|
2000
|
|
|
Lehen bildumako narrazioak klasikoak dira beraren iduriz (iraganera eta fantasiara jotzen dute eta borobilak dira). Atabala eta Eurian ostera, narrazio gordinagoak agertzen zaizkigu eta absurduak indarra hartzen du; azkenik Ifarraldeko ordukoak errealistagoak dira eta bizitza zati bat
|
jartzen
digute begien aurrean, hor ezer gertatzen ez delarik (bukaerarik gabe bailiran, narrazioetako bukaera itxietatik urrun). (Joseba Sarrionandia.
|
|
|
Beraz, estilo pertsonal horrek ematen dio bere obrari balore berezia. Izan ere, mundu guztiko literaturaren erreferentziek eta euskal herriko tradizio ezberdinek elkarturik aditzera ematen dute badela gure artean erdi ezkutaturik eta erdi galdurik dagoen errealitate bat bere liburuetan islatzen saiatzen dena mundu mailako beste errealitate askorekin harremanetan
|
jarriz
, era bateko eta besteko ispiluez baliatuz, errealismotik fantasiaraino, eta alderantziz ere bai.
|
|
|
Lopez Gasenik ere liburu honetako gaiak eta aurreko beste" saio" liburuetakoak
|
jartzen
ditu harremanetan; Sarrionandiaren beste konstante batzuk ageri dira han hemenka: literatura unibertsaleko mitoak iraultzeko desioa(" Ekibokazioa", literaturaren iturri garbienetara ere ironiaren herdoila eramateko gogoa(" Hamelingo xirularia"," Belle au bois dormant"); idazteko ekintza borondatezkoak munduan den askatasunik handiena ematen diola probatzeko nahia(" Maitasunari buruz").
|
|
|
Egileak erantsiriko hitzaurrean aipatzen duen moduan, Izuen gordelekuetan barrena liburuaren berrargitarapena proposatu bazioten ere, berak nahiago izan zuen liburu honetan bildu zituen beste bi poema sortarekin harremanetan
|
jarrita
argitaratu. Hiru zati ditu eta kronologikoki atzekoz aurrera bilduriko hiru aro ezberdinetako poema sortek osatzen dute Marinel zaharrak:
|
|
|
" Konpromezua eta kanpoko literatura" izeneko atalean (Laberintoaren oroimena, Baroja, Donostia, 1989 (97 or.) eta" Joven poesia vasca. Un acercamiento a la última producción poética", Congreso de literatura, Ed. Castalia, Madrid, 1989, 287 or.) Gudaosteko euskal poesiari begirada eman eta honela laburtzen du" inpresionismo joera estetikoetatik jarrera zeharo politikoetaraino etorri ginen, Arestiz gero edukiaren gainetik
|
jartzen
den lan lirikoaren kontzeptuak berriro hartzen duelarik indar birsortua." (97 or.)
|
|
|
" Euskal poesiak bere izaera garatu nahi badu, kanpora begira egon duela erakutsi digute poeta biek. Eta horrela, politika bai ala ez eztabaidaren bi aldeak
|
jartzen
dituzte ageritan euren lanean."()" J. Sarrionandiaren kasua oso esanguratsua da.
|
|
|
Poema horien garraztasuna eta gordintasuna hainbesterainokoa da, ezen obraren literaturtasuna bera
|
jarri
izan baita auzitan. Liburuaren aintzin solasean Ruper Ordorikak gogoratu egiten du" ez zaigu (la) komeni ahaztea egileak beti edukitzen duela obra helburutzat, sartu bide diren bitarteko guztiak onerako dituela baldin eta xede horrekin bat egiten badute." (6 or.) Aitzpea Azkorbebeitiak aipatzen du zenbait kritikok poema horien lirikotasuna, literaturtasuna eta indarra azpimarratzen dutela.
|
|
|
Liburuaren aintzin solasean Ruper Ordorikak gogoratu egiten du" ez zaigu (la) komeni ahaztea egileak beti edukitzen duela obra helburutzat, sartu bide diren bitarteko guztiak onerako dituela baldin eta xede horrekin bat egiten badute." (6 or.) Aitzpea Azkorbebeitiak aipatzen du zenbait kritikok poema horien lirikotasuna, literaturtasuna eta indarra azpimarratzen dutela. Sarrionandiaren epe honetako kartzelako poemei, liburu honetakoei eta Marinel Zaharrak en zeudenei," poesia militante" edo" konprometitua" bezalako etiketak
|
jarri
izana Azkorbebeitiak arbuiatzen du, aurreiritzietan oinarritzen direlako bere ustez, gaiaren erabilerak obraren asmoa bera ez baitu ukatzen. Lan literarioa" planteamendu ideologiko horren alde egiteko bitartekotzat erabiltzen omen baita eta" konpromezu" horren zerbitzutan jartzen." (J.S.Irakurketa proposamen bat, 76 or.)
|
|
|
Sarrionandiaren epe honetako kartzelako poemei, liburu honetakoei eta Marinel Zaharrak en zeudenei," poesia militante" edo" konprometitua" bezalako etiketak jarri izana Azkorbebeitiak arbuiatzen du, aurreiritzietan oinarritzen direlako bere ustez, gaiaren erabilerak obraren asmoa bera ez baitu ukatzen. Lan literarioa" planteamendu ideologiko horren alde egiteko bitartekotzat erabiltzen omen baita eta" konpromezu" horren zerbitzutan
|
jartzen
." (J.S.Irakurketa proposamen bat, 76 or.)
|
|
|
Kirmen Uriberen ustez, hauxe da Sarrionandiaren poetika globalaren alderik adierazgarrienetako bat, eta espazialitatearen kontzeptu postmodernoarekin harremanetan
|
jartzen
duena. Frederic Jameson aipatuz esaten digu" denbora historikoaren edo existentzialaren une eta espazio ezberdinak ez dutela ardatz kronologikoaren araberako progresio hurrenkerarik onartzen, bakarrik distantziaren arabera neur genezakeen atzera eta aurrerako jauziak egiten dituelarik".
|
|
|
1985ean argitaratu zuen Ni ez naiz hemengoa liburuarekin eman zien hasiera genero ortodoxia aldetik sail bakar batekoak ez diren materialez osaturiko liburuei, saiakera, prosa poetikoa, literatur kritika, eta zenbait saio narratibo batzen dituzten liburuei. Batzuek tankera teorikoagoa dute, beste batzuek, aldiz, praktikan
|
jartzen
dituzte beste horietan adierazitako irizpideak: Horixe litzateke Ni ez naiz hemengoa k Narrazioak edo Izuen gordelekuetan barrena liburuekiko duen harremana, edo Marginaliak Ez gara gure baitakoak ekin duena, zenbait kritikoren iritziz.
|
|
|
Itziar Belaunderen ustez," itxura baino gehiago edukiari begiratu behar zaio, gaur egungo gizartean hain gogor finkatutako baloreak zalantzan
|
jartzeko
gauza delako elaberri hau, eta baita ere, pil pilean dauden oso gai ezberdin eta interesgarriak hautatu dituelako, ondo kokatuta benetazko inguru batean." (Egunkaria)
|
|
|
Azken boladan nahiko gaixorik sentitzen da, menopausiaren eraginez edo. Bestalde, bere alabak ezkontzeko asmoa du eta horrek urduri
|
jarri
du. Baina, espero ez zuen gertakizun batek bere benetako oinazea ekarriko dio:
|
|
|
" Bernharden lanean ageri den protagonistak" bai" esateko azken aukera du. Nire lanean justu kontrakoa gertatzen da, eta horrela
|
jarri
nion Ez". (Iban, Amagoia:
|
|
|
Zehazki, umezurtz geratu den mutil baten gomutak aurki ditzakegu. Gurasoen heriotza dela-eta, bere patrimonioa salmentan
|
jartzea
erabaki du. Notario jaunaren aurrean eroslearen zain dagoela, bere bizitokian, Pirinioetako Aspe haranean igarotako uneak gogora dakartza.
|
|
|
Naturaleza malkar eta elkor horretan beste nehon baino eskuera handiagoa du norbere ahalmenak oro, hala nola asmamena, adimena, jakin mina... erabiltzeko." (Habe 295) Horregatik, lurralde horretatik ezin izango du ihes egin eta erabaki bat hartu du. Irakurleoi erabakia zein izango den izenburutik bertatik adierazten zaigunez, idazleak erabakiari berari garrantzia eman baino, nahiago izan du patrimonioa salgai
|
jartzeak
pertsonaiari sortarazi dizkion sentimendu, oroitzapen eta gogoetak islatzen saiatzea. Hori lortzeko" hainbat gairi buruzko aipamen eta hausnarketak ere, Saint John Perse nobel saridun poeta frantsesaren aipuekin eta Jaun Notarioaren ikuspuntu existentzialista ezezkorrarekin nahastuta" darabiltza.
|
|
|
" Je suis un syntaxier", definitu zuen bere burua Herodiasen egileak. Idazle baten mailu eta ingude hitza izaki, hitz horren zerbitzutara, sentimenduen eta estadu animikoen esanetara baino,
|
jarri
behar luke bide horri ekin nahi liokeen idazleak. Zerbitzu hori korrekzioa eta dotorezia bera baino harantzago doa Unzuetari ukatu ezin zaizkionak hitza bilakatzeraino atmosferaren habe eta sostengu bakar.
|
|
|
Ikuspuntuari dagokionez, hirugarren zein lehen pertsona darabil, eta zenbaitetan narratzaile orojakileak ere bere gogoetak gehitzen ditu. Haatik, idazle honek fokalizazioa askotan erabili ohi du, izan ere, pertsonaiek bere inguruan ikusten dituzten beste gizakienganako arreta
|
jartzeko
joera baitute: eta hauengana hurbilduko gaitu narratzailea.
|
|
|
Senarra, Markos, bakarrik geratzean, rock musika talde bat duen bere anaiarekin Vigora kontzertu bat entzutera joatea erabakitzen du. Lauraren irteerak eta giro aldaketak kolokan
|
jarriko
dute pertsonaiaren mundu osoa.
|
|
|
Pertsonaia garrantzitsuenak, Markos zein Nestor, lekuz, jokoz, oroz kanpo daude ia beti; guztiz arrotzak zaizkien goitibeheitiek erabakitzen dituzte beren aldarteak eta norabideak, ez dira gai beren bizitzak gobernatzeko, izutu egiten ditu askatasunak. Gizaki izateak urduri
|
jartzen
baititu, nahiago lukete postontzi edo karrota izan gizaki baino: pairaezina zaie erabakiak hartzeko ahalmena.
|
|
|
Hona hemen Cilleroren narrazioetan aurki daitezkeen ipuin mota hauetako zenbait ezaugarri: espazio eta denboraren zehazgabetasuna; izenburuek askotan narrazioaren muinera heltzeko giltza eskaintzen digute; hitz gutxitan gauza ugari esan nahi direnez, konnotazioa gailentzen da; umorea eta ironiaren erabilera; beste genero batzuen parodiak egitea; eta azkenik, hauen amaieran arreta berezia
|
jarri
ohi da, ezustea edo ezaguna denaren itxuraldaketa bilatuz.
|
|
|
Bestalde, bilduma honetako hiru ipuinetan tradiziozko ipuinak oinarritzat hartu eta hankaz gora
|
jarri
ditu: " txikitako ipuinak hartu, astindu bat eman eta ipuinok hankaz gora jartzeko." Joera hau Mailuix Legorbururen ipuin batzuetan ere ikusiko dugu.
|
|
|
Bestalde, bilduma honetako hiru ipuinetan tradiziozko ipuinak oinarritzat hartu eta hankaz gora jarri ditu: " txikitako ipuinak hartu, astindu bat eman eta ipuinok hankaz gora
|
jartzeko
." Joera hau Mailuix Legorbururen ipuin batzuetan ere ikusiko dugu. Honela, joko ederra sortzeaz gain, ohikoa denari beste ikuspegi batetik begiratzeko beharra azpimarratzen du.
|
|
|
Narratzailea gizonezkoa dugu guztietan eta emakumearekiko ikuspuntua oso antzekoa da kontakizun guztietan. Emakumea da sentimendu nahasi eta kilikagarri guztien iturburu, baina beraren papera ez da agerian
|
jartzen
, bigarren mailako figura izatera lerratzen da. (Habe 292)
|
|
|
Honela, soilik errealitatearen zati jakin bati begiratuz dakartzan gorabeherak aurkeztuko dizkigu idazle honek. Gainera, askotan argazkia bera da pertsonaiak harremanetan
|
jartzeko
modu bakarra. Honela, argazkien bidez pertsonaiek bere iragana gogora ekarriko dute.
|
|
|
Liburu honetan antzematen da euskal literatura gazte hizkeran zein bizitzari hurbiltzen ari dela gero eta gehiago, eta horrek gure literaturari onurak baino ez dizkio ekarriko, izan ere, gazteengan literatura erakargarria izan dadin beharreko baldintzetako bat kontatzen diren istorioak gertukoak izatea da, fantastikotasuna martxan
|
jarriz
. (Gara II)
|
|
|
Madrilen, diktadore ohiak eskolari emandako saria jasotzerakoan. Eta elkarren ondoan
|
jarriz gero
bi argazkiei darien ironia baliatu du Egañak eleberria osatzeko. (Gara II)
|
|
|
Jose Jabier Fernandezek, bestalde, honako ezaugarriak azpimarratzen ditu: " umorea, gaietan sakontzeko abilezia, aurriritziak hankaz gora
|
jartzeko
grina, distantziarako eta zehar esanerako maisutasuna." (Egunkaria II)
|
|
|
" Dena den, ez da mezuzko nobela trinkoa, irakurterreza eta arina baizik. Saiatu naiz, hala ere, hizkuntza lantzen, lexiko joria erabiltzen eta esapide erdi galduak zirkulazioan
|
jartzen
." (Olasagasti: Egunkaria XII) Honela defendatu zuen bere aukera idazleak:
|
|
|
hortaz, boterea bereganatzeko diktadura ezarri beharrean izango dira. Kontrola lortzeko asmoz, burtsa dagoen hiri nagusietan lehergailu atomiko bat
|
jarri
nahiko dute. Bonbak jartzeko munduko leku ezberdinetako erakunde armatuak (IRA, ETA, Brigada gorriak, IK,...) engainatuko dituzte, Azken Epaia deituriko taldea eratuz.
|
|
|
Kontrola lortzeko asmoz, burtsa dagoen hiri nagusietan lehergailu atomiko bat jarri nahiko dute. Bonbak
|
jartzeko
munduko leku ezberdinetako erakunde armatuak (IRA, ETA, Brigada gorriak, IK,...) engainatuko dituzte, Azken Epaia deituriko taldea eratuz. Giro honetan, etengabeko pizten duen istorio batean murgilduko gara.
|
|
|
Aitzakiaren bat
|
jartzekotan
, parrandak ugariegiak eta apur bat errepikakorrak gertatzen dira; pasarteak batzuetan luzeegiak (hasiera aldean batez ere, bost lerrotan ondo esana gelditu dena beste hainbesterekin puztuz), eta narratzailearen tartekako iruzkin subjektiboak lekuz kanpokoak agian, edo ez behintzat oso ortodoxoak ikuspegi literario ohikotik begiratuta. (Jakin 112)
|
|
|
Javier Rojori, bestalde, eleberri honek J.A. Arrietaren Abuztuaren hamabosteko bazkalondoa ekarri zion gogora: " Bietan hasierako egoera (nobela abiadan
|
jartzen
duen gertaera) familia ospakizun bat da. Bietan pertsonaiak oroitzapenen zurrunbiloan sartzen dira.
|
|
|
hots, oroitzapenen bidez ezagutzera ematen zaigu bakoitzaren pentsatzeko modua. Juaristik dioenez" Marcel Prousten famatu hartan bezala, edozein objetu asko zaie memoriaren makina martxan
|
jartzeko
eta beren burua testuinguru konkretu batean kokatzeko." (El Diario Vasco IV) Honen guztiaren bidez pertsonaien barne munduan sakontzeko aukera eskaintzen badigu ere, askotan erabilitako estilo trinkoak hurbilpen hori zailduko digu.
|
|
|
Horrelakoetan irakurketa galtzen da. ETAko mintegiaren pasarteak, esate baterako, gure ustez, luzeegia izateaz gain, galga
|
jartzen
dio eleberriaren erritmoari. Ezin esan gauza bera Igantzik Parisen ezagututako sexu harremanei dagokienez.
|
|
|
Nolabaiteko muga bat
|
jartzearren
, 90 urtearen ondoren lehen narratiba lanak argitaratu dituzten idazleak bakarrik izango ditugu hizpide, sarritan idazle ezagunagoen lanek idazle berri hauen lanak isilpean igaroarazi baitituzte. Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea.
|
|
2001
|
|
|
100 metro ren kasuan, iheslearen sentimendu eta sentsazio ezkutuenak
|
jartzen
dizkigun bigarren pertsona honen erabilerak fokalizazio intradiegetikoa (FI) eragiten du, eta fokalizatze ekintza honek bere menpean hartzen duena fokalizatu sumagaitza izan ohi da gehienetan. Honen frogagarri testuan dugun aditz multzotik batzuk aipa ditzakegu:
|
|
|
Ondorengo lerro hauetan Ramon Saizarbitoria idazlearen traiektoriaz jardun nahiko genuke, euskal nobela modernotasunaren atarian
|
jarri
zuten nobelez, hain zuzen. Bere hiru nobelek garaian ekarri zituzten berrikuntzak onartuz, eta euren azterketa gaindituz, nobela bakoitzak oinarrian duen poetika izango dugu mintzagai.
|
|
|
Baina aldaketek zergaiti bati erantzuten diotenez, jakina da XX. mendean eman diren nobelari buruzko teoria guztiek arrazoi bat, poetika berri bat, dutela oinarrian eta, azken finean, momentuko beharrari erantzuten diotela. Bilakaera honek literatur irakurleriarengan eragin zuzena duenez (ez dezagun ahantz literaturak komunikazio egite orok bezala hiru elementu
|
jartzen
dituela harremanetan: idazlea, obra eta irakurlea)," Aurreusteen eremu" bat(" Horizonte de expectativas" delakoa Harreraren Estetikan erabiltzen den terminologia erabiliz) birmoldatzen du, garapen horretan ematen diren testu desberdinen harrera ahalbidetuko duena.
|
|
|
Hauentzat ez du sentidurik erralitateari sentidurik edo esplikaziorik bilatzeak. Irakurlea organikoki bizitzen den esperientziaren mailan
|
jartzen
dute, mundua dominatu gabe mundu beraren zati bat, prolongazio bat besterik ez den konzienziaren barnean" 5.
|
|
|
fokoaren etengabeko mugimendua. Beste artikulu batean Fokalizazioak nobela honetan duen tratamendu eta arazoez hitz egin badugu ere10, esan dezagun artikulu haren ondorio gisara, eduki narratiboekiko autoreak markatzen duen distantzia narratiboa dela nobela honen interpretazioa irakurleon esku
|
jartzen
duen bide nagusia.
|
|
|
Narratzaileak ihesaren kontaketa kanpo/ barru fokalizazioaren alternantziaz azaltzen digunean, heriotzaren hurbiltasunak pertsonaiarengan sortzen duen aldaketa/ eragina azaleratzen digu. Heriotza gertakizun fisiologiko gisara aurkeztuz, jazoera dramatiko honen misterioa irakurleon begien aurrean
|
jartzen
zaigu. Heriotza hau inguratzen duten gertakizunekiko tratamendu objektiboaren atzetik giza10 Olaziregi, Mª Jose," Fokalizazioa 100 metro n" in Lakarra, J.A. (Arg), Memoriae L.Mitxelena Magistri Sacrum, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia,(" ASJU ren Gehigarriak" 14), 1991, talde desberdinen ikuspuntua nabari badaiteke ere (ikuspuntu ideologikoa, Uspensky ren teorian), heriotzaren tratamenduan narratzaileak erakusten duen inpartzialtasuna eta diskurtso politiko ororen bazterketa dira gauzarik aipagarrienak.
|
|
|
Saizarbitoriaren 100 metro nobelatik Ene Jesus nobelaraino dagoen aldaketa poetikoa, mende honetan abangoardien ostean 50eko hamarkadako kontamolde posmodernoetara dagoenaren pareko da. Dakusagunez, euskal nobelagintzak oso azkar urratu zituen kontaketa bera auzitan
|
jartzen
duen metanobelaren arteko pausuak.
|
|
|
Gazte gutxi animatuko duzu gaur egun liburu bat irakurtzera" ezinbesteko" testua dela baieztatuz, edo obra moderno kanoniko baten aurrean daudela esanez. Are gehiago, lan bati" klasiko" adjetiboa
|
jarriz gero
, zureak egin du, Chesterton, Twain eta bestek iradoki bezala, liburu klasikoak, definizioz, ez baitira irakurtzen. Halako zerbait eman nahi izan dit aditzera berriki Donostiako udal bibliotekari batek Joyce-ren Ulysses ekin bere liburutegian gertatutakoa aipatu didanean.
|
|
|
Horregatik, nobela hau lehenengoz irakurtzen dutenei bertako pertsonaien bakardade izugarriaz ohartarazteko esango nieke, dela geltoki hits batean ezinbestez hitz egitera kondenatuta dagoen berritsu beckettiar horren bakardadeaz, dela amatasuna onartzea ezinezkoa egiten zaion Gisèle gaztearenaz. Itxuraz elkarren artean loturarik ez duten plano narratiboetan aurkeztuak, istorio hauek bizitza (zorionez) egunero hasten dela iradokitzen digute, eta hortxe dagoela koxka, egunero etengabe martxan
|
jartzen
diren istorio, drama, poz eta mixerietan.
|
|
|
Gauza bera esan genezake ESPAZIOAZ. Bere diskurtsoa zalantzan
|
jartzen
duen nobela modernoan, espazioaren deuseztapena, hau da, espaziorik eza dagoela esan behar. Gure kasuan, protagonista dagoen gela, horma akoltxatudun gela hori, kanpora burdinazko barrote gurutzatuak dituen leiho bat duen gela, simulakroaren, irrealtasunaren espazio bihurtzen da sapaiko ispiluan islaturik geratzean.
|
|
|
Gauzak horrela, Ramon Saizarbitoriaren nobelagintzara itzuliz, ezagunak dira idazle honen traiektoria literarioan literatur forma eta estiloekiko ardurak eman dituen etekinak eta euskal narratibagintzan ireki dituen bideak. Jadanik defendaezina den forma eta edukien arteko banaketaz haratago (artelanaren baitan biak bereziezinezkoak baitira), nobelagile honek" modernitatearen" ateetan
|
jarri
zuen euskal prosa. Hainbat kritikarik, eta bereziki Txuma Lasagabasterrek2, egokiro aztertu duten berrikuntza honen atzean, nobelaz, eta orokorki Literaturaz, ikuspuntu berria zekarkigun Saizarbitoriak.
|
|
|
Erlatibismo hau onartzeak" errealismoaz" haratago" errealismoez" hitz egitera garamatzan moduan, hurrengo pausua, Artearen beraren eta, Literaturaren kasuan, hizkuntza literarioaren beraren ahalmen adierazkorra auzitan
|
jartzea
izango da. Pinturan inpresionismotik abstrakziora dagoen aldaketaren pareko gerta daiteke XX. mende erdialdera nobelaren baitan Frantzian Nouveau Roman delakoak egindakoa.
|
|
|
Dagoeneko subjektu objektu dikotomia apurtua dagoenez, hiz11 Mende hasiera honetan" begiaren diktadura" horren kontrako erasoak Arte guztietan ikus daitezke. Adibide bat
|
jartzekotan
, Zinemaren kasuan aipagarria da dagoeneko 1929an Buñuelen" opera prima" n, Un chien andalous filman," begiak" jasaten duen erasoa. kuntzak munduaz hitz egin ez diezagukeen moduan (cf. Wittgenstein,) Literaturak gizakiok" munduan egote" fenomenologikoa azaldu besterik du egin, horretarako, nobelaren" forma" edo egitura izango delarik oinarri.
|
|
|
Errefererentzia horien guztien oinarrian, idazleak eta irakurleak duten" itun ludikoaz" egiten dugu gogoeta. Bere izatea auzitan
|
jartzen
duen literatura honek idazketaren beraren zentzuaz egiten digu galde. Patricia Waugh ek metafikzioari buruzko bere liburu ezagunean azpimarratu duenez:
|
|
|
Izenen zerrenda guztiz adierazgarria da, eta dudarik balego ere, izen bakoitzaren ondoan pertsonaiaren ogibidea
|
jartzen
digu narratzaileak. Besteak beste, hortxe dauzkagu:
|
|
|
Ez dago, beraz, inongo sorpresarik narratzaile protagonistak gertakizunei emango dien konponbideaz, hastapenetik adarrak
|
jarri
zizkion emaztea leihotik boteaz hil zuela aitortzen duen kontalariaren aurrean gaude-eta. Aitormena diot, lehenengo pertsona narratiboan taiututako nobela hau, ezer baldin bada, aitortza delako.
|
|
|
Ezin esan gizonezkoen irudi ona ematen denik nobelan. Floraren ahotan
|
jartzen
diren" ona zaude" (65) etengabeak eta Hopper en Hoteleko logela (1931) koadroarekin egiten diren etengabeko konparaketak (10, 63, 170, 186,...) desolazioaren, abandonoaren erreferentzia plastikoak ditugu. Liburuaren lehenengo argitalpenaren azalean irudikatzen zen koadro honek J. Updike nobelagilearen poema bat merezi izan bazuen, gizakiaren bakardadea irudikatzeko duen indarrarengatik izan zen.
|
|
|
Biktimak izango dira bi emakumeok, gizonezko baten biktimak, hain zuzen, eta narratiboki Floraren kasua suertatzen zaigu nobela honetan garrantzizkoena. Emazteak adarrak
|
jarri
dizkiola jakitun denetik, deliriora eramango duten obserbazio eta antsietateak guztiz ezkutagaitzak suertatuko zaizkio protagonistari. Desiratutako objektuak ihes egiten diola pentsatzeak beragan sortzen duen urrikaltasun eta ziurtasunik ezaren adierazle ditugu bere buruaz dituen irudi penagarriak.
|
|
|
Gaurkoan, Ramon Saizarbitoriaren nobelak ditugu hizpide, gutako irakurle askorengan betiko geratu diren obrak, hain zuzen. Saio honi
|
jarri
diogun izenburuan adierazten denez, mundua erromantizatzeko modu hori begiradan (lehenengo hiru nobeletan) eta oroimenean (azkenengo bietan) oinarritu da, eta hauexek izan dira, jarraian zehaztuko ditugun testu estrategiekin batera, poetika desberdinak testuratzeko egileak eskura izan dituen abiapuntuak. Has gaitezen, hortaz, azterkizun ditugun nobelek eragin dizkiguten irakurketak azaltzen, egileari eta bere garaiari buruzko hainbat datu eman ondoren.
|
|
|
• Euskalduntze Alfabetatze mugimendua ere garai horretantxe kaleratu eta indartu zen. 1966an, Euskaltzaindiari alfabetatze kanpaina martxan
|
jartzeko
eskatu zioten.
|
|
|
Saizarbitoriak gaur arte argitara eman dituen bost nobeletatik, lehenengo hirurek Egunero hasten delako (1969), Ehun metro (1976) eta Ene Jesus (1976) garaiko nobelagintzaren panorama errotik aldatu zuten. J. M. Lasagabaster irakasle eta kritikoaren esanak errepikatuz, Saizarbitoriaren nobelek euskal literatura modernitatearen atarian
|
jarri
zutela esango dugu.
|
|
|
Azken hau, J. Prévert poeta surrealistaren Paroles (1949) liburuko" Le Chanson dans le sang" (Odolezko kanta) izeneko kanta dugu. J. Kosmak
|
jarri
zion musika 1936an eta besteren artean, J. Guidonik edo Joan Baez ek kantatu izan dute, kantagintza aldarrikapen politikoak egiteko bide garrantzitsua izan zen garaietan. Kanta honetan iradokitzen den krudelkeriak eta basakeriak ihesleak bere patu tristearen aurrean duen bakardade tragikoa areagotzen dute.
|
|
|
Azken honek, Yuri Zhivagok, emakume batekin ezkondu ondoren beste batez maitemindu arren, ez du zitalkeriaz jokatzen. Horregatik, Floraren ahotan
|
jartzen
diren" ona zaude" etengabeak eta Hopper en Hoteleko logela (1931) koadroarekin egiten diren etengabeko konpareketak desolazioaren, abandonoaren erreferentzia plastikoak ditugu. Liburuaren lehenengo argitalpenaren azalean irudikatzen zen koadro honek J. Updike nobelagilearen poema bat merezi izan bazuen, gizakiaren bakardadea adierazteko duen indarrarengatik izan zen.
|
|
|
Biktimak izango dira bi emakumeok, gizonezko baten biktimak hain zuzen, eta narratiboki Floraren kasua suertatzen zaigu nobela honetan garrantzizkoena. Emazteak adarrak
|
jarri
dizkiola jakitun denetik, deliriora eramango duten obserbazio eta antsietatea areagotuz joango zaizkio. Desiratutako objektuak ihes egiten diola pentsatzeak beragan sortzen duen urrikaltasun eta ziurtasunik ezaren adierazle ditugu, bere buruaz dituen irudi penagarriak.
|
|
|
Nahiz eta jakin, arrazoi desberdinak direla medio, historian zehar pertsonaia famatu ugariri ukatu zaiola betiko zoriona (RIP), ezin esan kontuok beldur edo higuin sentimenduak eragiten ez dizkigutenik. Dela gaizkile famatuak hilobian zeudela frogatzeko (Jesse James), dela politiko edo filosofo ezagunak babesteko (Abraham Lincolm, Galileo), desehorzketa ekintzek hilotzak
|
jartzen
dizkigute begien aurrean, mendebalde honetan tabua den heriotzaren lekuko ixilak.
|
|
|
Eta oraingoan ere, kontaketa bera da garrantzizkoa, hasieratik bertatik fikzioaren artifizioak begitantzen dizkigun idazketa. Egilearen poetikari berezkoak zaizkion estrategiez baliatuz, oraingoan ere memoriaren kapritxoek gidatuko dute trama narratiboa eta betiko moduan, istorioa martxan
|
jartzen
duten eszena edo irudietara errendituko da, etengabe, testuko ahots narratiboa. Joan etorriko saio honetan, beraz, saioa bera da garrantzitsua, guztia beste modu batera izan zitekeela jakitea.
|
|
|
Gudari zaharraren gerra galdua n esaterako, gudariari hitz egitea ukatzen dion notarioak kontaketa ezezik izatea bera ukatzen dio. Rossetiren obsesioa n, ostera, literaturaren beraren funtsa da, etengabe, auzitan
|
jartzen
dena: zertarako idatzi?, zer azaleratzen du testu literarioak?... bezalako galderak dira bizitzari aurre egiteko gaitasunik ez duen protagonistaren baitan bueltaka dabiltzanak.
|
|
|
3 Ohar egin, Bonjour tristesse (1954) izenburua Adio atsekabe gisara parafraseatzen dela liburuan. Garrantzirik gabeko jolas literarioa edo nahita egindako aldaketa ere izan liteke" egunon" en ordez," adio"
|
jartzea
. Prix des Critiques, Simon & Garfunkel en" The Sounds of Silence" kanta edo Otto Preminger ek 1957an zuzendutako filma merezi izan zituen Saganen nobela goiztiar honek, luxuaren eta edertasunaren mundu itxurazkoa baztertu eta heldutasuna besarkatzen duen Cécile gaztearen bizitza du kontagai.
|
|
|
Baina
|
jar
gaitezen gaiztoagoak eta hel diezaiegun hurrengo puntuetan hainbestetan aipatuko diren S. Freud-en esanei. Nobelan etengabe azpimarratzen denez, Juan Martin neurotiko obsesiboa da, eta Freud-ek Leonardoz esandakoa berretsiz (ik.
|
|
|
Hasieratik adierazten da Eugeniak istorioan izango duen patua, bere izenak, segituan, Eugénie izeneko Landetako jatetxe on bat baitakarkio burura protagonistari (79). Ongi jaten den jatetxe= Eugenia honek, gainera, melankoliko
|
jartzen
du protagonista hasieratik, Donostiako Victoria Eugenia gogorarazten baitio (79). Beraz, hortxe daukagu Juan Martin, oraindik galdu ez duen Eugenia horren aurrean melankoliko, triste.
|
|
|
Hori guztia gutxi balitz, emakume honek, bere sexuaren usainak, higuina eragiten dio protagonista maskulinoari (208), eta ez Woody Allenek esandako eran5, modurik mespretxugarrienean baizik. Hortik, Eugeniak hartuko duen mendeku doilorra, Juan Martinen izakera miserablea agerian
|
jarriko
duena (206). Bere aluan ditxosozko testua sartzen duenean horixe lortu nahi baitu:
|
|
|
artelana. Rossettiren antzera, berak ere artelana
|
jartzen
du denaren aurretik, bizitza izorratzen dien emakumeez baliatu behar badu ere (Eugenia, Siddal). Eta Victoriak ez du pintatua izan nahi, maitatua baizik.
|
|
|
Azken batean, Rossettiri edo psikoanalistei Victoriak dien higuinaren oinarrian, jokabide sexisten gaitzespena ere ikusi behar baita: Rossettiri dagokionez, artelana edozeren gainetik
|
jartzeagatik
; psikoanalisiari dagokionez, berriz, nobelan hainbestetan aipatzen den S. Freuden hainbat teoria sexistarengatik. Zakilaren enbidiaz, emakumezkoen masokismoaz, sexualitatate femeninoaz,... vienarrak esandakoak gogor kritikatu dituzte psikoanalisiaren irakurketa feminista gaurkotuak planteatu dituzten H. Cixous, L. Irigaray8 edo J. Kristevak.
|
|
|
Ruskin eta Rossetti, emakumezkoei dagokienez, arras desberdinak, baina biak berekoi eta kritikagarriak. Lehenengoa, XIX. mendeko arte kritikari onena izan arren emakumeez ezer gutxi zekielako (ezkontza gauean emaztearen biloa ikusi zuenean hartu zuen ezustekoa liburu guztietan aipatzen da); bigarrena, playboy kontsumatua izateaz gain, artelana inoren gainetik
|
jarri
zuelako. Bere posesiorik preziatuena bailitzan, etxean, mundutik isolatua gorde zuen Rossettik Siddal, eta hilik jaio zitzaion lehenengo umearen ostean ere, bere amoranteekin jarraitu zuen emaztea etxean depresio bortitzak jota zegoela jakinda ere.
|
|
|
Emakume viktoriar askoren moduan, Siddal osasun txarrekoa zen, anorexiak jotakoa adituen iritziz, eta garaiko emakume askoren modura, drogekiko menpekotasuna hartuz joan zena. Eta prerrafaelitek modan
|
jarri
zuten estetikak ez zion gehiegi lagundu osasuna hobetzen, Dante, Milton edo Goetheren garaietatik indarrean zegoen emakume aingeruaren irudia (ik. Beatriz)," Heriotzaren Aingerua" bihurtu baitzen prerrafaeliten garaian9 Heriotza domestikatu honetan, emakume estilizatuaren ikonografia, emakume abnegatuenaren, hots, hilaren, irudia gailenduz joan zen.
|
|
|
Dakusagunez, XIX. mendeko nobelagintzaren ezaugarri zen narratzaile dezimononiko edo orojakilearen oinarriak dira zalantzan
|
jartzen
direnak, eta ondorioz, jainko baten modura dena dakien eta dena ikusten duen izakirik ez dagoenez (gogoratu Nietzsche-k Jainkoaren heriotzaz esandakoaz), nobelagintza sinesgarriagoa izatea lortzearren, ikuspuntuaren auzia funtsezko bihurtzen da.
|
|
|
Murrizpen horren atzean ez da ulertu behar Saizarbitoriaren azken nobela honek teknikaren alderditik baliabide aberastasunik ez duenik. Ez da hori adierazi nahi duguna, baizik eta, bere erreferentea behin eta berriro zalantzan
|
jartzen
duen nobela izatean datzala bere berezitasunik aipagarriena.
|
|
|
Aitorpena den eran, torturaren gaiak zuzentasun deserosoa du, izuak
|
jartzen
ditu eroso bizi garenon aurrean. Eta olerkiak" hunkigarriak, latzak, zailak irensten, grabeak, garratzak, gordinak" bihurtzen dira, Josemari Iturraldek idatzi duen moduan.
|
|
|
Esaldia esanguratsua da gaur egun Euskal Herrian bizi dugun eraso guztien gainean
|
jar
dezakegulako. Torturak sortzen duen hitzaren isiltasunaren adibide gisa har dezakegu" Literatura eta Iraultza" Sarrionandiaren poema (MZ, 22):
|
|
|
Torturak badu alde autobiografikoa, poetaren izaera ezerezean
|
jarri
duena," zapata pilarekin" identifikatzera daramana bere burua. Sánchez Ferlosio ren artikuluak adierazten duenez, badu alde morala.
|
|
|
Bada Bernardo Atxagak idatzitako haur ipuin bat zeinetan kontatzen den nola txitoak joaten diren zinemara eta han pantailako izakia, errealitatera gorpuzten den eta txitoen aurrean
|
jarri
eta hitz egiten dien:
|
|
|
Jende guztia abotsa zetorren aldera begira
|
jarri
zen. Eta hantxe ikusi zuten Bakarty James bere sonbreilu beltzarekin jantzita, Bakarty James bere zaldi zurian igota.
|
|
|
Ez da bakarrik ispilua, ez dute ispiluaz soilik idazten, mirailaz, beiraz, buztinezko bihotzez eta leihoez ere idazten dute. Ispilua bihotza da, eta bere inguruan
|
jartzen
dira beste guztiak.
|
|
|
Geroago, Jacques Rigaut ek 1924 urtean eta Jean Cocteau k 1930.ean, beren pertsonaiak ispiluaren beste aldera bidali zituzten. Rigaut ek fantasma filosofikoa
|
jarri
zuen agerian, ispiluaren beste aldera igaro eta gauzak mundu honetakoak bezala zirela ikasi zuena, Cocteau ren" Olerkariaren odola" lanean badago arazorik beste aldera igarotzeko.
|
|
|
Moda ahuldu zenean, literaturak hartu zuen haren tokia jende gehiagorentzat hedatzen zuelarik ispiluaren magia; magia eta nagusitasuna. Ispiluak" kabinet" etan
|
jarririk
zeuden eta korredore handiak egiten zituzten, handiak eta luzeak. Atxagaren bertso hartan agertzen diren antzekoak:
|
|
|
Poema honen ondoan bere alderantzizko" ispilua" agertzen da, hain zuzen ere, Da Vinci ren idatziekin gertatzen zaigun eran, ispilu baten bidez irakurri beharreko dena. Da Vinci ren ohitura horrek bere jeinua adierazten digu, bere nagusitasuna, bere berezitasuna, arrunten gainetik
|
jarrita
dagoenaren mundua da. Gartzelako poemak liburuan bada Da Vinci ren berezitasun honetaz poema bat, zeinetan adierazten baita jeinuaren eta gizaki arruntaren arteko banaketa:
|
|
|
Nor nor den erakusten du ispiluak, eta irudia, kasu honetan, egiazkoa da, zuzena, eta hori baino gehiago, zintzoa. Aurrean
|
jartzen
denaren nortasunaren adierazle izango litzateke orduan ispilua. Ez luke gezurrik esango, agertzen dena erakusten du.
|
|
|
Baina aipamena testuinguru garrantzitsu batean agertzen zaigu. Lainoak, ispiluak bezala, oztopo eta mugak
|
jartzen
dizkio idazleari nahi duen mundura heltzeko, desiatzen duen portuko kaira inguratzeko:
|
|
|
Baina, hala ere, oraindik badago antzekotasunik bien artean, ispiluak eta leihoak ikuskizuna mugatu egiten dute bere laukiaren barnean, eta haietan ikusten duena beste zerbait da, beste irudi bat ispiluan, beste errealitatea leihoan. Leihoaren aurrean
|
jartzen
garenean, gure barnealdea eta leihoaren ateko kanpo aldea kontrajartzen dira, ispilua eta leihoa parekatuz.
|
|
|
Beheko zuloan etxe txiki bat ikusten dugu, bigarrenean esfera biribil eta distiranta eta hirugarrena itxirik dago. Irudiak ezin izan daitekeen mundu baten aurrean
|
jartzen
gaitu, galderak zabaltzen dira: ateak zertarako daude, zer egiten dute hor?
|
|
|
Ezustean harrapatzen du irudiak ikuslea eta honek erantzun beharra dauka. Baina, halaz ere, Magritte k ezinezko mundu baten aurrean
|
jarri
gaitu. Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik ikusten den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik ikusten den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak ikusten uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da haren izaera balitz bezala.
|
|
|
Escher en lanean logikaren barnean mugitzen gara, ulertu egiten dugu gertatzen dena, mundu biren arteko (barne munduko gauzen eta kanpo munduko kalearen arteko) lotura ulertu egiten da, lehen momentuko ezustea igaro ondoren. Escher ek ulermena
|
jartzen
du jokoan, logikak ezinezko mundu horretan parte hartzen du, eta ulertu egiten da nola den posible mundu desberdinak toki berberean egotea.
|
|
|
Lotura honek alde batetik, aztertu izan dugun sinboloa itxi egiten du: ispilua mundu harrigarrientzako sarbidea da, edo ispilu besterik ez, baina beste aldetik beste sinbolo nagusi biren aurrean
|
jartzen
gaitu. Bidaiaren metaforaren aurrean, ispiluan sartzen denak bidaia egiten baitu, eta denok dakigu Izuen gordelekuetan barrena liburuaren gai nagusia bidaia dela, edo, gehiago, liburua bera dela bidaia.
|
|
|
Sarrionandiak, gainera, bidaia eta fikzioa batera
|
jarri
ditu. Zeren, zein ote da bere bidaiak duen helbururik nagusiena?
|
|
|
Bide berean aurkitzen baitira, besarkaturik, lur berria eta literatura berria, espazioa eta fikzioa. Literatura errealistak, edo errealismo sozialak bere ezaugarriak
|
jartzen
zituenean mahai gainean, literatura berrizalearen bila abiatzen den idazle baten liburua irakurtzen dugu.
|
|
|
Hori da, beharbada, liburu honen lehendabiziko ezaugarria. Fikzioaren gainean bidaia
|
jarri
duela, edo, nahi bada, bidaiaren gainean fikzioa, biak elkartuz, biak indartuz, biak, bata bestearen elkartasunean, biziberrituz.
|
|
|
zalantzak joera postmodernoa salatzen du, zentroaren eta ingurunearen arteko loturarik eza. Zentroaz galdetzea, Atxagak batasunaz egin duen galdera berbera egitea da; zentroa den ala ez den ez jakitea modernotasuna (eta are gehiago, sinesmena) zalantzan
|
jartzea
litzateke. Eta bigarren edizioan ziurrago agertzen badu ere idazleak bere burua, eta aipamenok kentzen baditu ere, lehen edizioan behin eta berriroko aipamenak egiten ditu zalantzaz; ez da bakarra bitakora kaieran agerturikoa.
|
|
|
Norabidea edo ingurumirua. Hara hor liburuak lehendabizi
|
jartzen
duen zalantza. Biak aurrez aurre.
|
|
|
Zalantzak ulergarriak dira, duda mudak ere bai. Liburuari
|
jarririko
hitzaurrean Sarrionandiak etsipenez idazten du, sinesmen eta itxaropen faltaren mugetan.
|
|
|
Eta bidaia hori utopiara zuzentzen da, gainera. Usu agertzen dira bidaia liburuetan, hemen ere begi aurrean
|
jartzen
zaizkigun ezaugarri bi: batetik, harrigarria dena kontatzen da, bestetik, ikusten dena norberak etxean bizi duenarekin konparatzen da.
|
|
|
Azken ahots hau, nolabaiteko identifikazio zabal batekin lotzen da; ideia zabalduak eta onartuak omen direnak aipatu behar dituenean erabiltzen du Sarrionandiak ahots hori.
|
Jar
dezagun, luza gabe, adibide bat, argiena, apika," Gudu Olerkia" (IGB, 97) dugu:
|
|
|
Deskubrimendu garaian bidaia liburuek gizarte modernoaren espazio eta denboraren kontzeptuak aldatu zituzten, edo aldatzen ari ziren kontzeptuen testigantza ziren. Baserritarren espazio errotu, etxe inguruko eta bakarrari, merkatariaren espazio zabala kontrajartzen zitzaion, eta, era berean, uztaren zikloan bizi zen nekazariaren denborari, merkatariaren irabazi eta galeren arabera neurtu beharreko denbora aurrez aurre
|
jartzen
zitzaion.
|
|
|
Beraz, ideologia aldaketa ere nahi da, eta Irlandako sentimenduko pertsonaiengandik Pariseko izaki erratuetara, antiheroiaren gorazarrea idazten du egileak. Lilura eta samina biak biltzen ditu bere orrialdeetan, zeren musikaren eta artearen ondoan erotismo desberdin bi
|
jartzen
baitira: bata, idealizatua, urrun geratu den neskatxarentzat eta bestea, hirietan emagaldu marginatuekin gertatzen dena.
|
|
|
Era berean pertsonaia berria sortuko da: europarra izan arren, Europako interes ekonomikoekin bat ez datorren pertsonaia ziniko eta antiheroia, galtzaileen alde (eta indigenen ondoan)
|
jartzen
den pertsonaia.
|