat, nahiz eta gainontzeko guztiak laugarren aldian aipaturikoak indartzera lerratu. Bosgarren aldi arte, maskulinitatea eta feminitatea eta termino horietatik eratorritako esanahiak kontrajartzen baldin baziren ere, lesbianismoak garai horretan, neurri batean behintzat eta modu teorikoan bada ere, generoen mugak eta estereotipoak auzitan
|
jartzen
ziharduen. AEBetan feminista lesbianek emakumeen arteko elkartasuna eta konplizitatea aldarrikatzen zituzten.
|
|
|
Hartara, detektibe lesbianak akzioan, gizarte matxistaren kontra eta euren feminitatea arriskuan
|
jarri
gabe lanean ariko dira, edota identitate anitzen paradigma izango dira (RodrÃguez, 2009, 250). Bosgarren aldi honetan gehiago sakondu nahi izan dugu; izan ere, artikulu honen bigarren atalerako ezinbesteko ataria da.
|
|
|
Emakume detektibeak testu aurkezpenetan egindako ibilbidearen emaitza dugu Itxaro Bordak bere eleberrigintzan landutako Amaia Ezpeldoi detektibe lesbiana. Desira sexuala auzitan
|
jartzea
, gai sozialen kritika eta emakumeen arteko harremanak proposatzea izango dira ezaugarri nagusiak, hurrengo ataletan ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Identitate anitzaz gain (Cillero, 2007), identitate kameleonikoa ere (Preciado, 2008: 15) azaltzen du; beraz, queer ikuspegitik, detektibeen nortasun finkoa (MarÃn Cerezo, 2006, 61) hankaz gora
|
jartzen
du Ezpeldoik. –Egia zen Hercules Poirot bilakatu nintzela, Lili Rush, Jack Malone, eta Lauren Laurano izan ondoren.
|
|
|
Horra hor nobela beltzak paradigma gisa aurkezturiko detektibe gogorra (MartÃn Cerezo, 2006; Coma, 2001) goitik behera dekonstruitua eta antiheroi bilakatua. Antiheroi hori, armadatik, emazte izatetik eta lan mundutik urrun egoteaz gain, lesbiana da, eta pentalogiaren azken bi nobelak, batik bat, horren onarpena izango dira, eleberriaren argumentuen korapiloaren gainetik
|
jarriko
baita lesbiana izatearen onartzea eta aldarria. Generoa gainditu nahi da, emakume femeninoa eta gizon maskulinoa binomioa aukera bakarra ez dela aldarrikatuz eta bere burua muga horien hausle bezala agertuz.
|