|
2004
|
|
|
Harako
|
horiek
zer ekarri zuten euskalgintzaren alderditik modu askotan jar daiteke aipuetan. Batak literatura aterako du denon bistara; besteak, filología.
|
|
|
Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete zituen Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2).
|
Horietako
batzuk baziren ordurako Euskaltzaindiak sortua bere lehen ekimenetan ontzat emandako hitzak (3). Sabino Aranaren eragina, beraz, XX. mendean euskara juridiko administratiboan hasiera hasierako ahaleginean dago, gerorako ere gerra denboran Euzko Jaurlaritzaren eskupean egingo zenaren aurrelari (4).
|
|
|
Bizkaian, edonondik begira dakiola ere, izenak borborka datoz. Behinolako Mikel Zaratek aranatarren giroko idazleak (5) deitu zituen
|
horiek
. Horra bilduta, bizkaitar idazle andana luzea.
|
|
|
Esan ohi da Sabino Aranak eta Azkuek, bakoitza bere aldetik, lexiko tradizio baten aita pontekoak direla.
|
Horien
aldamenean, Larramendi zena, azken horren ildoa berehala desagertu bazen ere (9).
|
|
|
Agian kaletarrei exotikoak zitezkeen baserritar zintzo, kristau, on, langille, euskaldun huts
|
horiek
. Ikuspegi manikeo batetik kaletarrak, hiritarrak eta erdaldunak, gaiztoak, ustelak, ateoak dira, indianoak, Ameriketan egon euskaldunak txarrenak.
|
|
|
Horrelako gauzak ingeles batí edo aleman batí esan baginetzaio sekulako barreak egingo lituzke, haientzat naturaren ezagutza kulturaren oinarri bat delako. Giro ezjakin eta ezezkor
|
horiek
jadanik gaindituak dira, ez jakitea ez da gehiago kalitate ez eta aurretik aipatu idazlearentzat.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik
|
horiek
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo
|
hoiek
baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
hiperbizkaieraren eredu hori onartu eta zabalduko dutenak.
|
Horietako
batzuk, hala nola Arriandiaga, Etxaide, Soloeta Dima eta, bizkaierazko joera garbizalea beste euskalkietara hedatzen ahaleginduko dira (266).
|
|
|
tan euskalgintzan garbiki kontrakoak edo zeharo epelak direnen aldetik dato rrenean eta, batez ere, konturatzen garenean beren iritzietan arrazoi soilki aka demikoak linguistikoak erabiltzen dituztela dioten
|
horiek
, hauek ere, ohar gabean edo ohartuta, beren ideologia politikoa ezkutatzen dutela. Noiz egingo da alde bateko edo besteko nazionalistak ez diren euskaltzale horien zerren da?
|
|
|
tan euskalgintzan garbiki kontrakoak edo zeharo epelak direnen aldetik dato rrenean eta, batez ere, konturatzen garenean beren iritzietan arrazoi soilki aka demikoak linguistikoak erabiltzen dituztela dioten horiek, hauek ere, ohar gabean edo ohartuta, beren ideologia politikoa ezkutatzen dutela. Noiz egingo da alde bateko edo besteko nazionalistak ez diren euskaltzale
|
horien
zerren da. Edo, non dago beren buruak apolitikotzat dauzkaten euskaltzaleen erresu ma?
|
|
|
Aranaren garaian, eta ondoren, ez al ziren alderdi politiko jakin batekoak izan lehen aipatu diren horiek guztiak? Hizkuntza, estatu boteretik hasi eta botere autonomikoetaraino, superpolizatua dago eta
|
horien
bitartekari instituzionalak, orobat, erabat politizatuak aurkitzen dira hizkuntza politika jakinen erantzule diren neurrian. Berdin klase politi koa.
|
|
|
Euskal Herriaren kasuan, ezaguna denez, esparru zientifikoan deigarria gertatzen den datu serologikoa da nabarmentzen dena, Rh negatiboaren presentzia garaia, alegia. Odol mota hori aztertzean, ohartu ziren Rh negatiboaren maiztasunik garaienak europar jatorriko herrialdeetan ematen zirela,% 15eko portzentajearekin, eta
|
horien artean
garaiena, berriz, euskaldunengan aurkitzen zela% 30ekoarekin. Indizea bikoizteak zerbait adi erazten du, noski.
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik joan daitezen,
|
horiek
, bai, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
«Al cumplirse el centenario de la muerte de su fundador, cabría preguntarse por qué el PNV continúa teniendo como referente histó rico fundamental a una personalidad tan integrista y antiliberal como Sabi no Arana, en lugar de sus dirigentes democristianos y europeístas, José An tonio Aguirre, el primer lehendakari, y Manuel Irujo, el ministro de la República española, a mi juicio sus líderes más relevantes del siglo XX y de los pocos que ha tenido con talla de estadistas» (280). Estatista
|
horien
harikoak Iirateke, antza, Espainia zatiezinean kabituko liratekenak edo, az kenaldion modan jarri den bezala, Espainia handian eroso sentiaraziko gin tuzketenak. Baina hori erabakitzea, ez Espainiari, baizik Euskal Herriari to katzen zaio.
|
|
|
Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa hartu iza na; eta, batez ere, garai hartan ulergarriagoa izan arren, ez da horregatik onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan jarri izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda. Aranak puntu
|
horietan
egiten du garbiki erren.
|
|
|
Modu hatera edo bestera, Sabino Arana, mende bat pasa eta gero ere, oso bizirik dago. Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo
|
horien
muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz.
|
|
|
arraza, hizkuntza, gobemua eta legeak, izaera eta ohiturak, eta nortasun historikoa (13). Azken batean, bi Jan
|
horiek
osagarriak dira.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada,
|
horietako
batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin batzuk hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak,
|
horien artean
bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
Sabino Aranak (48), Hendaiako Batzarraz ari dela, euskeralogoa, euske ragrafoa eta euskerafiloa bereizten ditu,
|
horietako
bakoitzaren ezaugarriak ho nela zehaztuz: lehenengoa euskarari buruzko zientziaz ari da, bigarrena eus karaz idazten duena da, eta hirugarrena euskara maite duena.
|
|
|
Ikastetxe hau ikasturtean abiatu zen Bilbaoko Jardines kale an eta bertan euskaraz ematen ziren ikasgai guztiak, hala nola kristau dotrina, aritmetika, geografia, irakurketa, idazketa, elkarrizketa praktikak. Euskalerria ko dirudunen laguntzaz bideratutako kultur proiektu
|
horiek
, ordea, ez bide du te lortzen aurrera egitea eta urte pare baten buruan desagertu egingo dira.
|
|
|
Horrela jokatzean, ez bide zituela behar bezala bereizi ortografía eta fonetika kritikatu izan zaio oraindik orain (72). Arazoa ez datza hainbeste bi alor
|
horiek
ez zituela zinez bereizten jakin izan azpima rratzean, alderdi hau garrantzitsua den arren, harentzat ahozko euskara idatziz koa baino lehenagokoa izan zela nabarmentzean baizik (73).
|
|
|
Batzuek uste dute, hauen artean Akesolok (77), Arana euskarazko bere la netan agertzen dela «barriztaria, eta aztertzaille eta kritikalari zorrotza», eta eus kalariek
|
horietara
jo luketela «zer irakatsi dauan eta nondik norako bi deak artu eta urratu dituen jakiteko». Teorian proposatutakoak praktikan nola aplikatzen diren jakitea argibide izan ohi da eta saiatuko gara alderdi hori ere aztertzen.
|
|
|
Teorian proposatutakoak praktikan nola aplikatzen diren jakitea argibide izan ohi da eta saiatuko gara alderdi hori ere aztertzen. Euskaraz idatzitako liburu
|
horietako
bat da, hain zuzen, Umiaren Le nengo Aizkidia. Remen haurrei irakurtzen irakasteko euskal alfabetoaz testu li buru baten antzeko zerbait prestatu beharrean aurkitzen baita, bere azalpenetan gramatikan ohikoak diren hitz teknikoak erabili beste biderik ez zaio geratzen. lrakurleak jakin dezan bakoitzaren esanahia, azkenean 117 inguruko hitz berri en zerrenda dakar taula batean (78).
|
|
|
Zerrenda
|
horien
edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda
|
horietan
agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (seño...
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda
|
horietako
hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik...
|
|
|
Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela, batzuk bes teak baino gehiago, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatziz ko erabileran ere. Hona hemen zerrenda
|
horietatik
jasotako hitz batzuk, be rak berritzat dauzkanak: abenda (raza), aberri (patria), abertzale (patriota), abeslari (cantor), abesti (canto), abixen (apellido), adimen (inteligencia), ar pidedun (suscriptor), autetsi (elegir), batzoki (círculo, sociedad), bazkun (so ciedad), bildegi (depósito), edesti (historia), erdeltzale (erderáfilo), ereslari (músico), eresti (pieza musical), euskeltzale (euskeráfilo), Euzkadi (toda la nación vaska), euzkelgi (dialecto del Euskera), garagardo (cerveza), gotzon (ángel), gudari (soldado), ikastola (escuela), ikur (signo), ikurrin (bandera), ikurton (sacramento), irarkola (imprenta), ixenorde (seudónimo), izki (letra), laurleko (peseta), ludi (tierra), margo (color), oben (pecado), opaldu (dedi car), orlei (berde), sendi (familia), ugaztun (mamífero), zenbaki (número), etab., edota beste iturrietatik hartuak, Hervás enetik, adibidez, margo (color) bezala.
|
|
|
Ibon Sarasolak bere Euskal Hiztegia n ohartarazten duen bezala (80), hitz
|
horietako
batzuk abenda, batzoki, eresti, ereslari, ikurton, hizki, margo, oben, eta horrelakoak, egungo hiztegietan sartuta dauden arreo, gutxi erabiltzen di rela. Bego.
|
|
|
Sabino Aranaren asmoa egutegi
|
horiek
argitaratzean, erdal izenei euskal itxura ematea izango da, ez inola ere haiek euskaratzea, adibidez, gaztelaniaz ko Pedro-ri Atxa deituz, Pablo-ri Txiki, Justo ri Zuzen, edo Florencio ri Lora tsu. Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik.
|
|
|
Aldizkarietan, ordea, euskara ia erabat arrotza dela esan de zakegu, ondoko taulan ikus daitekeenez, osta osta% 1,30eko orrialde masa besterik ez baitute osatzen euskaraz idatzitakoek. Erreferentziatzat hartzen ba da orotara 2.386 orrialde idatzi zituela, eta
|
horietatik
382 orrialde baino ez euskaraz, azkenean Aranaren euskalluma% 16ko sortarekin geratzen da, ares tian emandakoaren erdira jaitsiz. Remen ageri da Arana iritzi publikoari gaz telaniaz zuzentzen zaiola, esan bezala, arrazoi praktikoak medio.
|
|
|
Viiiasantek his toria hori argitaratu zuenean, artean Aranaren Obras Completas bilduma argi taretzeke zegoen, Sabindiar Batza k liburu bakarrean kaleratuak 1965eko da ta baitarama; eta Sendoa k hiru liburutan argitaratuak, berriz, 1980koa. Beraz, argitalpen
|
horietan
datozen datu guztiak ez zituen izan Viilasantek eta, neurri batean, ulertzekoa izan liteke Aranaz hain iritzi ezkorra ematea, zoritxar guz tien errudun bakar bera bailitzan. Baina arazoa are larriagoa agertzen da, or duan baino datu historiko gehiago eskura izanda, Aranaren aktak ez ezagutzea edota aintzakotzat ez hartzea eta, ondorioz, antzeko aurreiritziekin segitzea.
|
|
|
Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu hauek zehazten dira: ...ogos), eta, alderantziz, euskalariak oro ere ez zirela deituak izan, d) arau ortografikoak, ez hitzez berehala, Adema eta Kanpionek nahi zuten bezala, bai zik azkerketa sakon baten ondoren finkatu behar zirela, Aranak proposatu be zata, e) proiektu egile bakoitzak izan zezala berea aurkeztu eta defendatzeko aukera eta, azkenik, f) beren atxikipena adierazitako 320ren gaitasuna gutxie tsi eta
|
horiek
Batzarretik baztertzeko arrazoirik aski ez dela (137).
|
|
|
|
horien artean
Arbelbide, Darricarrere, Broussain, Daranatz, Lassalle eta Hi riartek osatutakoak, eta, ondorioz, Hondarribiako Batzarrera ez direla joango jakinarazten diote Adema lehendakariari (139). Nolanahi ere, Batzorde Zuzen
|
|
|
Batzar
|
horiek
zirela eta, esandakoek argi erakusten digute lparraldeko zenbait euskaltzalerekin ez zuela harreman onik izan, bereziki Martin Guilbe au eta honen lagunekin. Ulertzekoa hau ere, Lafittek baitio horiek «Euskal He rriaz eta euskeraz bezain axolatuak zirela Frantses errepublikaren politikaz» (150).
|
|
|
Batzar horiek zirela eta, esandakoek argi erakusten digute lparraldeko zenbait euskaltzalerekin ez zuela harreman onik izan, bereziki Martin Guilbe au eta honen lagunekin. Ulertzekoa hau ere, Lafittek baitio
|
horiek
«Euskal He rriaz eta euskeraz bezain axolatuak zirela Frantses errepublikaren politikaz» (150). Baina baziren estimu handitan zeukatenak ere, horien artean Arbelbide kalonjea, Daranatz apaiza eta Manex Hiriart Urruty bera.
|
|
|
Ulertzekoa hau ere, Lafittek baitio horiek «Euskal He rriaz eta euskeraz bezain axolatuak zirela Frantses errepublikaren politikaz» (150). Baina baziren estimu handitan zeukatenak ere,
|
horien artean
Arbelbide kalonjea, Daranatz apaiza eta Manex Hiriart Urruty bera. Arbelbidek Brous sain i 1902ko abuztuaren 21ean egindako gutunetik jasoa da pasarte hau:
|
|
|
Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!... Bai ospe eta indar berri aurki lezakeela katakunba berri
|
horietan
, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152). Beraz, Euskal Pizkundearen hastapen hai etan Sabino bizkaitarrak mugaz haraindi ere izan zuen bere eragina, nahiz eta hango euskaltzale gehienak ez izan abertzaleak.
|
|
|
Eusko lkaskuntzaren Oñatiko Batzarraren ondotik Euskaltzaindia sortuko denean (1918), orobat, mende hasierako arazo beretsuak aldez politikoak aldez linguistikoak berrituko dira aranazaleen eta besteen artean eta
|
horiek
euskaltzainak izendatzeko orduan islatuko dira, batez ere. Euzko Gaztediko is tilu sortzaileek prestatuta omen daukaten Hizkuntz Akademia baten eraketa proiektuaz mintzatzaen zaio Azkue Julian Elortzari Oñatiko Batzarrekoan.
|
|
|
Baina behetitzen batere arrazoirik gabe. Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz
|
horien
hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena:
|
|
|
Besteek, aldiz, hizkuntza arra zoiek zituzten gidari bakar. Horrela, berez linguistikoa zen arazoa politizatzen ahalengintzen diren gotzain nazionalista espainolistaren eta nazionalista jeltza leen erdian, esaten da bi ertz politizatu
|
horiek
politikoa eta kulturala gaindi tzera zetorrela, hain zuzen, euskalari sektore hori. Euskaltzale mulzo hau bider dian kokatuko da, beraz:
|
|
|
Batzuetan ho rrela tipifikatzen da eztabaidaren gunea, alde batean leudekelarik ertzeko bi na zionalistak Eleizalde jeltzalea eta Gotzain espainola eta bestean beren arrazoiak euskalaritzan bakarrik oinarritzen dituzten euskaltzaleak. Ertzeko bi jarrera
|
horiek
euskara eta euskal kultura instrumentalizatu besterik ez dute egi ten, agian ohargabean, baina egiazki. Nolanahi ere, hitzaldiaz geroztik Jurgi Kintana historialariak gutun baten bidez jakinarazi digunez, izendegiaren kasu honetan, badirudi eztabaidan parte hartu zutenek beren iritzia motu propio eman zutela, alderdi jakin baten agindura jokatu gabe.
|
|
|
batez ere, lehen garaikoaren herentzia abertzale eta euskaltzaleak eraginik sakon eta iraunkorrena gazte hauen gogo bihotzetan izango du.
|
Horiek
izan go ditu jarraitzalerik sutsuenak, eta zenbait puntutan baita itsuenak ere. Bilba oko gazte abertzale hauek izen bereko aldizkari bat sortu zuten 1913an, kirol
|
|
|
euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea. Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu,
|
horietako
batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188). Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki:
|
|
|
Euskarazko eskolak 1930ean hasi zituzten (190), 270 ikaslerekin, eta ba dirudi, Jadarkak dakarrenez, euskal eskola hauetako ikasleen kopurua handi tzen joan zela (191). Euskarazko antzerki talde bat ere bazuen, Oldargi izene koa, eta honek ere bere agerraldi sonatuak egin zituen,
|
horietako
bat Bilbaoko
|
|
|
Onartuko dute badela oraindik euskalaritzan ikertze korik, baina oinarrizko printzipioak jadanik Sabinok finkatuta utzi zituela, di ote. Horregatik, ikertzear dagoena zimentu teoriko
|
horien gainean
eraikitzea
|
|
|
Mintegi
|
horietan
Ekonomia, Soziologia, Historia eta Filologiako gaiak harro tzen dira. Beraz, ikusten gatozenez, kultur mugimendu trinko eta antolatu bat dago hor lanean ari dena, Sabino Aranaren gerizpean Euskal Pizkundiari bere ekarpena egiten ari zaiona.
|
|
|
Euskal Pizkundearen historian Euzkerea koak zokoratuegiak izan direla koan baikaude, besteak beste, haien euskara ereduak bide! aburra egin zuela ko, ordua da, halere, dagokien lekua aitortzea, eta ez bakarrik Aranaren era gina
|
horiengan
garbiki islatzen delako, baita eta batik bat, aldizkari horretako talaitatik eztabaida interesgarriak pizten direlako ere. Eztabaidak, errespetuz eginak direnean, gehienetan argigarri izaten dira.
|
|
|
Euzkerea aldizkarian, 1929ko III. zenbakitik aurrera, atal berezi bat ireki tzen da, «Los contradictores del maestro» izenburuarekin, non Abandokoaren iritziren bat edo beste ezbaian jartzera ausartzen zirenak errotarrian xehatzen bai tira kupidarik gabe. Konbentzituta zeuden Sabino Arana euskalariaren lana gu txiestea zutela xede haren kontraesale
|
horiek
(205). Kontraerasoa, gainera, gaz telaniaz egitea erabakitzen da, eztabaidaren berri jende gehiagok izan dezan.
|
|
|
2.2.1 Maisuaren kontraesale
|
horiek
, Euzkadi, Euskera eta horrelako al dizkarietan idazten dutenak dira. «Errolegi» ezizena daraman egilea da erro tarriaren zapadura ezagutzen lehena, Euzkadi aldizkarian, 5.067 zenbakian, Sabino Aranaren Lecciones de Ortografía del Euzkera Bizkaino liburuan ager tzen diren iritzi batzuk kritikatzen edo zuzentzen omen dituelako, hala nola
|
|
|
Azken batean, ongi asmatutako edo herritik jasotako hitzen egokitasun kontua erabilerak erabakitzen baitu, beude hor auzi
|
horiek
. Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206).
|
|
|
Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206). Sabino Aranak, hain zuzen, hiru forma
|
horietatik
Lekeitioko «bijar» hobesten du eta, beraz, horrela ahoskatu eta idaztearen aldekoa agertuko da. Beraz, euskalki baten baitako batasunari eusteko orduan, lehenik fonetika dator eta gero ortografia.
|
|
|
Bera da, Euzkerea koen aburuz, bi argitalpen
|
horietako
lankideen artean gertatzen ari den zatiketaren errudun nagusia. Mingarria bada Errolegiri ateak ixtea Euzkerea n, ez du min gutxiago ematen «Euskaldun berri bat», «Nor bait», «Elexalde», «Euzkeldun barri zar bijok» eta, Euzkadi-tik at geratu iza nak.
|
|
|
Orduko eztabaida hari neurria hartzeko, hots, orduko irizpide aldez nahasi eta aldez kontrajarriak egun zer tan zehaztuak geratu diren jakiteko aski da Euskaltzaindiaren arauak begira tzea. Ordukoaz ari baikara, ez gaurkoaz, eztabaida, aipu
|
horietan
ageri den be zala, gehienbat Orixeren inguruan pertsonalizatzen bada ere, jokoan dagoen arazoa askoz sakonagoa delakoan gaude, zeren, azken batean, Sabino Arana euskalariari dioten mirespena eta, agian zuzenado esanda, haren eskolakoak autoizendatzen direnen dogmakeria baitago auzitan. Hori dela eta, egoera as ko ozpintzen da bi aldizkarietako euskaltzale jeltzaleen artean, hots, aranaza le ertzekoen eta aranazale zuhurren artean.
|
|
|
Kalean zegoen kezka hori bere eginda, euskalaritzan itzal handikoa zen Sebero Altubek, gai ho rren inguruan hitzaldi sonatu bat eman zuen 1933an, Eusko Ikaskuntzak an tolatutako Udako Ikastaroetan. Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an,
|
horien artean
Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori.
|
|
|
Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek: bat, Errioxa, Araba eta Nafarroan, adibidez, euskal idazlerik ez zen garaian gertatu zen euskararen hondamendia; bi, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan azken ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi; hiru, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira,
|
horiek
ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau, herriari artez eragiteko, ahalik eta euskara gar
|
|
|
garrantzitsuagoa, alegia, aspaldidanik euskaldunduta dauden eta zazpi pro bintzietan erabiltzen diren hitz
|
horiek
, nahiz jatorriz erdarazkoak izan, gorde eta zaintzea. Hizkuntzaren osasunak eskatzen du mintzatua eta idatzia elkarren ondoan orpoz orpo joatea, beti ere herriak erabiltzen dituenari lehentasuna emanez, teatru, phesta eta erlijione ren lekuan antzoki, jai eta urkutz jartzen ibili gabe.
|
|
|
aldeko euskalkietan, bi hitz erabili zituela, bata irakaslari irakasle profesiona la izendatzeko, eta irakasle, pedagogo profesionala ez den maisua izendatze ko. Bi hitz
|
horiek
, Pierre Lhanderen hiztegian oharrarazten den bezala, Harri et kalonjea 1878an egiten hasitako eskuizkribuzko hiztegian baitatoz, litekeena da Arana Goiriren lanak ezagutzea eta hortik hartuak izatea. Odolkiak ordai netan izaten direnez, Oxobiren esaera honekin ematen diote bukaera beren orri biko idazkiari:
|
|
|
bakarrik Keperin Jemeinek, baita hain garbizaleak ez diren beste lau
|
horiek
|
|
|
Azkuek laurogei inguruko ikasle kopurua utzi zion. Aurretik hirurehundik gora ikasle eskolatuak izan ziren han,
|
horien artean
Kirikiño bera eta Isaak Lopez Mendizabal (Jurgi Kintana, op.,
|
|
|
Baina «Paster Noster»en euskal itzulepenez ari delarik, Zuberoa eta Nafarroa Beheko idazleak bazter uzten ditu, baina Diha rassaryren Giristino Legea (1887) oinarritzat harturik, lapurdierazko itzulpena zuzentzen du (258). Nolanahi ere, esan behar da ez dela harritzekoa Aranak autore klasikoen bibliografian hutsuneak izatea,
|
horien
argitalpenak artean urri baitziren (259).
|
|
|
Ro ni buruz esan dezakeguna da, euskalaritzaren sailean egin diren ekarpenen bi bliografía espezializatua irakurtzean, gaurko euskal hizkuntzalari profesiona lek apenas aipatzen dutela Arana Goiriren izena. Hala ere, ugalduz doaz Aranari buruzko lan monografikoak (260) eta
|
horietako
batzuen edukia azter tzera pasatuko gara.
|
|
|
sariketa mota bi sortzea ikasleen artean. Eta
|
horiez gain
:
|
|
|
Hogei urte geroago, haren ando rengo Landeta eta Eleizaldek, «Bizkayaren auzo ikastola» delakoak martxan jarriaz eta Zomotzan Maisu Eskola sortzeko egitasmoa, gauzak bideratzen hasi ziren. Diputazio aldaketak eta Primo Riveraren Diktadurak zapuztu zi tuen asmo
|
horiek
.
|
|
|
Folklorean ere nazio erakundetze asmoa igartzen zaio, hala nola konpa ratzen badugu Durangoko Euskal Jaietan urterekin ikasteko ega rri biziz egon baitzen jai
|
horietako
lehiaketa eta Bizkaiko folk lorearen abolinaz:
|
|
|
Beste batzuentzat, espainiazaleentzat, aspaldiko partez oso erasokor ari diren
|
horientzat
, Sabino Arana aipatzerakoan badirudi euren aurkako zerbait esan dela, eta gaur eguneko testuinguru europearrean izan litezkeen adierazle rik ezezkorrenak egozten dizkiote, batez ere arrazakeriazale eta xenofobo hu tsa izan zela. Horretarako, bada, Aranaren mezuak eta lanak berezko duten tes tuinguru historikotik atara besterik ez dute egiten behin eta berriz.
|
|
|
Gaur, hain zuzen, euskararen eta euskal kulturaren alde lan handia egin duten pertsona
|
horietako
bat dakargu zuen aurrean, eta ez nolanahikoa: Sabi no Arana Goiri, bizkaitarra.
|
|
|
Baina haren merezimendu berezia, funtsean, hauxe izan zen: gure hizkun tzak eta gure herriak zituzten hutsune eta beharrizanak azpimarratu eta
|
horiei
irtenbide egokia ematen saiatzea; jakina, bere informazio eta jakintza pertso nalaren arabera. Ardura gutxi du ukitu zituen arlo guztietan ondo asmatu zu en ala ez.
|
|
|
Ezaguna de nez, bigarren edizioa aurrekoaren birrinprimaketa da, hiru tomotan, Martín Ugalderen ahaleginari esker zenbait dokumentu (batez ere gutunak) erantsi zit zaizkiolarik.
|
Horien artean
daude S. Aranak Piarres Broussain (3) mediku haz pandarrari igorritako bost gutun, Jenofa Le Roy Broussain andereak utziak Piarres Xarrittonen bitartez.
|
|
|
Alde batetik, ez bost, baizik eta sei dira Aranak Broussaini igorritako gutunak. Gutun
|
horiek
gaur egun Bilbon daude, Euskaltzaindiaren egoitzan, P. Xarrittonen aholkuari segituz Le Roy Broussain andereak Euskaltzaindiari utzi baitzion bere aita ze naren artxiboa, ikerleen esku egon zedin (4). Ondare dokumental hori araka tuz seigarren gutun bat aurkitu dugu, Martín Ugalderen edizioan argitaratu ez zena.
|
|
|
Ondare dokumental hori araka tuz seigarren gutun bat aurkitu dugu, Martín Ugalderen edizioan argitaratu ez zena. Bestalde, sei gutun
|
horien arteko
baten iturria ez da Aranak Broussaini bidalitako gutuna bera, Broussainek Resurreccion Maria Azkueri (5) igorrita ko gutun batean interpolatuta agertzen zen euskarazko testu bat baizik, hain zuzen ere Aranak Broussaini berari igorritako gutun baten transkribaketa. Ba da, Aranaren gutunaren testua argitaratu bazen ere, ez zen garbi azaltzen ha
|
|
|
Beraz, egoki iruditu zaigu zazpi gutun
|
horiek
biltzea eta batera argitarat zea, orain arteko sakabanaketa gainditzeko. Bat euskaraz dago, sei gaztelaniaz.
|