|
2001
|
|
|
c)
|
Hitz
berriak sortzeko eskua ere badugu, edozein hizkuntzatan gertatzen denez, eta Larramendi baliatu zen horretaz, XVII.ean Oihenart bezalatsu, traketsago haatik. Baditugu gainera geureganatuak eta etxerakotuak ditugunak metaka eta ez genituzke (Altubek oraindik orain horixe uste zuen) bertan behera utzi behar.
|
|
2002
|
|
|
Goi hizkera poetikoa egiteko ahalegina (eredu grekoak latineratzeko
|
hitz
berriak sortuz, adibidez) aitortu behar zaio, batzuetan asmatu eta beste batzuetan huts egin badu ere.
|
|
2004
|
|
|
Orokorrean direla
|
hitz
berriak sortu eta erabiltzen amo rratuenak. Hau ere ez da egia.
|
|
2008
|
|
|
Familia batzuek ez dute nahi beren seme alabek eskoletan kitxua ikas dezaten, gaztelera bai ordea, eta ahal izanez gero baita ingelesa ere. Teknologia berriekin ez da egon
|
hitz
berriak sortzeko modua, gazteleratik hartzen direnez kitxua ez da sustatzen. Iaz hasi ziren lehenbiziko aldiz eskoletan kitxuaz idatzitako testuak erabiltzen.
|
|
|
Noski denbora asko galdu dugu garbizaleke ria eta mordoilokeriaren gatazkan. Jakin dezagun guk ere eta Orain Atlasaren altxo rra daukagula euskaraz hitzik asmatzen jadanik daudenean eta erdibidetik ibiltzen
|
hitz
berrien sortzen. Hau da gizaldi berriaren benetako herronka.
|
|
|
63) kontatu berri duenez, ume txiki batek zeruan hegazkina ikusi, eta pipi popo> hitza esan omen zion aitari. Txoria pipi> eta automobila popo> zirela jakiteaz gainera,
|
hitz
berria sortzeko sena ere bazuen, beraz, ume horrek. Eta, harrigarriena, zera:
|
|
|
Horra hor, bere soil biluzian, dio Zalbidek aitzindari irizpidea (Azkuerena) eta aitorle irizpidea (Mujikarena) aurrez aurre. Aitzindari irizpideak
|
hitz
berriak sortzera darama hizkuntzalari edo euskaltzaina. Hitz erabide arruntez, normalean:
|
|
|
Eta orain ere bai. Egoeraren larriak eta beharraren gorriak
|
hitz
berriak sortzera, ahalik eta modu egokienean baina berehala eta ugari sortzera, bultzatu izan du eta bultzatzen du aitzindari irizpideak. Euskaldunek, oro har, eta euskal idazleek bereziki, hitz berrien kontuak bideratu, landu eta umotu artean alferrikakoak (edo are kaltegarri) gertatu omen daitezkeen neurriak ez hartzera bultzatu eta bultzatzen du, aitzitik, aitorle irizpideak?.
|
|
|
Bestalde, aitzindari izatekotan, zein bidetatik jo ere erabaki behar izaten da: mailegu bidez ala euskararen barrutik
|
hitz
berriak sortuak. Bi kontu dira, beraz, joan den mende osoan zehar eztabaidagai izan ditugunak, eta mende berrian ere hortxe ditugunak:
|
|
|
2) Aitzindari bidea hautatzean, noiz egin maileguen aldeko apustua eta noiz
|
hitz
berria sortzekoa?
|
|
|
mailegua baztertu eta
|
hitz
berria sortzekotan, ongi eratua izan du, eta ulerterraza. Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago.
|
|
|
mailegua baztertu eta hitz berria sortzekotan, ongi eratua izan du, eta ulerterraza. Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da
|
hitz
berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago. Hau da, hitz berriak sortzea, ideia edo gauza berriak, euskaraz oraindik izenik ez dutenak, izendatzeko.
|
|
|
Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago. Hau da,
|
hitz
berriak sortzea, ideia edo gauza berriak, euskaraz oraindik izenik ez dutenak, izendatzeko. Villasante (1956:
|
|
|
Arantzazuko Biltzarreko txostenean ere arduratu zen Mitxelena gai honetaz, mailegua hartu edo
|
hitz
berria sortu, bi bideak genituela aitortuaz.
|
|
|
Garrantzi handikoa litzateke hitz hauen adierak jaso, erabaki eta arautzea. Hori dela eta,
|
hitz
berriak sortzea bezain erabakigarria gertatzen da Hiztegi Batuan hitz horiek adiera edo azpisarrera modura hartzea (agerraldi, > disko, > urin?).
|
|
|
Beste arlo askotan bezala, lexikologiaren arloan ere ikerlan ugari ezagutu ditu euskarak azken urteetan. Azkuek (1923) landu zituenetik, hirurogei bat urtean ez dugu berrikuntza handiegirik aurkituko euskal gramatiketan
|
hitz
berriak sortzeko euskarak hain bereak dituen hitz elkarketa eta eratorbi deaz. Izatekotan ere, Lafittek (1944) atzizkien sailkapenean egindako ekarpe nen bat azpimarratuko genuke.
|
|
|
Ezin uka oraindik ere lan handia dugula, eskerga ere esango nuke,
|
hitz
berriak sortzeko ditugun baliabideak, hitz elkarketa eta eratorbidea, hiz kuntzalaritza teorikoaren, eta zehazkiago, morfologia deribazionalaren?
|
|
2009
|
|
|
herria.
|
Hitz
berria sortu ez ezik, sentiberatasun berri bat ere sortu eta hedatu zen Europa osoko literaturazaleen artean. Literaturaren ederra, idatziz ezarritako sorkariei ez eze, beste era bateko sorkariei ere ondo zetorkien, zorionez.
|
|
|
Pausoz pauso, estrategia batzuk eraiki behar izan nituen beste testuinguruetatik hartutako hainbat hitz, esamolde, formula eta konparazio erdi galdu neurera ekartzeko. Baita tartean tartean
|
hitz
berriak sortzeko ere. Eta hona lan politenetako bat:
|
|
|
Aditzetan ere ez zuten mailegu bat ere sartu.
|
Hitz
berriak sortzerakoan, autoreek bi jokabide erakutsi zituzten, bata euskarak eskaintzen dituen baliabideak erabiltzea, eta bestea hitz berriak nola edo hala sortzea. Lehenengo jokabidearen adibideak dira:
|
|
|
ez dugu beti asmatu. Gure atzizki sistemaren errapeetatik jetzi dugu
|
hitz
berriak sortzeko elikagai gehiena, eta horrek, ezinbestean, hitzak luzatzea ekarri du.
|
|
|
Fikzioa dirudi, baina
|
hitz
berriak sortzen direnean argi dago kosmobisioak aldatzen direla, bereziki markatuak diren hitz batzuk ordezkatzeko, konnotazio batzuk dituztenak, beste hitz batzuk sortzen badira. Hitz berri horiek, gainera, beste konnotazio bat duten hitz batzuekin osatzen baditugu, manipulazioaren helburuak erdietsiko dira segurtasun osoz.
|
|
2010
|
|
|
> Bat bateko hizkuntzaren gabezia.> Zuzenduriko hizkuntza pobretzea.> Neologismoak edo
|
hitz
berriak sortzea.
|
|
|
Patua, baina, arrunt apetatsua da. Testua maketan sartzeko tenorean, ez zuten erabat ezabatu Ramon Saizarbitoria aipatuz hasten zen beste testu bat, eta uztarketa horretatik
|
hitz
berria sortu zen. Apirilaren 21ean egunkari honek argitaraturiko kronikan, honako hau irakur zitekeen:
|
|
|
Patua, baina, arrunt apetatsua da. Testua maketan sartzeko tenorean, ez zuten erabat ezabatu Ramon Saizarbitoria aipatuz hasten zen beste testu bat, eta uztarketa horretatik
|
hitz
berria sortu zen. Apirilaren 21ean egunkari honek argitaraturiko kronikan, honako hau irakur zitekeen:
|
|
|
Denborarekin bizirik dauden hizkuntzak aldatuz joaten dira:
|
hitz
berriak sortu, hiztunen eguneroko jardueran hitzak bestelakatu (moztuz, laburtuz, silabak tokiz aldatuz...), inguruko mintzairen maileguak onartu.
|
|
2012
|
|
|
– Trebe baino trebeago izan da beti
|
hitz
berriak sortzeko, hitz elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko. (LIB I:
|
|
|
– Trebe baino trebeagoa izan da beti
|
hitz
berriak sortzeko, hitz elkartuak batez ere, edota hitz arrunt ezagunak adiera berri batera egokitzeko.
|
|
2013
|
|
|
Eta hitz berria behar dugunean, gero hain ezagunak egin zaizkigun aukerak ditugula dio Txillardegik: antzinako hitzei adiera berri bat eman;
|
hitz
berria sortu euskararen baliabideak erabiliz (eratorria zein elkartua); edo, maileguz hartu. Eta ohar zorrotza:
|
|
2014
|
|
|
Beraz, aipatu gaztelaniazko luna ascendente/ descendente edo frantsesezko lune montante/ descendante adierazleak euskaraz emateko, ezin dira ilgora eta ilbehera erabili;
|
hitz
berriak sortu behar lirateke, esate baterako goranzko ilargi eta beheranzko ilargi, dagoeneko zenbaitek egin duen bezala. Adierazi nahi dugu, dena den, horiek ez direla, beren horretan, astronomia arloko termino zientifikoak (bai, ordea, goranzko/ beheranzko nodo).
|
|
2015
|
|
|
euskalkiak aberasteko eta euskaldunen arteko hartu emana errazteko, onuragarritzat jotzen zuten besteen hizkeren berri izatea eta, batez ere, besteen hitzak ezagutzea. Gaur egun, gainera, etengabea da
|
hitz
berriak sortzea, eta nahitaezkoa da hitz berri horiek euskalki guztietara hedatzea.
|
|
|
Arlo esanguratsua da honako hau. Batetik, euskara oso emankorra da hitz elkartuetan, eta horrexegatik berorregatik, harrobi aberatsa da etorkizuneko
|
hitz
berriak sortzeko.
|
|
2017
|
|
|
Asteon atzizkiei erreparatu diet behin baino gehiagotan, hitz erro beraren bihurguneetan barna nindoalarik. Tresna egokiak dira atzizkiak
|
hitz
berriak sortzeko, hots, behar berriak asetzeko.
|
|
|
Duela 200 urte, kasurako, existitu ere ez ziren egiten egun guretzat guztiz arrunt eta ohiko diren tresna eta kontzeptu asko: errolda, Internet, esleipen& Bestalde, duela gutxi arte, erakundeekiko harremanetarako hizkuntza erdara zen gurean, eta euskara horretarako erabili nahiak
|
hitz
berriak sortzera edota lehengo hainbat hitzi adiera berriak ematera behartu gaitu aipatutako eremuari dagokionez.
|
|
2019
|
|
|
: Euskaltzaindiak erabaki zuen
|
hitz
berriak sortzea eta bultzatzea idazleen eta herriaren zeregina izango zela, ez Euskaltzaindiarena berarena.
|
|
|
Hitzolariaren lana jendeak aurretik ezagutzen dituen hitzak, esanahi berria hartu dutenak edota hitz berriak proposatzea dela dio, eta hiru adibide eman ditu: " Gure herrian edo sektore jakin batzuetan erabiltzen diren hitzak beste guztiei zabaltzea; lehendik ere bazeuden hitzak baina orain esanahi berria emanez berrerabiltzea edota hitzen esanahiarekin eta sonoritatearekin jolastuz
|
hitz
berriak sortzea.
|
|
|
Prozedurak berak erakusten digu belaunaldi horien hizkuntza gaitasuna; nolabait ere, erran liteke ikusten zutena deskribatzeko erabiltzen zituzten esaldietatik hitz gakoak harturik, honelakoak bezalakoak asmatu zituztela: " uretan ibiltzen den oiloa", uroiloa;" basoan ibiltzen den urdea", basurdea;" lurra ikaratzen denean", lurrikara;" leher eginda gaudenean", lerrine; eta horrela, prozesu mental horren bidez,
|
hitz
berriak sortzen hasi ziren. Prozedura sofistikatu samarra, beraz.
|
|
|
C) Hitz eratorriak: hizkiak erabiliz —aurrizkiak, artizkiak eta atzizkiak—, hain zuzen,
|
hitz
berriak sortu nahian edota kategoria batetik bertzera eraman nahian, emeki emeki, baliabide xumeekin joan ziren bere lexikoa fintzen eta betetzen.
|
|
|
104. Ingelesaren bilakaeran ere, menderakuntza sasoietan
|
hitz
berriak sortzeko ahalmena atrofiatzen zela seinalatzen da:
|
|
2020
|
|
|
|
Hitz
berriak sortzeko erronka plazaratu zenuten itxialdiaren hasieran, eta “Hizteria Kolektiboa” liburuxkan jaso zenituzten denak.
|
|
|
Jakintza arlo baterako diskurtso berezitua eta terminologia lantzeak, ordea, ezinbestean ekarri ohi du garbizaletasunaren eztabaida: maileguz hartu behar dira terminoak ala
|
hitz
berriak sortu hizkuntza horretarako dituen arauak baliatuz. Euskarari dagokionez, Larramendiren Hiztegitik hasita, ez zaigu jokabide baten eta bestearen aldeko adibiderik falta (ikus, esaterako, Villasante 1988, Azkarate 1997, Hualde eta Zuazo 2007).
|
|
|
Jakintza arlo baterako diskurtso berezitua eta terminologia lantzeak, ordea, ezinbestean ekarri ohi du garbizaletasunaren eztabaida: maileguz hartu behar dira terminoak ala
|
hitz
berriak sortu hizkuntza horretarako dituen arauak baliatuz?
|
|
2021
|
|
|
Horrela juntatu dute dokumenturik gabeko mundua XX. mendeko literatura idatziari. Beharrez, konzepto eta
|
hitz
berriak sortu dituzte, hala nola" oraliture" rena kreolazko sorkuntza ren hastapenen erakusteko: ipuinak, asmaketak, kantuak, atsotitzak, etb.
|
|
|
Txorakeriarik eta alferrikako buru kantsaziorik gabe (Segurola). Nolanahi ere, ez du ia emankortasunik gaur egun
|
hitz
berriak sortzeko.
|
|
|
Badira bi motatako oinarriak onartzen dituztenak ere (kari1 edo ki2). Emankortasunari dagokionez ere, azpisail honetako atzizki guztiak baliatu izan dira euskara estandarrean
|
hitz
berriak sortzeko.
|
|
|
4.4.4.2a Lemari dagokionez, hemen ere egi forma zaharrari (jauregi) 10, herskaridun tegi nagusitu zaio; hauxe da forma nagusia,
|
hitz
berriak sortzeko erabili dena. Hasierako herskari ahoskabea, sudurkariaren edo albokariaren ondoan ahostun bihurtuko litzateke (degi).
|
|
|
Bestalde, Euskaltzaindiak esana du" Hitz elkartuen osaera eta idazkera" 25 arauan," Orain eratzekoak diren elkarteetan ez da komeni behinolako hots aldatze legeak, aspaldixko galdurik daudenak, berpizten jardutea". Beraz, hiztegietan aurkituko ditugu hots aldaketa horiek izan dituzten hitz elkartu eta eratorriak; baina hots lege horiek ez daude gaur euskaraz bizirik
|
hitz
berriak sortzeko orduan.
|
|
|
Eta kategoria bakoitzaren barruan, azpisailak egingo ditugu, gure artean Azkuek() egin bezala, zein motatako izena, adjektiboa... sortzen den bereiziaz. Atzizkirik emankorrenak,
|
hitz
berriak sortzeko oraindik ere baliatzen ditugunak baino ez ditugu aztertuko; gainerakoez, euskal lexikoaren ondarean antzeman ditzakegunez, baina hitz berririk sortzeko balio ez digutenez, aipamen orokor bat baino ez dugu egingo.
|
|
|
Eta kategoria bakoitzaren barruan, azpisailak egingo ditugu, gure artean Azkuek() egin bezala, zein motatako izena, adjektiboa... sortzen den bereiziaz. Atzizkirik emankorrenak, hitz berriak sortzeko oraindik ere baliatzen ditugunak baino ez ditugu aztertuko; gainerakoez, euskal lexikoaren ondarean antzeman ditzakegunez, baina
|
hitz
berririk sortzeko balio ez digutenez, aipamen orokor bat baino ez dugu egingo.
|
|
|
Azpisail honetako atzizkiek sortzen dituzten izenek multzoa, kolektiboa, kantitatea... adierazten dute. Euskara estandarrari begira, di eta eria dira batez ere bata bestearekin lehian
|
hitz
berriak sortzeko baliatu direnak; azpisail honetako gainerako eratorpen atzizkien eremua nahikoa mugatua geratzen ari da. Euskara estandarrean asko hedatu da go atzizkiaren bidez multzokari balioko izen eratorriak sortzeko joera (biztanlego, entzulego, irakaslego eta abar), baina go atzizkiak ez du halako baliorik izan literatura tradizioan (§ 4.1.4).
|
|
|
4.3.2a Euskara estandarrerako di hartuko genuke lematzat, berau delako hedatuena eta
|
hitz
berriak sortzeko gehien erabili dena. Euskalki mailako desberdintasuna dute di baino zaharragoak diruditen (eta askotan toponimo zein deitura gisa geratu zaizkigun) doi (nafarrera, elordui, ezpeldoi) eta dui (bizkaiera, Ezpeldui, otadui, sagardui) formek (ikus Mitxelena 1977b:
|
|
|
4.3.5b Multzoa —gehienetan handia— adierazten duen atzizki honek ez du ia
|
hitz
berririk sortu euskara estandarrean. Bestalde, Azkuek ematen dituen adibideak OEHko corpusekoekin alderatuaz, ohartzen gara bat baino gehiago (behiketa, behorketa, mandoketa, zaldiketa edo ardiketa) ez daudela testuetan dokumentatuak, nahiz horrek ez duen esan nahi ahoz erabiltzen ez direnik.
|
|
|
4.1.2e Baditu, azkenik, tasun atzizkiak beste hainbat oinarri ere, emankortasun aldetik askoz marjinalagoak direnak, adibide bat edo beste eman dutenak, baina
|
hitz
berriak sortzeko eredutzat erabiltzen ez ditugunak: batasun, hirutasun; bikoiztasun, hirukoiztasun.
|
|
|
Euskara estandarrean, ordea, beste eredu hau gertatu da emankorra,
|
hitz
berriak sortzeko bide eman duena (biztanlego, entzulego, irakaslego, ikuslego...), hots, izen multzokaria sortzeko baliatzea, baina tradizioan oinarririk ez duena. Erabilera oker horri, eta multzokariaren gehiegizko erabilerari aurre egin nahi izan dio Euskaltzaindiak (73 araua).
|
|
|
Beste atzizki batzuk ikusten ditugu ezia, tate, tzia... izen abstraktuen sortzaile eta, beraz, hein handi batean tasun atzizkiaren baliokide; hain zuzen ere, euskarak askotan izango du tasundun eratorria (ahuldade/ ahulezia/ ahultasun, gabezia/ gabetasun eta abar) beste atzizki hauekin sortutako izenaren ondoan. Baina hemen aipatuko ditugun atzizkiok ez dute emankortasun handiegirik izan euskararen ondare lexikoan, eta ihartutzat eman ditzakegu euskara estandarrean
|
hitz
berriak sortzeko. Horien artean adibide gehien utzi dizkiguna ezia da (ikus Villasante 1974:
|
|
|
Zabaleta). TZEN/ TZERA/ TZEKO trebe/ abil izan: Bera zen polizien aurka edozer aurtikitzeko trebeena (Borda); Laurehun mila gudari ziren, ezpata erabiltzen trebeak (Elizen arteko Biblia); Trebe baino trebeagoa izan da beti
|
hitz
berriak sortzeko (Mitxelena); Etzen trebe izandu bere etxean Jesus artzera (Mendiburu).
|
|
|
Euskara modernoan hizkuntzak behar dituen
|
hitz
berriak sortzeko ezinbesteko lanabesa dela dirudi: Mintzaira horrek zein abilki eta errazki moldatzen dituen hitzak (Joanategi); Zein abilki praktikatzen duan hire ofizioa!
|
|
|
Bi egitura motatan baliatzen dugu euskaraz aditzoina: batetik,
|
hitz
berriak sortzerakoan —ikusgarri, ekarpen, azterketa, etorbide, idazluma... —; bestetik, aditzoina ikusiko dugu adizki jokatu askotan ere: etor gaitezen, ikus dezagun, azter dezaket, ikas ezazu...
|
|
|
3.1e Informazio lexikoa ematen duten hitzen egitura du aztergai Morfologia lexikoak, hitzen egitura aztertzeko eta
|
hitz
berriak sortzeko hizkuntza jakin batek duen erregela multzoa. Bi azpiataletan banatzen da:
|
|
2022
|
|
|
Euskaraz, hitz mordoaren sortzaile bihurtu da tele, lehen osagai gisa. Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat
|
hitz
berri sortu dira gurean eta beste hizkuntzetan. Aurrez aurre egin ezin den guztia, tele bidez egitera behartu du jendea.
|
|
|
Arrasto hartzaile honen abantailak: hitz gardena eta erraz ulertzekoa dela, batetik; eta bestetik, ez gara
|
hitz
berririk sortzen ari, aski ezagunak baitira konposatuaren osagai biak.
|
|
|
· Bestea, arrastolariak, ia lanbide edo erdi lanbide bihurtu den jarduera ho ri izentzeko; izan ere, LARI atzizkia –edo honen aldaera diren ARI edo ketari atzizki erak– emankorra dugu eremu semantiko horretarako, jardue ra, zeregin edo ofizioen eremurako, segalari, aizkolari, soinulari edo urreketari be re aldian sortu diren bide berekoa. Kasu honetan
|
hitz
berria sortzen ari gara, hori ere egia da.
|
|
|
Txinako Alderdi Komunista
|
hitz
berriak sortzen hasten denean zerbait handia prestatzen ari den seinale izaten da. Azken urteotan gero eta gehiago entzun dugun terminoa da:
|
|
|
Hariari tiraka, corpus espezializatuak pixkanaka sortzeko nire insistentziari erantzunez, neologismoak sortzen irudikatu du bere taldea. Nahuatlak baliabide asko eta bereziak omen ditu
|
hitz
berriak sortzeko, eta ilusioz ikusi du zabaldu litekeen etorkizuna ildo horretatik.
|
|
2023
|
|
|
Ez da erraza, hori praktikatuz sortzen delako. Euskarak dituen zenbait molde politak dira, eta aukera eman dezakete
|
hitz
berriak sortzeko eta errealitate berriak izendatzeko. Daudenak ere berreskuratu genituzke.
|
|
|
Gure zaharren oinordetzarik gabe, ez genukeen ekarriko ahozko hizkeratik idatzira ekarri duguna; ez genukeen itzuliko euskarak mundu osoko hizkuntzetatik jaso duen guztia; ez genukeen hainbat etorkin erakarriko gure mundura. Ez genukeen hainbat hitz zahar egoera berrietara egokituko; bi edo hiru hitzen konposizioetatik
|
hitz
berririk sortuko; imajinazioaren erraietatik sabel hiztunik edo elezurtzik biziaraziko. Ez genukeen barre egingo edo hiztegia aberastuko hitzekin disfrutatu gabe Zakilixut modo...
|