|
2000
|
|
|
Hitzak sortu ere egiten dituzu. Zein da
|
hitz
berriek funtzionatzeko giltza?
|
|
|
|
Hitz
berria betikoa dela pentsatzeko moduan ematea. Demagun:
|
|
|
Ez dut ezer apartekorik egiten. 6 Hitzetara etorriz... ezer egiten al duzu
|
hitz
berriak ikasteko. Zer?
|
|
|
—Bazkaltzen hasi baino lehen, ene jaun administratzaileak eta albazeak ene testamentaren eta ene azken
|
hitzaren
berri emanen dizue, etxeko guztiak zaituztedala lekuko.
|
|
|
Eta egia da ez zebiltzala urrearen gutizian, baina egia da, halaber, ezen, halarik ere, urrezko aro batean bezala bizi zirela, zeren deus guti behar baitzuten bizitzeko eta zeren haietarik nornahi baitzegoen prest, baita bere buruaren ukatzeko ere, baldin hura guztien onerako bazen, nola manatzen baitu ebanjelioak, nahiz eta haiek ez zuten artean Kristoren
|
hitzaren
berri... eta, aitzitik, guk gizon zuriok bai, nahiz eta gero ez dugun haren hitzik betetzen, zeren ipintzen baitugu bat bedera eta bat bederaren probetxua bertzeenaren gainetik.
|
|
|
Franciscana de Aranzazu, 1974); berrikiago, Miren Azkarate irakaslearen doktorego tesi bikaina argitaratu da: Hitz elkartuak eus karaz, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, 1990 Nazioarteko hitzen euskal transkribaketaz hor da Euskaltzaindiaren Maileguzko
|
hitz
berriei buruz Euskaltzaindiaren erabakiak, Bilbao, 1986.
|
|
|
Alde batetik, latindar edo indoeuropar jatorrizkoa ez zenez gero, uste zuen —horretan behintzat Azkue eta Sabino Aranarekin bat etorriz— horrek euskarari galarazi egiten ziola Europako kultur hizkuntza guztiek darabilten goi mailako terminologia greko latindarraz baliatzeko aukera. Bestaldetik, horien ordez neologismoak asmatu eta erabiltzeko eskubiderik ere ez zion ematen, hau da, euskal erroz eta elementuz osaturiko
|
hitz
berriak — Larramendik, Aranak eta Azkuek, adibidez, horien alde egin arren—, baina Unamunok, berba berriak eratzeko prozedurari badaezpadako zeritzolako, asmakari guztiak gaitzetsi etaterm inach o tzat arbuiatzen zituen.
|
|
|
Demagun, adibide gisa, baten batek ‘babiga’
|
hitz
berria asmatzen duela, objektu batzuk ‘babigak’ direla eta beste batzuk ez direla mantenduz. Hitz honen esanahia ulertzeko bere aplikapen irizpideez galdetuko genioke:
|
|
2001
|
|
|
Gutuna ulertzeko ez dute arazo berezirikizango; gehienez,
|
hitz
berriren bat.
|
|
|
Ageri baita ageri ahala hiztegiek, gurean hartu duten gradu hedatu bezain goitarrean bederen (entziklopedia aldera iraultzen direlarik), ezin dezaketela hitzen ezaguera biluzian planto egin," geiak" ere ezagutu behar direlarik, hitzak ez eze. Asko den adina ez izanik ere, premiazko dute hiztegigileek
|
hitzen
berri jakitea, eta ikastea dagoeneko ez badakite, bai euskarazkoen eta bai erdarazkoen. Nahikoa itxuragabeki jokatu zuen, izan ere, Babelgo nahastea sortu zuenak, erraldoien kasta zela eta ez zela, erdara bat baino gehiago barreiatu zuenean munduan zehar.
|
|
|
Han zeudela, besterentzat eragozpen, izan zen, nik uste, Larramendiren
|
hitz
berriak, 150 urte ez badira aski horrelakoak zahartzeko, uxatzeko jokatu zuen arrazoi nagusia. Arrazoibide teknikoagoak ere bazebiltzan tartean, eta ez nuke esango zuzenak ez zirenik.
|
|
|
C.
|
Hitz
berriak ez ziren nabarmentzen gurean premia sortu berriei aurpegi emateko, ez beti behintzat, ezta maizenik ere: hainbat bider ez ziren garbi kutsu itsaskorrak zekarren eritasunaren aztarnak baizik.
|
|
|
" Azkontegia" hitza (saetera) ikusi dut 44 orrialdean. Ez dut hemen euskal hiztegirik, baina badirudi
|
hitz
berria dela. Horrela balitz, eta bestela baldin bada barka, beharrik gabe asmatua dirudi, gure artean saietera euskal hitz ezaguna baita oraindik, antzinako leiho mehar horietakoa adierazteko.
|
|
|
Hain argi jabetu zen bere egitekoaz, berak sortu baitzuen
|
hitz
berri hura, neurtitzak, herri bertsoak eta poesia ikasia aurrerantzean elkarrekin nahas ez zitezen.
|
|
|
Honek euskara garbia maite zuen, maiteegi apika, eta ez zuen etsiko entzuten zituenak nolabait ere zuzendu eta apaindu gaberik. Hortik datoz
|
hitz
berriak eta berak segur aski jaso ez zituen esaera bitxiak. Barkakizun da, ordea, horretan ere.
|
|
|
c)
|
Hitz
berriak sortzeko eskua ere badugu, edozein hizkuntzatan gertatzen denez, eta Larramendi baliatu zen horretaz, XVII.ean Oihenart bezalatsu, traketsago haatik. Baditugu gainera geureganatuak eta etxerakotuak ditugunak metaka eta ez genituzke (Altubek oraindik orain horixe uste zuen) bertan behera utzi behar.
|
|
2002
|
|
|
" benetan gauza goxoa dela/ olagarroa patatakin". Baina bertsoa aurrera joan ahala,
|
hitz
berri hori ahaztu, eta horrela bukatu nuen" benetan gauza goxoa dela/ kakalardoa patatakin".
|
|
|
Hiztegian: hiru
|
hitz
berri
|
|
|
kontzeptua. Beharrezkoa da gizarte garaikidea modu egoki batean irakurtzeko betaurrekoak ez ezik,
|
hitz
berriak ere asmatzea, edo behintzat lehengoei zentzu berria ematea. Izan ere, XVII. mendeaz geroztik,, izadiari?
|
|
|
Goi hizkera poetikoa egiteko ahalegina (eredu grekoak latineratzeko
|
hitz
berriak sortuz, adibidez) aitortu behar zaio, batzuetan asmatu eta beste batzuetan huts egin badu ere.
|
|
|
Izan ere ez da makala iluntasuna gauza hauek idoro behar diren oihanean, eta iritsi nahi dugun helmugarako ez da sarri zapaldutako bidezidorrik, eta bidexka ziurrak ere ez dira bidaztia geldiaraz lezakeen oztopo gabekoak izaten. Eta hauen artean da erabilera arrunteko
|
hitz
berrien eta zaharren arteko desadostasun oro: aldaketa zenbat modutan gauzatu den ikusi duena, gertu izango da hitzen jatorriak errazago aztertzeko.
|
|
|
Ordea, ez dut uste hau horrela gertatzen den. Hasteko, telebista eta irratia bazter guztietan entzuten dira, euskaraz eta gaztelaniaz, eta horrek etengabe eramaten ditu herrira eta eskualdera herri horretakoak eta eskualde horretakoak ez diren
|
hitz
berri eta esamolde arrotzak. Baina horretaz gain, gero eta normalagoa da aurkitzea herrietan, ez dezagun esan eskualdeetan, toki anitzetako jendea.
|
|
|
Zertan ibiliko ote zen. Hark ere izango zuen Queipo de Llanoren
|
hitzen
berri. Agian, baten batek azalduko zion zer zen zirimiria.
|
|
2003
|
|
|
Kolore kategoria bera ere, zentzu horretan, berri samarra omen da eta propio modernitatearen mundu honi zuzendua. Horregatik aditu honek funtsezko bereizketa bat egiten du bere tesian, lehengo izendapen zaharren eta kolore
|
hitz
berrien artean. Izendapen berriak propio kolore kategoriarako zuzenduta daudelako »dela morea, edo grisa, edo arrosa, edo berdea bera ere».
|
|
|
Metodo gisa, aldamenean hiztegia dagoela irakurtzeko garrantzia azpimarratuko dut bakarrik:
|
hitz
berrien adiera aurkitzea zoragarria da baina, era berean, berba guzti guztiak ulertu gabe ezin da irakurketa oso bat egin.
|
|
|
Berak emandako datuen arabera, 113 baino ez ziren ordura arte (1973ko uztaila) Euskaltzaindiaren titulua lortu zutenak eta horietatik 15 baino ez ziren emakumezkoak. Luis Alberto Aranberrik bere kezkak azaldu zituen, Zeruko Argia astekarian, Kintanaren
|
hitzen
berri eman zuenean: «non daude hainbat ikastoletako andereñoak?
|
|
|
Esate baterako, hitz handi larriak xahutu ditugu, ge nozidio, apartheid, eta antzekoak, aldez aurretik sobera erabiliak, higatuak eta motz gelditu zaizkigu. Salaketarengradazioan eskailera goian geunden eta urrats kualitatiboa etorri zaigunean oraingoari izena jartzeko
|
hitz
berririk ez dugu aurkitu eta lehenagokoak hustuak, ahituak gelditu zaizkigu.
|
|
|
Filiporen seme Fenixengandik entzundako beste batek kontatu dizkit, baina zuk ere bazenekizkiela esan zidan, berak ezin baitzidan ezer garbirik esan. Beraz, zuk konta izkidazu, egokiena zara-eta lagunaren
|
hitzen
berri emateko. Aurretik esaidazu:
|
|
2004
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan
|
hitz
berri ugari sortzea, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid.,...
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait
|
hitz
berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko...
|
|
|
(109) < < Euskal Herriko hizkuntza ofiziala ez izateaz gainera, euskerak bestelako problema asko ere zeuzkan bere barruan: dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza,
|
hitz
berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.):
|
|
|
Eta Euzkadi, zer?
|
Hitz
berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159).
|
|
|
Haren Bigan·en Abarrak liburutik ale bakar batzuk bakarrik saldu zirelako kexu omen ziren argitaratzaileak. Kiriki ño, gainera, hainbat
|
hitz
berriren sortzaile izan zen, «fué uno de los más pu ristas que han existido» (231), eta neologismoak erabiltzeari ere ez zion uko rik egin, hala nola auteskunde, itz egin, aots, bentasun, abesti, gudate, osa/ ari, guda, izpar, garazki,/ aterri batza, irakurle, irakurri, izparringi, idatzi, ingi, ele, andrakila, orraztontzi, deun, endore... Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean, herriak ez duela uler tzen.
|
|
|
Orokorrean direla
|
hitz
berriak sortu eta erabiltzen amo rratuenak. Hau ere ez da egia.
|
|
|
Garbizalekeria errotik kondenatzen du, uste baitu euska raren bizitzarekin bukatzeko zepo bat besterik ez dela (240). Hala gertatzen da herriak fitsik ulertzen ez dituen hainbat
|
hitz
berrirekin. Eta horrelakoak ho rrenbeste ugaritu dira, euskararentzat egiazko arrisku bihurtu direla (241).
|
|
|
Taldeko hizkuntza nagusia suomiera zen, hain zuzen.
|
Hitz
berriei dagokienez, suomitarrek eta guk buruhauste antzekoak ditugu: nora jo ez dugu (flamenkoek bai, gonbarazio batez).
|
|
|
Hori dala ta, ideia edo aparato berri bat agertzen danean, gisa da beretzako
|
hitz
berri eta berezi bat sortzea. Entropiaren ideia, esate baterako, berria da; eta ez euskeraz, ez txekeraz eta ez vietnameraz zegoen egoki zetorkiokean hitzik.
|
|
|
Horrela jokatuz, mintzabide tasun hori ez zaio hizkuntzari zailtzen edo ukatzen, zorrozten eta haundiagotzen baizik. Entropiaren ideia ez da,
|
hitz
berri hori asmatzeagatik, nahastutzen. Entropia ideia termodinamikazko fenomenuak aztertzean agertu dan izakia edo neurkia da; eta termodinamikarik ez dakitenek, ez alemaneraz eta ez euskeraz, ez dute ideia hori ez ulertzen eta ez erabiltzen.
|
|
|
Ideia zahar bati, aldiz,
|
hitz
berri bat eman nahi diogunean, hizkuntzaren mintzabide balioa illundu eta nahastu, eta hizkuntzaren sena ahuldu, egiten ditugu. " Eliza" ideiari" txadon" deitu nahi izatea, edo" gatzazkio" ri" gakio", eta abar, gure herrian nahi izan dan bezela, hizkuntzaren oiñarrien beren kontra jokatzea da.
|
|
|
|
Hitz
berriak, kontzeptu berriei dagozkie; eta ez zaharrei. Gure kasoan gauza bera:
|
|
|
|
Hitz
berriak ez du funtsik ideia berri bat izendatzeko ez bada; bestela ez baitu argitasunik erasten, eta bai illuntasunik.
|
|
|
Hizkuntza osatu egin behar da: arazo berrietan,
|
hitz
berriak behar dira. Hau freiñatzea, erokeria hutsa da, eskuindar ametsa.
|
|
|
Gaitzak erretirora behartua, ezer ezin eginera bere burua zaindu baino eta egunean ordu batzuetan bisitatxoren bat eskertu, galdua dirudi denak – irudi ez, galdua dago jada dena, heriotza da(" heriotza behintzat/ badut jarauntsitzat") aurrean gelditzen den bakarra eta guztia. Hala ere, berarentzat bizi berri honetan heriotzaren zain, Gandiagak momentu ezberdinak beha behatzen jarraitu du, beti egin duen moduan, eta behaketa horiek
|
hitz
berrietan notatzen(" norbere bizikizun/ egunero berriei/ beren izenez deituz/ jarraitu") eskola ume saiatuaren kaligrafia dotore betiko berean. Gaixoaren udaberria apuntatzen du, kukua berriz hasi denean; gaixoaren udazkena gero –akorduen aroa–, ikusgarrizko kolorez janzten dena Arantzazun, orain ikuskizun gozotristea.
|
|
|
Koldo Mitxelenak euskararen batasunaren azken araudien berri eman zuen beste liburuxka batean: oinarria, ortografia, hitzen forma,
|
hitz
berriak, morfologia eta joskera. Liburu horretan Aita Villasantek euskararenbatasunari eskainitako bibliografian Eu ske raal diz ka ri an 1920tik aurrera hasten dira gai horri errefe rentzia egiten dioten aipamenak.
|
|
2005
|
|
|
hots, nehor ezin hurbilduzko hitz nonbeitko noizpeitko zahar kozkor edo berri kakola bihurri haietarik (E 562). Ez, beraz, aranatarren
|
hitz
berririk, salbu beribil, kazetan itsutuki eta jakintsuen irriak iretsiz bultzatu zuena 1909tik aitzina.
|
|
|
Bainan zer ote bada dukezue dukegu, dukete hain itsusirik egin? (E 784,). Hots eta esanahiaz jokatuz
|
hitz
berriak asmatzen daki zorrozki. Hona hemen crasis figuraren erakusburu polit zenbait.
|
|
|
(.) nor ausartuko litzateke hizkuntzan
|
hitz
berri bat sartu orduko, aldaketa berri batonartu orduko, kultura horren elementu tradizionalena porroskatzen ari dela esatera. Nor saiatuko litzateke hizkuntzari aldaketarik gabe eusten, betiko galeratik babesteko. Inortxo ere ez, biziaren bermea baita aldaketa, eta urratsak gizarte aldaketekinbat egin ez zituzten hizkuntzak ditugu hain zuzen ere galdu direnak.
|
|
|
Zeinu arbitrarioak ez ziren sortuak izan kanpoko behar bat asetu nahian, baizik eta barneko behar bati —gizaki izateko edo izaki behatzaile eta pentsatzaile izateko beharrari— erantzun nahian. Ordura arte inoiz garbi pentsatu ezin izan zen kontzeptua, une horretan, hitz batean sortu zen eta —giza pentsamenduen eta giza-sentsazioen arauen emaitza bezala— hitz horretatik etengabe garatu ziren
|
hitz
berriak arau horien analogiari jarraituz.
|
|
|
Hitzaldi luzetan mintzo da, eta halaxe uzten diot nik, galdeekin eten gabetanik. Isildu egiten da aldizka, eta halakoetan ni ere mutu egoten naiz, begiramenez, etorria ahitu izan balitzaio bezala, edo bere oroimenaren sakonduretaraino iritsiko ez balitz moduan, edo itsaso urrunen batetik datozen uhinek ekarri behar lizkioketen
|
hitz
berrien aiduru dagoelakoan. Bai, esan genezake hitzak uztartzen jarduten duela horrelakoetan, istorioaren gurdia gozoago ekartzeko.
|
|
2006
|
|
|
AEBetan euskal diasporakoek Euskal Herriko informazio orokorra jasotzen dute, baina ez horrenbeste euren herrietakoa, eta Gaztambideren eta Izurzaren iritziz, beraientzat
|
Hitzen
berri izatea" oso garrantzitsua" da," Hitzetako weben bidez herri informazioa jasotzeko aukera dugulako"(' Busturialdeko Hitza' k, oraingoz ez du weba, proiektua sortu berria baita). " Gainera, aukera bat da NABOren webean Hitzen webetara loturak jartzea", zioten.
|
|
|
Bitartean, ikusten zuenaz edo –egun hartako laino hertsian– ikusten ez zuenaz oharrak ematen zizkigun dorretik behariak. Goiz hartan,
|
hitz
berri bat gehitu nion ene hiztegi murritzari: setioa.
|
|
|
Duela berrogei urte etorri zen Ameriketara, eta berrogei urte honetan sorterriko euskaran sartu diren
|
hitz
berriak berak ingelesetik hartu dituenak dira.
|
|
2007
|
|
|
Izan ere, Internet corpus erraldoi bat dela esan liteke, euskaraz dagoen edozein corpus baino askoz ere handiagoa. Gainera, beti ari da eguneratzen eta edukia gehitzen; beraz,
|
hitz
berrienak ere kontsulta daitezke.
|
|
|
Horiei esker, mugimendu erraz batez, zuzenean hitza bera aukera daiteke. Gainera, aplikazioak iragarpenak egiteko duen hiztegia erabiltzaileak berak hobe dezake,
|
hitz
berriak sartuz eta bere beharretara egokituz.
|
|
|
155 Ib., 367 Ik., orobat, 325 (Ronsard ek
|
hitz
berriak asmatzen zituen,, qui n? étoient point encore introduits dans le commerce de la nation?); 376 (poëtes de notre nation?), 305(, la langue de Louis le Grand?).
|
|
|
Ib., 367 Ik., orobat, 325 (Ronsard ek
|
hitz
berriak asmatzen zituen, «qui n? étoient point encore introduits dans le commerce de la nation»); 376 («poëtes de notre nation»), 305 («la langue de Louis le Grand»).
|
|
|
Esparruari dagozkio ‘lokala’ edo erabiltzailearen mahaigainekoa. Baina honek beti dauka itzultzailea egiten parte hartzeko aukera wikiaren bidez proiektua, zein lankidetza orritatik egin daitekeen hitz bat itzultzeko adiera berriak uztea, itzulitako
|
hitz
berriak edo erabiltzaileak ez dituen adierak zuzentzea zuzentzat jotzen ditu. Horretarako, nahikoa da erabiltzaile izen bat uztea.
|
|
|
Sabino Aranak, beste askok bezala, uste zuen" Euskal Herria"
|
hitza
berria zela, baina 1567 urtean agertu da lehenbizikoz, Juan Pérez de Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (eusquel erria idazkerarekin). Joanes Leizarraga lapurtar artzain kalbinistak nacione hitza ibili zuen euskaldunak izendatzeko, 1571n.
|
|
|
Arana Goirik" Euzkadi" izena asmatu zuen, 1896an, ez bakarrik uste zuelako" Euskal Herri"
|
hitz
berria zela, baizik eta konturatzen zelako Zazpiak Baten, euskaraz gain, gaztelania eta frantsesa (eta gaskoia) ere hitz egiten direla. Haren" Euzkadi" k euskal herria (eremu euskalduna, alegia) ez ezik Zazpiak Bateko erdal herria bildu behar zuen.
|
|
|
‘dagi’, ‘dagerz’, ‘darakuskizkiete’, ‘darorke’ —euskararen gure maitasunean gure aurreiritzien maitasuna ere egoten baitzen— Erriberrin Josebak sekulako ahalegina egin du euskara ikasten (eta beste batzuoi irakasten). Eta erdaraz ikasirikoa euskara garbian eman nahizko" indar neurketan", esperientzia etsigarria egin du, egundoko ahalegina kostatzen zela, eta azkenean inoiz ez zela adierazi beharrekoa doi doi adieraztera iristen (kontzeptuek euren historia eta nortasuna dizute, eta euskarazko
|
hitz
berri batek ez dauka). " Maisuen" euskara garbia irakurriz esperientzia egin du, halaber, edo ez zuela ulertzen; edo inoiz ez zegoela seguru, zuzen ulertu ote zuen; edo ulertzen bazuen, erdarari eskerrak ulertzen zuela, lehendik bazekielako, zer esaten ari ziren; edo haien askalekuak ez zuela asetzen, beti esan behar zuenera hurbiltzen eta inoiz ez ailegatzen (Orixek hala nahita ere ‘agintari’ ez da ‘imperator’, eta ‘noizaldia’ ez da ‘denbora’ Eta Orixek ‘kultura’ hitza ezin pairatu badu ere —" k... zikin hori" —, berak proposatzen dituen ‘giza lantzea’ edo ‘gizabidea’ alternatiba baliagarriak ez dira; eta gaizki egongo da latinez, baina ongi dago euskaraz).
|
|
2008
|
|
|
Hauteskundeak irabazteko ez dago berrikuntza ideologiko handirik proposatzerik dena esanda dago eta ez behin edo bi bider, milaka aldiz baino. Aldiz, posible da
|
hitz
berriak proposatzea eta gizarte honetan aspalditik indarrean edo ahulean dauden Narrazio Handiak zertxobait eguneratzea. Gidoilariak behar ditugu.
|
|
|
Nazionalistak hemen espainolak dira, gu bertakoak gara. Baskista
|
hitza
berriz, politikoki definitzea zaila da. Euskaraz euskaltzaleak gara, politikoki eusko zaleak akaso.
|
|
|
Familia batzuek ez dute nahi beren seme alabek eskoletan kitxua ikas dezaten, gaztelera bai ordea, eta ahal izanez gero baita ingelesa ere. Teknologia berriekin ez da egon
|
hitz
berriak sortzeko modua, gazteleratik hartzen direnez kitxua ez da sustatzen. Iaz hasi ziren lehenbiziko aldiz eskoletan kitxuaz idatzitako testuak erabiltzen.
|
|
|
Gehiago izaten da azalpena nola egin, esaldia nola osatu...
|
Hitz
berriak baino gehiago, adreiluen arteko porlana ondo lotzea da kontua.
|
|
|
Ez naiz konparaketa klasikoaren barruan egin diren lanen berri ematen hasiko. Duela guti Trask ek (1995) kritikatu egin zituen lan guzti horien metodozko puntu ahulak, hala nola, zatiketa morfologiko arbitrarioak egitea, erkatzen diren hitzen esa nahia zuzena ez izatea, askotan sekula ere esan ez diren hitzak erabiltzea,
|
hitz
berriak, maileguak edo oso hedapen gutikoak zahar eta jatortzat hartzea, hitz batean esanda, erkatzen diren hizkuntzen eta haien historien ezaguera eza.
|
|
|
Azkuek ez zituen Sabino Aranaren terminatxoak erabili nahi izan: euskararen muinetik atera nahi zituen
|
hitz
berriak. Noski denbora asko galdu dugu garbizaleke ria eta mordoilokeriaren gatazkan.
|
|
|
Noski denbora asko galdu dugu garbizaleke ria eta mordoilokeriaren gatazkan. Jakin dezagun guk ere eta Orain Atlasaren altxo rra daukagula euskaraz hitzik asmatzen jadanik daudenean eta erdibidetik ibiltzen
|
hitz
berrien sortzen. Hau da gizaldi berriaren benetako herronka.
|
|
|
El arco iris y la vía láctea en Guipúzcoa. RIEV XXII 1931 Artikulu horretan, lehenengo eta behin, Gipuzkoan 1931n ostadarra adierazteko erabiltzen ziren 71
|
hitzen
berri ematen du, herri eta eskualdeka sailkatuta. Artikuluaren bigarren zatian hitz guztien balizko etimologiaz aritzen da eta azkenik, Esne bidea edo Santiago bidea euskaraz nola esan gaiaz jarduten du.
|
|
|
63) kontatu berri duenez, ume txiki batek zeruan hegazkina ikusi, eta pipi popo> hitza esan omen zion aitari. Txoria pipi> eta automobila popo> zirela jakiteaz gainera,
|
hitz
berria sortzeko sena ere bazuen, beraz, ume horrek. Eta, harrigarriena, zera:
|
|
|
Hitzaurrean bertan ere, Larramendik maileguen bidea baztertzen du nolabait, eta
|
hitz
berrien faltan sormenaren alde egiten du, euskararen gorentasunaren izenean. Andoaindarrak aitortzen du bide horretan asmakizunetan jardungo duela, baina eus kararen izaera errespetatuz.
|
|
|
Andoaindarrak aitortzen du bide horretan asmakizunetan jardungo duela, baina eus kararen izaera errespetatuz. Eta jakintzen munduan
|
hitz
berriak erabiltzearen alde hiru arrazoi ematen ditu: lehena, hitz teknikoak, gehienbat, adituek landu eta erabili behar dituzte (pertsona horiek dira hitz teknikoen lehen erabiltzaileak edo erabiltzai le nagusiak); bigarrena, denboraz, hitz berrien erabilpena zabalduko da hiztunen arte an; hirugarrena, euskaldun elebakarrak hobeto ulertuko du HH aren proposamena, erdarazko berba edo mailegua baino.
|
|
|
Eta jakintzen munduan hitz berriak erabiltzearen alde hiru arrazoi ematen ditu: lehena, hitz teknikoak, gehienbat, adituek landu eta erabili behar dituzte (pertsona horiek dira hitz teknikoen lehen erabiltzaileak edo erabiltzai le nagusiak); bigarrena, denboraz,
|
hitz
berrien erabilpena zabalduko da hiztunen arte an; hirugarrena, euskaldun elebakarrak hobeto ulertuko du HH aren proposamena, erdarazko berba edo mailegua baino.
|
|
|
Heg.> ikurraren esanahia bestelakoa da, eta bitarikoa. Batzuetan, Heg.> ikurraren bidez adierazi nahi dugu, delako
|
hitza
berria dela eta gaztelaniaz ez dakitenentzat ezin ulertuzkoa, aleazio, > esaterako?; horrelako hitz askok bikotea osatzen dute Ipar.> marka daramaten hitzekin. Heg.> ikurra duen alfonbra k Ipar.> duen tapiz ekin adibidez?. Kasu hauetan Euskaltzaindia ez da gauza izan euskaldun guztiok batu gaitzakeen forma bakar bat eskaintzeko, eta, oraingoz, horrelako bikoteekin etsi behar izan du.
|
|
|
hitz juridiko esklusibo gehienak ez dira berriak, nahiz eta berri batzuk izan (juridicidad, >.
|
Hitz
berriak erabat zehatzak direlako edota gainerakoek duten jatorria dela medio, ez dute esanahi juridikoa besterik garatu.
|
|
|
Azkenik,
|
hitz
berri edo neologismoei dagokienez, uko egiten dio halakoak sartzeari:
|
|
|
Hiztegigintza kontuez ari naiz, jakina. Eta Arantzazuko txostenean, Azkuek bere Hiztegiaren sarreran bezalaxe, antzinako euskal hitzak eta
|
hitz
berriak bereizi zituen Mitxelenak. Urrats bat gehiago eginaz, ordea.
|
|
|
Guztiok dakigu, ordea, orain arte esanek ez dietela hiztegigintzako behar guztiei erantzuten. Tradizioko hitzen ondareaz jardun dut,
|
hitz
berriak alde batera utziaz. Eta badakigu XXI. menderako behar gorriena, gaurko gizarteak eskatzen duena, lexikoa berritu eta egokitzea dela.
|
|
|
Egia da, hitzaldiaren hasieran esan dudan bezala, Azkuek, bere hiztegian
|
hitz
berririk ez sartzeko erabakia hartu zuela:
|
|
|
baina aipamen horretan bertan aitortzen du benetako beharra dagoela
|
hitz
berriena. Mikel Zalbidek, 1991an, Hiztegigintzako III. Jardunaldietan irakurri zuen lan mamitsuan Euskaltzaindiak lexiko berrikuntzaren alorrean nolako jardupidea izan duen aipatzean zioena ekarri nahi dut hona.
|
|
|
Horra hor, bere soil biluzian, dio Zalbidek aitzindari irizpidea (Azkuerena) eta aitorle irizpidea (Mujikarena) aurrez aurre. Aitzindari irizpideak
|
hitz
berriak sortzera darama hizkuntzalari edo euskaltzaina. Hitz erabide arruntez, normalean:
|
|
|
Hitz erabide arruntez, normalean: eratorpenez, hitz elkarketaz, maileguz, zabalkuntza semantikoz edo berrezarpen lexikalez(...) Arau batzuk oinarri hartuz
|
hitz
berriak moldatzera jotzen du, kontenplazio handiegirik gabe, aitzindari bidearen aldekoak. Hitzen erabideari buruzko arau egokiak aplikatzea baizik ez dago, aitzindari zalearentzat, euskararen lexiko berrikuntza eragiteko.
|
|
|
Horren aurrez aurreko punta muturrean dago, bestalde, aitorle irizpidearen araberakoa: aztertu egin behar da lehenik jendeak
|
hitz
berri horiek nola esaten dituen; erabakiak hartzerakoan idazle jendeari eman behar zaio, batez ere, lehentasuna. –Notario, lana egitea besterik ez du Euskaltzaindiak izango:
|
|
|
Eta orain ere bai. Egoeraren larriak eta beharraren gorriak
|
hitz
berriak sortzera, ahalik eta modu egokienean baina berehala eta ugari sortzera, bultzatu izan du eta bultzatzen du aitzindari irizpideak. Euskaldunek, oro har, eta euskal idazleek bereziki, hitz berrien kontuak bideratu, landu eta umotu artean alferrikakoak (edo are kaltegarri) gertatu omen daitezkeen neurriak ez hartzera bultzatu eta bultzatzen du, aitzitik, aitorle irizpideak?.
|
|
|
Egoeraren larriak eta beharraren gorriak hitz berriak sortzera, ahalik eta modu egokienean baina berehala eta ugari sortzera, bultzatu izan du eta bultzatzen du aitzindari irizpideak. Euskaldunek, oro har, eta euskal idazleek bereziki,
|
hitz
berrien kontuak bideratu, landu eta umotu artean alferrikakoak (edo are kaltegarri) gertatu omen daitezkeen neurriak ez hartzera bultzatu eta bultzatzen du, aitzitik, aitorle irizpideak?.
|
|
|
Bestalde, aitzindari izatekotan, zein bidetatik jo ere erabaki behar izaten da: mailegu bidez ala euskararen barrutik
|
hitz
berriak sortuak. Bi kontu dira, beraz, joan den mende osoan zehar eztabaidagai izan ditugunak, eta mende berrian ere hortxe ditugunak:
|
|
|
2) Aitzindari bidea hautatzean, noiz egin maileguen aldeko apustua eta noiz
|
hitz
berria sortzekoa?
|
|
|
Jakingarriak dira oso, nire ustez, Altubek (1920a, 1920b, 1933a, 1933b, 1936) gerraurrean eta batez ere Villasantek (1956, 1959, 1963, 1968) gerraostean esan eta idatzitakoak
|
hitz
berrien eta maileguen auzian. Bi euskaltzainen ideia nagusiak bilduaz, ondorio hauek atera ditzakegu (aipatu baino ez ditut egingo beste nonbait luze samar mintzatu bainintzen honetaz):
|
|
|
mailegua baztertu eta
|
hitz
berria sortzekotan, ongi eratua izan du, eta ulerterraza. Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago.
|
|
|
mailegua baztertu eta hitz berria sortzekotan, ongi eratua izan du, eta ulerterraza. Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da
|
hitz
berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago. Hau da, hitz berriak sortzea, ideia edo gauza berriak, euskaraz oraindik izenik ez dutenak, izendatzeko.
|
|
|
Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago. Hau da,
|
hitz
berriak sortzea, ideia edo gauza berriak, euskaraz oraindik izenik ez dutenak, izendatzeko. Villasante (1956:
|
|
|
Arantzazuko Biltzarreko txostenean ere arduratu zen Mitxelena gai honetaz, mailegua hartu edo
|
hitz
berria sortu, bi bideak genituela aitortuaz.
|
|
|
–Hizkuntza bizia
|
hitz
berrien premian da beti: bere baitarik sortzen ditu batzuetan, besterengandik hartu besteetan.
|
|
|
|
Hitz
berriekin, eta maileguekin Hiztegi Batuan nola jokatu den, zein irizpide erabili dugun azaldu aurretik,, aitzindari? /, aitorle?
|
|
|
Bigarren puntua dugu, ordea, eztabaida handienak sortzen dituena. Noiz hartu mailegua, noiz sortu
|
hitz
berria. Zein mailegu dira onartzekoak eta zein baztertzekoak, euskara baturako?
|
|
|
Hiztegi Batuan eginiko aukerez izan ditzakezuen zalantza eta oharak eztabaida garairako utziaz, aitzindari edo aitorle izatearen auzira itzuli nahi dut amaitu aurretik. Tradizioko hitz altxorrari eskaini diodan atalaren amaieran eginiko galdera bera egin behar baitugu
|
hitz
berrien eta terminologiaren alorrean ere. Eta hemendik aurrera, XXI. mendearen atarian, zer?
|
|
|
1) Lehenik eta behin, hizkuntzaren normalkuntzan terminologia,
|
hitz
berriak, zein garrantzitsuak diren aldarrikatu behar da (nahiz honetaz guztiok jabetzen garela uste izan). Oso argi ikusi zen hori Pompeu Fabra unibertsitatean aurtengo maiatzaren 18an egin zen Terminologia Jardunaldian.
|
|
|
Hiztegiok, lexikografikoek (euskara hiztegiek eta hiztegi elebidunek) zein terminologikoek, asmo nagusi bat izan dute: euskara lexikoaren alorreko tresnez hornitzea (baturanzko grafiak,
|
hitz
berriak, adiera berriak, termino berriak, ondare lexikaleko hitz galduxeak berreskuratzea eta abar proposatuz). Zorionez, mende honetako euskal testuen corpus estatistikoa ere egin da (EEBS), eta, horri esker, mende honetako testuetan eta, bereziki, euskara batuaren sorreraz gero hainbeste ugaritu diren euskarazko testuetan erabilitako lexikoaren datuak eskura ditugu.
|
|
|
Batzuek gutxiago edo beste batzuek gehiago, denok sentitzen dugu maiz erabiltzen ditugun hitz asko eta asko ez direla' onargarriak'. ...da?' galdetzen duenean (egia esanda,' nola esan behar da?' litzateke galdera zehatza, eta hainbatek halaxe galdetzen du, normalean, euskaraz bizi den pertsona bada behintzat, ederki jakiten duelako nola esaten den), erantzuleak normalean erabiltzen den halako mailegu gordina dela esaten badio,' baina hori erdaraz da!' esango du seguru aski; ereduan onargarri izan litekeen
|
hitz
berria aipatuz gero, berriz,' hori ez du inork esaten eta!' izan daiteke haren erreakzioa. Kontraesan hori dugu, eta ez gara horretan oso arraroak.
|
|
|
|
Hitz
berriak behar ditugu, beraz, Euskaltzaindiaren' baldintza minimoa' beteko duten hitzak, hain zuzen ere. Azken 25 urteotako hiztegietan proposamen berri asko daude, batzuk Euskaltzaindiak berak eginak, beste batzuk hiztegigileek berek sortuak.
|
|
|
Mikel Zalbideren hitzak gogoratuz, hiztegigintza arautzailea ez da amaitzen hitzak hiztegietan sartzen direnean, hiztunak hitzok bere egiten dituenean eta erabiltzen dituenean baizik. Hori lortu ezean,
|
hitz
berria hilda dago, ez du ezerta rako balio. Izan ere, hizkuntzak ezin du jasan hiztegietako ereduaren eta erabilera errealaren arteko aldea denboran mugarik gabe irautea.
|