|
2003
|
|
|
Nolanahi delarik, Garibai eta gainerako apologistak ez bezala, Larramendi euskarazko letren sustatzaile nabarmena izan zen. Izan ere, ordura arteko Hegoaldeko eliztarren euskararekiko jarrera oro har zabarrak (maiz erdaraz predikatuz edo are mordoilo nahaste batean), arriskuan
|
jarri
zuen euskaldun elebakarren adoktrinamendu eraginkorra. Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz horrekin, Larramendik Iparraldean zegoen euskal mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego Euskal Herrian.
|
|
|
Euskal Herrira egin nuen bidaian neure buruari
|
jarri
nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz
|
jartzea
ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz.
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz
|
jartzea
, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
Arrautzak, txorizo, sagarra eta ogia, ilenti azpian egiten ziren. Tresnetan ohikoena lurrezko ontziak ziren (ipurdi ahurrarekin sutan euskarriaren gainean
|
jartzeko
), ondoren beroa polikiago sartzea eramango duen beiraketa gehituko zitzaielarik. Haragi zati handiak erretzeko burruntziak, eta arrain eta xerrentzat parrilak (arramarila).
|
|
|
Bada Aymeric Picaud erromesaren kontakizun bat (Busca Isusi, 1983; Bilbao, 1994), euskaldunak mozkor gisa
|
jartzen
dituena, eta txakur edo txerrien erara jaten genuela zioena, eskuekin jaten zutenez eta jaun eta zerbitzariek batera. Arozenak ere jasotzen omen du Rosmithal baroiak zioela, Biskein, «Herrialde honetan ez da zaldiaren beharrik, ez dago belar lehorrik (heno), ez lastorik, ez ukuilurik eta gainera ostatuak txarrak dira. han ardoa ahuntz larruetan eramaten da (zatoetan):
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia
|
jartzea
zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan
|
jarririk
, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak
|
jartzeko
era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek
|
jarritako
traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Kontsejuak funtzio ugari zituen, horietako bat zen beraiek
|
jartzen
zietela prezioa eguneroko bizitzan behar ziren artikuloei. Erdi Arotik eman ziren ordenantzak Gasteizen, 1417an, 1457an, eta 1486an ordenantza berriak eman ziren, 1747ra arte mantendu zirenak.
|
|
|
Gaztela, Andaluzia, Nafarroa, Aragoi eta Valentziatik zenbait produktu inportatzen zituzten (olioa, almendrak, mahats pasak?), eta 24 ordu pasata al por menor delakoan saltzen ziren alhondigan, iruzurrik egon ez zedin, eta, pregonatu ostean, errexidoreak
|
jartzen
zituen prezioak. Hala ere, erosleak erregatea zezakeen saltzailearekin.
|
|
|
Meatate honi hobekuntzak egingo zizkioten XVIII. mendean: harria lurrean egon beharrean mahaian
|
jarriz
eta burdinezko errodilloa edukiko zuen.
|
|
|
c) 1899.ean Tolosan Gurrutxaga konfiteriaren leku aldatzea egin zen. Badakigu XIX. mendekoa dela, baina tresneriari eta prezioei buruz informazio eskasa lortu dugunez, honen, adibidea
|
jartzea
erabaki dugu erreferentzia gisa46.
|
|
|
Gorrotxategik gauza bera irakurri zuen Ertamerikako makina bat aldizkarietan. Ez gara gu izango zalantzan
|
jartzen
dutenak boladua katalan horrek asmatu zuenik (agian, gaur egunean ezagutzen den forman).
|
|
|
moztutako ogiaren lehen zatia hiru ardo tantekin busti ondoren Gabon Zahar gaura arte mahai azpian gordeta edukitzen zen. Afarietan mahai gainean
|
jartzen
zen, eta Gabon Zaharretan ateratzen zuten, eta familiartekoen artean banandu, jateari ekinez, familiakoek nahiz beraien animaliek amorrua izeneko gaixotasuna ez harrapatzeko.
|
|
|
XVI. mendetik ugaldu ziren, eta hortik aurrera eztula arintzeko erabiliak izan ziren. Karamelua (orea moduan zela) harrizko mahai batean
|
jartzen
zen eta molde laukidun batekin markatzen zen edo kutxilla borobildu batekin prestatzen zuten.
|
|
|
Historiaurreko beste aztarna bat da, atlantiar zonaldean ez zela barraskilorik (aztarnategietan agertzen ez direnez, nahiz inguruko herrietan ugaria izan, Araban kasu, gaur egun ere, plater tipikoa dena oraindik). Busca Isusirentzat gaur egungo txerribodek ehizaren antza gordetzen dute (gibel eta odolez egindako odolosteak kontsumituz lehenengo, eta beste haragia garo artean
|
jarrita
erreaz) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
oihalgintza eta burdingintza. Oihalgintzan koroa saiatu zen errege manufakturak bultzatzen, baina
|
jarritakoek
azkenean porrot egin zuten, ez zirenez errentagarriak, garestiegiak zirelako lortzen ziren produktuak. Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago.
|
|
|
Esan dugun moduan Antzinatetik, gutxienez, jadanik, hildakoei, argia?
|
jartzen
zitzaien. Henry O. Shea ren liburuan La Tombe Basque (1889) bere lanean zioen, elizaren alboan, hilobitik gertu, hileta janariak ospatzen zirela eta han haragia, arrautza, ogi, pastelak, edariak?
|
|
|
9Karibetarrek erresistentzia
|
jarri
zuten; ondorioz, azkenean harkaizdun uharteetan bukatu zuten edota suntsituta.
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi erabiltzen zen (apoteketan sendagai gisa) eta, esan dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik lortzen zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan
|
jarri
zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da.
|
|
|
Judutarrak, jatorriz Gasteiztik Errege Erregina Katolikoek kanporatutako ondorengoak ziren. Mende horretan kontsumoak hazkundea jasan zuen eta koroak zergak
|
jartzea
nahi zuen. Txokolatearen, urrezko mendea?
|
|
|
batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan
|
jarri
gintuen. Eta baita, nola ez, zenbait dokumentu eta transkripzio eman zizkigun Inge Zubero ikaskideari.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak
|
jarritako
prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke). Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura
|
jarriz
eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz.
|
|
|
Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza
|
jarri
bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten. Iraultza osteko guda zibilak, gosetea, heriotzak, zigorrak eta fusilamenduak ekarri zituen, artistek behin eta berriz goraipatutako garai ezin hobearen ideia erabat hautsiz.
|
|
|
Iraultzarekin artea herriaren garapen izpiritualaren pean
|
jarri
zen; herriaren aldarrikapen eta beharrekin era argiago batean bat egiteko asmoz. Hola bada, artea herriaren adierazpide bihurtu nahi izan zen.
|
|
|
Hala ere, historiak zientzia bezala duen maila kontserbatu nahi badu, mistifikazoan erori nahi ez bada, halako lanak egiten jarraitu dira (liburu hauek bezalakoak, alegia). Beraz, agian atentzioa
|
jarri
dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan: dibulgazioko kalitatezko obra duinen eta zehatzen ekoizpenean egon luke.?
|
|
2004
|
|
|
Etxearen eremua emakumeentzat «seguruagoa» zen. Fabrika gune mixtoa zen, gizon emakumeak elkarrekin harremanetan
|
jartzeko
aukera ematen zuen. Garaiko morala, eta emakumeen otzantasun, kastitate, ideiak kontutan izaten baditugu fabrika «arrisku» gune bezala uler zitekeen.
|
|
|
Euskal Herriko industrializazio 1842 urte inguruan
|
jarri
zen abian. Pixkanaka indarra hartzen joan zen 1870 urte bitartean eta bigarren karlistaldiaren ondoren 1876 urte inguruan, behin betiko garapen aldia hasi zen.
|
|
|
1900 urte bitartean Hernaniko industrializazioan protagonistak izan ziren industriek martxan
|
jartzen
hasi ziren.
|
|
|
Gosea, beldurra, haustura soziala eta populaketaren beherakada izan ziren gerra-oste bortitzaren ezaugarriak. Hala ere 40eko hamarkadatik aurrera Hernaniko industria pixkanaka berriro abian
|
jartzen
hasi zen.
|
|
|
Gizarte aldaketaren ikerketa oinarrizkoa da antropologian. Lehen belaunaldietako antropologoek gizarteak orekan eta aldaketarik gabe baleude bezala ikertu bazituzten ere, berehala agertu ziren ideia hau hankaz gora
|
jarri
zuten autoreak (G. Balandier, M. Gluckman, R.
|
|
|
Iruditu zaigu argazkilaritza historia irudikatzeko era egokia dela errealista baita, nahiz eta, manipulatuta egon ahal den. Argazki batzuen gogortasunak irakurritako hitzei aurpegia
|
jartzen
lagundu digute eta horrek memorian denbora gehiagoz egoten ere laguntzen du.
|
|
|
Roosevelt emaitzak jasotzen hasi zen, Work Progress Administration sortu zuen, ondoren Work Projects Administration (WPA) bihurtuko zena. WPAk langabezia gutxitu nahi zuen, horretarako proiektu ezberdinak martxan
|
jarriz
. Proiektu hauen artean, egitasmo bitxiak ere bultzatu ziren, halanola lan gabeko artista, musikari, idazle eta aktoreei laguntzeko sortutakoak.
|
|
|
Puntu askotan lege akastuna zen, baina berrikuntza ugari ekarri zuen. Uztailean laneko harremanen legea irten zen eta martxan
|
jartzeko
National Industrial Recovery Act baliogabetu zuten.
|
|
|
Akats eta muga asko izan arren New Deal ak kontsentsu nazionalaren zati bihurtu ziren lorpenak izan zituen. Ongizate estatuaren oinarriak
|
jarri
eta harreman industrialetarako estruktura legala ezarri zuen; baloreen merkatuaren eta bankuen gainean kontrol zehatzak ezarri zituen; eta gobernuak ekonomia erregulatzeko errespontsabilitatea zuela esaten zuen printzipioa ezarri zuen. New Deal ak gobernu federalaren papera handitu zuen eta kapitalismo estatubatuarrari izaera gizatiarragoa eman zion.
|
|
|
Landutako lurren gutxitzeak eta traktoreen erabilerak nekazari familia asko Kaliforniara bidean
|
jarri
zituen jornalari emigrante bihurtuz.
|
|
|
Stryker ek oso instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen hasi baino lehen gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean hasi aurretik ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten askotan eta jendearekin kontaktuan
|
jartzeko
eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren. Normalean negatiboak Washington-era bidaltzen zituzten.
|
|
|
Ekonomistak ez dira ados
|
jartzen
sorreraren arrazoiekin, baina orokorrean, hogeigarren hamarkadako oparotasuna oinarri ezegonkorren gainean eraikita zegoela onartzen da. Besteak beste, honako ahultasun estrukturalak aipatu izan dira:
|
|
|
Ekainean esportazioak indartzen saiatu zen, Kongresuari plan bat proposatu zion enpresei laguntzeko eta 1932ko urtarrilean Reconstruction Finance Corporation (RFC) sortu zuen beharrizanean zeuden banku, aseguru etxe eta beste instituzio batzuei laguntza emateko. Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan
|
jarri
. Dena galdu zutenek ez zuten ulertzen nola zen ona diru federala banku eta enpresa handiak salbatzeko erabiltzea, eta txarra gose zirenei jatekoa emateko erabiltzea.
|
|
|
Batxilergoko bigarren kurtsoko Historia ikasgai honetan euskal historiak duen ikuspegi propio falta selektibitateko probetan ere antzeman daiteke: EHUn egiten diren azterketetan behintzat, iruzkina egiteko
|
jartzen
diren testu original guztiak gaztelaniazkoak dira, sekula ez euskarazkoak (nahiz azterketarako itzuli egiten diren). Hau da, euskal historiari lotutako testu historikoak hautatzean ere, beti gaztelaniazkoak aukeratzen dira(. El clero vasco ante el franquismo?, Bilboko La lucha de clases aldizkariko artikulu bat...).
|
|
|
Hau da, euskal historiari lotutako testu historikoak hautatzean ere, beti gaztelaniazkoak aukeratzen dira(. El clero vasco ante el franquismo?, Bilboko La lucha de clases aldizkariko artikulu bat...). Antza azterketa horiek
|
jartzen
dituztenentzat euskarazko dokumentu historikorik ez dago, edo akaso badaudela jakin arren, ez dute ezinbestekoa ikusten euskal historian sakontzeko halakorik sekula jartzea. Hor ageri da euskal historiaren beren ikuspegian euskarak ez duela lekurik.
|
|
|
Hau da, euskal historiari lotutako testu historikoak hautatzean ere, beti gaztelaniazkoak aukeratzen dira(. El clero vasco ante el franquismo?, Bilboko La lucha de clases aldizkariko artikulu bat...). Antza azterketa horiek jartzen dituztenentzat euskarazko dokumentu historikorik ez dago, edo akaso badaudela jakin arren, ez dute ezinbestekoa ikusten euskal historian sakontzeko halakorik sekula
|
jartzea
. Hor ageri da euskal historiaren beren ikuspegian euskarak ez duela lekurik.
|
|
|
Izan ere, aurreko atalen gai osagarri edo garapentzat har daitezke, eta, beraz, haien baitan txertaturik ere ager zitezkeen. Baina epe historiko bakoitzeko edukiak (2 atalak) aski konplexuak bide direlako edo horiek gehiago ez luzatzearren, 8 atalak aparte
|
jarri
dira. Baliteke, halaber, azken lekuan jarrita egotea egitaraua finkatu zutenek aurreikusi zutelako kurtsoan zehar ez zela astirik egongo dena ikusteko, eta zerbait kentzekotan akaberako horri iritzi ziotelako garrantzi gutxienekoa.
|
|
|
Baina epe historiko bakoitzeko edukiak (2 atalak) aski konplexuak bide direlako edo horiek gehiago ez luzatzearren, 8 atalak aparte jarri dira. Baliteke, halaber, azken lekuan
|
jarrita
egotea egitaraua finkatu zutenek aurreikusi zutelako kurtsoan zehar ez zela astirik egongo dena ikusteko, eta zerbait kentzekotan akaberako horri iritzi ziotelako garrantzi gutxienekoa. Nolanahi delarik, Euskal Herriaren historia moduko gai zabal bat atalkatzea aski konplexua delarik, egitarau ofizial honek aurkezten duen soluzioa nahiko onargarria iruditzen zait, ukatu gabe bestelako aukerak ere posible zirela.
|
|
|
Baina azken ikerketen argitan ezin esan daiteke halakorik: Julio Caro Baroja izan zen, erromatar testuak oker interpretatuz, bereizketa hori seinalatu zuena, halakorik erromatar ahotan ezin
|
jar
daitekeelarik14 Beraz egokia litzateke dikotomia oker horren aipamena kentzea.
|
|
|
Nafarroako erresumaren hedapena; geroztikako zati banaketa.? Nik kronologia hobeto gordetzearren, musulmanen etorrera
|
jarriko
nuke lehenik eta ondoren Iruñeko erresumaren sorrera eta finkapena (ohar bedi erresumaren jatorrizko izena. Iruñekoa, zela ez. Nafarroakoa?:
|
|
|
puntua, soil soil utz zitekeen, adibiderik gabe. Zeren ez dirudi bidezkoa etsenplu konkretuak ipintzekotan soilik Bizkaikoak eta Gipuzkoakoak
|
jartzea
.
|
|
|
–Guerra de la Independencia? izena espainiar historiografiak sortu zuen geroago, eta egun izendapen horren egokitasuna zalantzan
|
jarri
izan da16 Katalan historiografiak, adibidez, izendapen horren kutsu espainolista saihesteko. Frantsesaren aurkako gerra, deitzen dio epe horri.
|
|
|
Eta zerrenda zehatz bat eskaini ezean erreferentziazko bilketa lanak edo jarduera osagarrien gidak zein diren esan litzateke. Akaso dekretu batean ezin
|
jar
daiteke bibliografiarik, ez dakit, baina lagungarria litzatekeela ezin uka.
|
|
|
Izan ere bere egitarauan ez da bakarrik euskal historia azaltzen baizik hau Europakoarekin batera emana da. Zentzu horretan Goihenetxeren proposamenari izenbururen bat
|
jartzekotan
–euskal historia, edo. Euskal Herriaren historia?
|
|
|
Zentzu horretan, subjektu historiko hori, subjektu historiko oro bezala, egundik definituriko konbentzio bat dela argitu ondoren, abiapuntua, euskal? hitzari dagozkion euskara, euskaldun eta Euskal Herria kontzeptuetan
|
jar
daitekeela proposatzen da, bestelako aukerak ere posible direla ukatu gabe.
|
|
|
Ondoren, behin oinarri teoriko horiek finkatuta, orain arte euskal historia curriculumari lotuta egin diren bi proposamen aztertzen dira. Hola III. atalean EAEko hezkuntza sisteman ikas daitekeen Euskal Herriko historia ikasgaia aztertzen da, bere bertute eta gabeziak agerian
|
jarriz
. IV. atalean Manex Goihenetxe historialariak Euskal curriculuma liburuan historiaren inguruan aurkeztu zuen proposamena aztertzen da.
|
|
|
Bestalde arreta euskaran
|
jartzea
ez da interpretatu behar euskararen gaineko datu esklusiboak emate moduan. Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki egon den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren egoera historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke.
|
|
|
Eta izatez frontera eramandako karabinero asko beste bandora pasa ziren. Gerra amaituta, Estatu Frankistak berriro karabineroak muga zaintzen
|
jarri
zituen.
|
|
|
Altxamenduaren lehen egunean, Belateko mendatea (Iruñea Irun errepide garrantzitsua bertatik pasatzen zen) zuhaitz enborrez itxi zuten, militar altxatuei pasabidea eragotziz. Mendatea zabaldu ondoren, altxatuen bi kamioi heldu ziren Almandozera (Belateko mendatetik gertuen dagoen herria) herriko jendea atxilotu nahian barrikada
|
jartzeagatik
. Angel Larrui erretorearen bitartekotzari esker, herritarrak errugabeak zirela baitzioen, ez zuten inor eraman.
|
|
|
Udaletxean bandera gorri horia
|
jarri
eta gero, Elizondoko batzokira joan ziren bertan zeudenak espainiar bandera balkoian jartzera behartuz. Arrizibita tenienteak diskurtso anti errepublikar bat bota zuen.
|
|
|
Udaletxean bandera gorri horia jarri eta gero, Elizondoko batzokira joan ziren bertan zeudenak espainiar bandera balkoian
|
jartzera
behartuz. Arrizibita tenienteak diskurtso anti errepublikar bat bota zuen.
|
|
|
Frankisten kartzelak errepublikar atxilotuez beteta zeudenez23, atxilotu hauekin lan batailoiak sortu zituzten. Lan esku merkea zirenez, hasieran fortifikazio lanetan eta gero lan publikoak egiten
|
jarri
zituzten (errepideak, trenbideak... ).
|
|
|
Atlantikoko Gotorlekua eraiki zutenak adibide gisa hartzen ahal ditugu.Baztanen lan batailoiak 1938an agertu ziren, Errepublikaren Iparraldeko zonaldea (Asturias, Santander eta Bizkaia) konkistatu ostean, baina gerra amaitzean aise gehiago ziren. Baztanen Frantziarekiko muga fortitikatzen
|
jarri
zituzten Perez lerroan. Defentsa lerro honen helburua, aliatuen inbasioei aurre egitea zen, baina fortifikazioak hutsune handiak zituen eta infiltratzeko leku ugari zeuden.
|
|
|
Adibidez, Baztandar neskengatik lehia bizia egoten zen bertakoen eta kanpokoen artean. Baztandarrentzat militarrak egotea ez zen bat ere ona, eguneroko bizitzan militarrek traba anitz
|
jartzen
zizkieten eta. Baztandarrek gainera mendiko lana bakarrik egiten zutenez (abeltzaintza, mendi ustiakuntza eta kontrabandoa) jarduera hauetan ere oztopoak sortzen zituzten.
|
|
|
Gerra Hotzari esker, muga militarizatua 1947an kendu zuten, aliatuak ados
|
jartzen
ez zirelako. Sobietar Batasunak Francoren diktadura kendu nahi zuen, besteek aldiz (AEB, Britainia Handia eta Frantzia) nahiago zuten Espainiarentzat diktadura eskuindarra komunismoa baino.
|
|
|
Inbasioa izan baino lehen, PCE ak Frantziako zuzendaritzatik ipar ekialdeko gerrillari taldeekin eta militantziarekin kontaktuan
|
jartzeko
, Nafarroa erabiltzen zuen bitartekariak (enlaces) sartzeko. Nafarroan sartzeko lau sare zeuden bata bestearekiko independenteak, bakoitza kolaboratzaile eta gidari propioekin.
|
|
|
Haran honetako historia modernoari hasiera emateko Amaiurren gertatukoarekin hasiko naiz. Amaiurren, Nafarroako konkista garaian, gaztelu bat egona zen, eta gaztelu honetan, gaztelarren aurkako azken erresistentzia burutu zuten nafarrek1 Gertaera honen omenez eta Nafarroaren independentziaz oroitzeko, gaztelua zegoen tokian marmolezko obelisko bat
|
jarri
zuten, Julio Altadill en proposamenez. 1920ko uztailaren 22an, bertan laurehun pertsona inguru bildu ziren eta solemnitate osoz lehenengo harria jarri zuten.
|
|
|
Amaiurren, Nafarroako konkista garaian, gaztelu bat egona zen, eta gaztelu honetan, gaztelarren aurkako azken erresistentzia burutu zuten nafarrek1 Gertaera honen omenez eta Nafarroaren independentziaz oroitzeko, gaztelua zegoen tokian marmolezko obelisko bat jarri zuten, Julio Altadill en proposamenez. 1920ko uztailaren 22an, bertan laurehun pertsona inguru bildu ziren eta solemnitate osoz lehenengo harria
|
jarri
zuten. Bere hitzaldian Oroz jaunak zera erran zuen:
|
|
|
Diario de Navarra eta La Voz de Navarra artean. Horrela, 1931ko uztailaren 26an, Elizondon Santiago Jaiak izaki, euskal Estatutua eztabaidatzen ari zirela, ezezagun talde bat Amaiurko gazteluaren monumentura igo eta monumentuari zenbait kartutxo dinami ta eta 18 metrotako metxa
|
jarri
zizkioten. Eztanda oso gogorra izan zen Amaiur herri osoa esnarazi baitzuen; eta harriak mendian behera zihoazela ere ikusi zuten.
|
|
|
Ignacio Iturria Baztan Buru Batzarreko lehendakari ohia zen eta alkatetzara heldu zen, zeren haraneko zinegotzi eskuindarren artean ideologia ezberdinetakoak eta independenteak zeuden, Eskuindar Blokearen gailentasunari aurre egin nahi ziotenak. Horrela zinegotzi nazionalistek, independenteak eta Eskuindar Blokearekin bat ez zetozen eskuindarrak, candidatura municipalista bat osatu eta alkate Ignacio Iturria
|
jarri
zuten4.
|
|
|
Baina Alemaniak gerra galtzeko arriskuaren aurrean, Francok, aliatuen garaipena ikusita, hauen inbasio bat jasan zezakeelakoan, muga fortifikatzeari ere ekin zion.Gerra Zibila hasi zenetik, Baztanen unitate militar ezberdinak egon ziren kanpatuak. Hasiera batean, Baztango boluntarioak mugak zaintzen
|
jarri
zituzten baina denborarekin frontera bidali zituzten. Badirudi unitate militar ezberdinak aldika Baztanera bidaltzen zituztela muga zaintzera, eta, horrela, atseden hartzen zuten, gerra denboraldi baterako alde batera utziz.
|
|
|
Historiagileak eszeptikoa izan behar du, eta eszeptiko
|
jarrita
, zer gertatuko litzateke iragana ikuspuntu eurozentristatik baino beste perspektiba batetik interpretatuko balitz. Neokolonialismoaren eta planing aren aro honetan planak beste nonbaitetik etorriko balira?
|
|
|
Kaiserrak aurrerapen zientifikoa mesfidantzaz ikusten bazuen ere (arrazoi erlijiosoak zituen horrela pentsatzeko), jakin bazekien arlo horretan emandako urratsek lurraldea indartzen lagunduko zutela. Beraz, ez zion zientziari oztoporik
|
jarri
, baina ezta laguntza handirik eman ere. Hain zuzen, urte haietan esku pribatuetatik zetorren dirulaguntzei esker lortzen zuten zientzialariek euren proiektuak martxan jartzea.
|
|
|
Beraz, ez zion zientziari oztoporik jarri, baina ezta laguntza handirik eman ere. Hain zuzen, urte haietan esku pribatuetatik zetorren dirulaguntzei esker lortzen zuten zientzialariek euren proiektuak martxan
|
jartzea
. Aurrerapen haietan, zientzialari juduek rol erabakiorra bete zuten.
|
|
|
Juduek euren nahia betetzea lortu zuten, baina arabiarren iritzia ez zuen inork eskatu. Azken batean, haiekin negoziatzen
|
jarri
izan balira, segur aski ez zuten Israel eratzerik lortuko. Datu horiek arras baliagarriak dira gaur egun Palestina eta Israel artean gertatzen ari dena ulertzeko.
|
|
|
Uste hori aski zabaldua dago geure inguruan, ezezagutza handia baitago Israelgo estatuaren sorreraren inguruan. Badirudi Holokaustoak halako inmunitatea eman ziela juduei, eta orduz geroztik ezin da zalantzan
|
jarri
beren jokabidea. Ez dute kritikarik ametitzen, haiek baino jazarpen handiagorik ez duelako inork pairatu.
|
|
2005
|
|
|
Beraz, Bigarren Frankismoan emakumeen askatasunaren eta gizonekiko berdintasunaren bidean aurrerapauso batzuk egin ziren, nahiz eta tamalez, esan bezala, ez ziren handiegiak izan. Edonola, emakumea eta gizona maila berean
|
jartzeko
ibilbideari ekin zitzaion, Franco eta bere erregimena hil ostean benetan gauzatuz joango zena.
|
|
|
Ezin ditugu aipatu gabe utzi katedra ibiltariak, 1946tik martxan
|
jarri
zirenak. Irakasle taldeak (erizainak, medikuak, alderdiko partaideak, andereñoak, etab.) erremolke batzuekin herriz herri joaten ziren, hitzaldiak, aholkuak, ikastaroak, etab. emanez.
|
|
|
erakundea berragertu egin zen, bai Espainian eta baita erbestean ere. Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan
|
jarri
zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio egoera azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
1944ko udan, espainiar gerrillari talde batek Pirinioak gurutzatu zituen Espainian sartzeko asmoz (Aran haraneko inbasioa), eta une horretatik aurrera, emakume batzuek gerrillarien borrokari eskainitako laguntza nabarmena bihurtu zen. Emakume horiek beraien etxeak bilerak egiteko eskaintzen zituzten; janaria, arropa eta sendagaiak ematen zizkieten makiei; Guardia Zibilaren mugimenduetaz informatzen zuten; alderdietako buruak eta gerrillariak harremanetan
|
jartzen
zituzten; agiri faltsuak lortzen zituzten; etab. Gerrillari edozein modutan laguntzea, bandidaje y terrorismo, ko ekintza bezala epaitzen zen. Horrela, urteetan, Madril, Kordoba, Malaga, Segovia eta Valentziako kartzelak zigor izugarriak bete behar zituzten emakume, agure eta gazteez bete zen, gerrillariei laguntzeagatik edo senideak izateagatik:
|
|
|
Horietako asko atxilotuak, bortxatuak eta torturatuak izan ziren. Agoarras txertoak
|
jartzen
zizkieten, orratzekin gorputz osoa ziztatzen zieten, aulki elektrikoan esertzen zituzten, etab. Emakume batzuk hil egin ziren eta beste batzuek beraien buruaz beste egitea erabaki zuten, sufrimendu horiekin amaitzeko.
|
|
|
Emakumeek etxetik kanpo lan egitea ez zen begi onez ikusten; doktore batzuek emakumeak arrazoi natural eta biologikoengatik lan egiteko gai ez zirela defendatu zuten, gizonak umeak hazi eta hezteko gaitasunik ez zuten legez. Lana ez zen osasuntsua emakumearentzat, gaixotasunak areagotzea eragiten zuen, eta testuinguru horretan, emakumeek etxetik kanpo lan egitea ekiditeko ahal izan ziren neurri legal guztiak
|
jarri
zituen indarrean erregimenak, beranduago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Finantza neurriei dagokienean, 1938ko uztailaren 18ko Oinarrien Legearekin, 1938ko abenduaren 27ko ordenarekin eta 1946ko martxoaren 29ko Familiarentzako Laguntzekin, familia arruntei diru-laguntzak eman zitzaizkien eta 1941eko otsailaren 22ko eta martxoaren 7 eta 19ko dekretuekin, kide ugariko familientzako sariak eta ezkontzeko maileguak martxan
|
jarri
ziren.
|
|
|
Neurri errepresiboei dagokionean, abortoa, kontrazepzioa eta adulterioa zigortzeko irizpideak
|
jarri
ziren indarrean. 1941eko urtarrilaren 24ko, jaiotza tasa areagotzeko eta abortoaren aurkako?
|
|
|
Moral kristauaren arabera jantzi eta jokatu behar zuen, makina bat aldizkari, liburu eta eskuliburu egon zirelarik emakumearen portaera nolakoa izan behar zen eta nolakoa ezin zen izan argi utziz. Legalki, diskriminaturik aurkitzen zen, gizonaren azpitik, eta sexualitatearen alorrean, izugarrizko mugak
|
jarri
zitzaizkion, gizon eta emakumeen elkargune lekuen inguruan izugarrizko kontrola ezarri zelarik. Ezkon aurreko harremanak erabat debekatuak zeuden eta ezkon ostekoak ere, oso mugatuak zeuden.
|
|
|
Nazionalkatolizismoaren moralaren araberako emakumearen eredua inposatu zen Lehen Frankismoan. Emakumea gizonaren menpe gelditu zen eta bere gorputzari muga izugarriak
|
jarri
zitzaizkion; emakumeak hezkuntza eta lan esparruetatik urrundu nahi izan zituzten. Errealitate hiper arautu eta mugatua sortu zen.
|
|
|
II. Errepublika, konkista juridiko eta politiko garrantzitsuen garaia izan zen emakumeentzat; baina, hala ere, muga handiak mantendu ziren oraindik. Egoera berri horrek emakumearen eredua aldatzen hastea eragin zuen, eta horrela, emakumeak familian betetzen zuen papera, esparru pribatuan betetzen zuen papera, eta gizonaren paper tradizionala zalantzan
|
jartzen
hasi ziren. –Modernitatearen arrisku?
|
|
|
Argi dago greziera eta iberiera harremanetan
|
jartzeko
asmo hau ez dela doakoa, autoreak iberiar mundua momentu historiko bateko kulturarik, onenarekin?, helenikoarekin alegia, parekatu nahi duelako eta bere maila igo. Zamanillo, beraz, euskoiberista baino panhelenista da, penintsulako adierazpen kultural guztiak, linguistiko, politiko eta erlijiosoak, sistematikoki izaera greziarra dutela baitio51, eta azkenean iberierak euskararekin duen harremana gai kolateral bat baino ez da, Espainia batu baten irudia eraikitzeko.
|
|
|
Serreta ko testuan hitzak banatzeko bertikalean
|
jarritako
puntuak erabiltzen dira baina batzuk, adib. BASEROKEIUNBAIDA hitz bakarra baino, amalgama morfematikoak dira Roman del Cerro-ren ustez, hau da, esaldi edo perafrasi bati dagokion espresioa. Gure ustez, autoreak testua hartu du eta esanahia aurkitzeko asmoz testua morfemetan banatzen hasi da BASER/ OKE/ IUN/ BAIDA bere hiztegiko euskararen argipean (berak euskararik ez baitaki).
|
|
|
Ondorioa zera da, autorearen ustez Botorrita ko brontzea hamalau obra literarioren zerrenda dela72 Gure ustez hori ezinezkoa da brontzezko xaflak gai publikoak, eta batez ere, gai juridikoak finkatzeko erabiltzen zirelako. Gainera brontzeak ez ziren gordetzen, kalean
|
jartzen
ziren (horren aztarnak badaude). Beraz, Bergua k proposatutako Botorrita ko liburutegia existitu zeneko frogarik ez dago, ez arkeologikoak ez dokumentalak ere.
|
|
|
1996ko liburua salbu, beste guztiak Fundación de Estudios Genéticos y Lingüísticos en laguntzarekin argitaratu ditu, lehenengo hori aldiz, Fundación Tartesos delakoaren bitartez. Aipatutako bi fundazioak erakunde berdinak direla ematen du, hasierakoa Fundación Tartesos izango zen, baina agian Arnaiz genetista sartu zenean erakundearen izena aldatu eta egokiagoa zen beste hau
|
jarri
zuten: Fundación de Estudios Genéticos y Lingüísticos.
|
|
|
lehena, bere obran hiztegian oinarritutako iberieraren eta euskararen arteko kidetasun lexikalak aipatzen dira, eta fonetikaz ia ahazten dela; bigarrena, beste euskoiberista baten lanak oinarri gisa hartzen ditu, Beltran-enak hain zuzen ere, eta berriz ere gudu hitza euskaratzat hartzen du, edota Egiar/ Tegiar euskarazko egin aditza; eta hirugarrean eta azkena, gaur egungo idazle euskoiberisten iturria dela. Esate baterako Bergua k, Mitxelena edo Untermann en maila berean
|
jartzen
du Fletcher.
|
|
|
31). Honi esker nahi dituen bokalak, gura duen lekuan
|
jartzea
zilegi zaio.
|
|
|
42 Euskara eta grezieraren artean harremanetan
|
jarritako
hitzak erabat zentzugabekoak dira, adib. amai (tu), matar reptiles, omen da (hots, grezierazko amé és, gancho, barreño?
|
|
|
Beraz, metodo honetan oinarritutako euskara eta iberieraren arteko antzekotasunak ezin dira onartu zenbait arrazoiengatik: 1) Materialak ez daudelako hizkuntza edo hizkuntza familien arabera antolatuta, lusitanierazko zeltiberiera, iberiera eta euskara nahastuta daude46; 2) Muta cum liquida egiturak euskarari zein iberierari arrotz egiten zaizkiolako; 3) euskaran latinezkoak diren maileguak ezin direlako iberierazko hitzekin harremanetan
|
jarri
, adib. ATHEGMURA (iber.), euskarazko kanpora hitzarekin parekatzen du, euskal forma latinezko campusetik datorrenean; 4) Hitz gehienak zientzi fikziozkoak direlako, ez baitira ez euskara ezta iberierazko hitzak, txarto transkribatuta daudelako:
|
|
|
1 XXgarren mendearen erdialdeaz geroztik W. von Humboldt-ek() proposatutako teoriari Caro Baroja-k vascoiberismo delako izena
|
jarri
zion, gerora erabat arrakastatsua gertatu den izendapena. Euskoiberismoa, Tubalismoaren jarraitzailea izan zen arlo askotan eta aldi berean berritzailea beste horrenbestetan.
|
|
|
24 Espainolak ez diren beste euskoiberista batzuen lanak aurkitu izan ditugu, baina hauek euskaldunak eta iberiarrak parekatzeaz gain, ahaide urrunekin harremanetan
|
jartzen
dituzte. Honela J. M. Pereira de Limak (1902), Iberos e Bascos, Livrarai Aillaud, Paris Lisboa, liburuan zera dio,, que os protohistoricos da Iberia, ou os Iberos e Bascos, sâo un ramo ethnico da raça Turianna, a qual preceden as invasôes Aryanas?
|
|
|
gisa itzuli omen zuen harrigarriro (Tovar, 1987), hain zuzen ere iberierazko testua gerlari biren borroka eszena batean agertzen baitzen. Hortik aurrera artikulu guztietan Beltran-ek iberierazko inskripzioak euskararekin harremanetan
|
jarri
zituen, adib. iberierazko ekiar/ egiar, euskal egin aditzarekin erlazionatu zituen.
|
|
|
Teoriarik fantasiosoenak euskara, minoera, etruskoa, piktoera, sumeriera eta guantxearekin5 loturak ezartzen saiatzen dira6 Berrikiago Ruhlen en proposamenekin batez ere, euskara beste hizkuntza irlekin harremanetan
|
jartzeko
ekimenak egon dira, hizkuntza ezezagun asko biltzen dituzten superfamiliak osatuz. Ruhlen en euskal moldaketa Martinez Lizarduikoak (1998) egin du.
|
|
|
XX. mendean berriz, euskara eta afrikar hizkuntzen arteko harremanak interes handiagoa piztu zuen. Adib. H. Schuchardt-ek euskara eta bereberea harremanetan
|
jarri
zituen, zeren euskara berdin iberiera bazen, eta iberiera Afrikatik bazetorren, euskararen jatorri zein ahaideak han egon behar zuten. Berrikiago H. Mukarovsky k euskal berebere hipotesia berpiztu arren antzekotasunen zerrendak kasuala izaten jarraitzen du.
|
|
|
7 Lizarduikoaren lanaren balio zientifikoa ezbaian
|
jarri
dute zenbait adituk. J. Lakarra izan da Lizarduikoari kritika gogorrenak egin dizkiona, lanaren arazo metodologiko eta linguisitikoak azaleratuz (Lakarra, 1999).
|