|
2000
|
|
|
Egitate eginberrien froga naturala lekukoena da. Froga mota
|
hau
ez da komeni aspaldiko horietan galtzen diren egitate kasuetan. Inguruabar askotako eta nahasiak dira horiek, eta ez diote norberaren gogoari zehaztasunik ez atsedenik ere eskaintzen.
|
|
|
Besterik ez. Arlo
|
honetan
ez gara inoiz ere joango antzinatik eskuratu eta gizakiarekin batera sortu diren oinarriak baino harantzago.
|
|
|
Pentsamenduaren egintza garrantzitsuenak borondatez errepika daitezke; gehienetan,
|
hau
ez da kasua giza bizitzaren egintzetan. Jazoera baten ezaugarria da hura behin bakarrik gertatzea.
|
|
|
Enpirismoarentzat berarentzat ere jarrera kaltegarria litzateke, honek berez errealitatea ezagutzeko eratzen den zientziaren ikusmolde metafisikorik ez zuelako onartzen. Helburu metafisiko
|
hau
ez zen enpirismoaren auzia, ustezko enpirista batzuena baizik: Russellen ontologismo sasirrazionalistaren arduren artean zegoen, esate baterako.
|
|
|
110
|
Honekin
ez da esan nahi Schlick neokantiarra izan zenik, ikusmolde horren eraginaren ildo batzuk kontuan izan zituela baizik. Schlickek beti errefusatu zituen a priori sintetikoa eta Kanten espazio eta denboraren teoria, baina, bestalde, bere ezagutzaren teoria —holista eta formalista— kantiarra eta antienpirista bilakatu zen.
|
|
|
Ezagutu dezakedan bakarra nire egoera mentalaren berehalako edukia bada, non geratzen da ezagutza ororen oinarria den objektibotasuna? Fenomenalismoaren noraeza subjektibismoan erortzeko arriskuan zegoen, eta joera
|
honek
ez zituen Zirkuluaren partaide gehienak ase. Batzuek Tractatus aren joerari jarraitu zioten, batik bat bere solipsismoari, baina inork ez zuen idealismoaren tesia onartu, ez baitzuten uste errealitatea adimenarekiko independentea denik.
|
|
|
Baita gertatutakoari fidela ere, hau da, nahitaezkoa korronte filosofiko hura ulertzeko. Haatik, aurkezpen
|
hau
ez da nahikoa Zirkuluaren osotasuna ikusteko. Ildo horretatik, azken hamabost urte hauetan, Zirkuluaren partaide garrantzizkoenen lanaren ekarpenak hobeki ulertarazteko asmotan, ahalegin sakonak egin dira horien berrirakurketa serioa garatu eta vienarren tesi eta ibilbideak behar den lekuan kokatu ahal izateko.
|
|
|
Egun arte askok esan bezala, onartua zegoen Schlicken egiaztagarritasunaren defentsak Hume eta Machen kutsua zeramala, Russellen enpirismoa eta Wittgensteinen ideia terapeutikoak —filosofiak garbiketa lanak egin behar ditu— zirela medio. Haatik, irudi
|
hau
ez da egokia, bilakaera nabarmena eman zelako Schlicken hasiera neokantiarretik110 Hilberten eta Einsteinen ideiak onartu zituen arte. Hau irudiztatzeko, Schlicken ezagutzaren teoria eta horrek erlatibitatearen teoriarekin dituen lotura esentzialak behatu besterik ez dago, eskematikoki bada ere.
|
|
|
Lehena, ikusmolde
|
honek
ez du azaltzen onartu behar ditugun ezaugarri esperientziatuen eta ez esperientziatuen artean existitzen diren oinarrizko desberdintasunak. Onartzerakoan, biak hein berean errealak direla onartzen da.
|
|
|
Egiaztagarritasun printzipioaren bertsio hertsian, esanahia duen enuntziatua, praktikan egiazkoa edo faltsua dela erakus zitekeena zen. Esperientziaren batek egon luke enuntziatuaren egibalioari erantzuteko baina, jakina,
|
hau
ez zen beti gertatzen. Printzipioa hertsiegia zenez, bere arabera diziplina batek, ezagutzazko diziplina izan nahiez gero, ez lituzke zentzurik gabeko enuntziatuak onartu behar.
|
|
|
arima. Eta inolako benetako hipotesirik ez dagokion entitate metafisiko
|
honek
ez dauka inongo lotura logikorik subjektuarekin.75
|
|
|
Beraz, tesi batek esanahia duen ala ez adierazterakoan, zer motatako esanahiari buruz ari garen zehaztu behar dugu. Tamalez, filosofia eta zientziaren diskurtsoan Carnapen irekitze
|
honek
ez zuen ez eraginik ez arrakasta handirik lortu, esparru hauetan —filosofia zientifikoa bailitzan ulertuz, jakina— garrantzizkoa esanahi teorikoa bakarrik baitzen. Beste osagaiok, emotibo, estetiko edo bestelako edozeinek, albo eragin psikologikoak eduki ahal izan arren, ez zeukaten zeresanik zientzia edo filosofiaren enuntziatu bat indartzeko garaian.
|
|
|
Carnap Vienako Zirkuluaren intelektual aurrerakoia, barnerakoia eta zerebrala izan zen, beti prest, kritika zorrotza eta ongi oinarritutakoa aurkeztuz gero, bere oinarrizko hipotesi teorikoak berraurkezteko.
|
Honek
ez du nahi esan bere gogoetak egokitzen ibiltzen zenik kritikekin ongi geratzeko, ezta gutxiago ere. Analisi askoren ondoren, egun badakigu bere ibilbide intelektuala, hau da, bere emaitzak —idazkiak eta gogoetak— zeharkatu dituzten ezaugarri konstante batzuk badaudela, esate baterako joera antimetafisikoa, tolerantzia linguistikoa eta kontzeptuala, edo eluzidazioaren helburua49 Bere ildo teorikoak Neurath pragmatikoarekin bat ez etortzera eraman zuen, baina harrezkero hobeki ikusiko zenez, Zirkuluaren erreserba ideologikoaren buruan jartzera ere bai.
|
|
|
Schlickek uste zuenaren aurka, Reichenbachek honako argudio honi eusten zion: orokorpen unibertsalak portaera arauak —hau da, etorkizunean zer egin jakin ahal izateko arauak— bailiran onartzearen ahalegina ez zen bat etortzen zientzia errealak haiek kontuan hartzen zituen moduarekin berarekin, legeak baieztapen edo asertzioak ez direla adieraztearen antzeko zerbait bailitzateke, eta
|
hau
ez dator bat zientzi jarduerarekin. Indukzioa kontzeptualizatu egin behar zen, baina zientziagintzari egokituz, hauxe baitzen nolabait Vienako Zirkuluaren filosofia zientifikoaren gidaria.
|
|
|
Baliteke lege bat partzialki baieztatzea, egiaztagarritasun hertsia ez planteatu arren. Baina, tamalez, indukziotik erabat gertu agertzen den kontzeptu
|
honek
ez zuen Humeren arazoa ebazten, baieztapenaren kontzeptu arrunta —zientzi hipotesia baieztatzen duten behaketazko enuntziatuei buruz mintzatzerakoan erabiltzen dugun berbera— ezin baitzen egokiro formalizatu logika klasikoan. Batzuk ahalegindu ziren:
|
|
|
egun, toki askotan, filosofia tradizionala loraldi betean dago; eta, tamalez, inork ez du hura kritikatzen espektakulu metafisiko hutsala izateagatik, beren kontsumitzaileen ‘inspirazio nahasitik’ babesean mantentzeagatik, ezta are biziotsuagoak diren beste proposamen antirrazionalen lepokoa edukitzeagatik ere. Baina
|
honek
ez du ezeztatzen Vienako Zirkuluaren ikusmolde filosofikoa. Guztiz alderantziz:
|
|
|
Alabaina, Vienako Zirkuluarekiko ikuspegi kritiko
|
hau
ez da Horkheimer eta Frankfurteko Eskolarekin bakarrik lotzen. Hirurogeiko hamarkadatik aurrera batez ere, unibertsitate aleman eta austriarrean, eta harrezkero mendebalde osoan, filosofia eta gizarte zientzietako esparruetan zientzia eta teknikaren ulermen enpirista logikoa, alde batetik, eta ikusmolde humanistak deiturikoak, bestetik, bateraezinak direla onartzea ohikoena izan da.
|
|
|
4) Arrazoimenak esperientziari dio zor bere izatea eta esperientziara mugatzen da: arrazoimen kontzeptu
|
hau
ez da razionalisten berbera; arrazoimen berri lez uler dezakegu, jarduera praktikorako baliagarria, ez metafisikoa, zeren politikak, etikak, erlijioak eta beste hainbat giza ekintzen esparruek berorren beharra baitaukate. Kasu honetan, bere ahalbide eta mugak aztertzen dituen arrazoimen kritiko bat da.
|
|
|
Ni-ak beste edozein objektuk dituenak baino modu konplexuagoan ditu elementuak eta hauen arteko asoziazioak ere. Tamalez, Mach puntu
|
honetan
ez zen oso argi azaldu, eta ez zuen garbi idatzi Ni-a ‘nire gorputza’ den ala ez. Baina ikus dezagun kontzeptu hauek zein lotura dituzten Machen sistema epistemologikoarekin.
|
|
|
Adibidez, esaten badugu bizkaitar oro euskalduna dela, eta euskaldun oro europarra dela, orduan bizkaitar oro europarra dela ondoriozta dezakegu. Argi dago
|
honekin
ez dugula errealitate berririk aurkitzen; baina hain begi bistakoa ez zen egia bat azaldu dugu. Eta adibidea leloa badirudi, zientzia edo matematikako argudio konplexuagoak har genitzake, tesi ezkutuak ez direla beti aurkitzeko hain errazak ikustearren.
|
|
|
Horregatik hain zuzen ere deitzen zaio askotan ‘anglosaxoniar filosofia’ filosofia analitikoari. Alabaina, Michael Dummett filosofo britainiarrak esan bezala, izen
|
hau
ez da zuzena: hobe litzateke filosofia ‘anglo austriarraz’ mintzatzea.
|
|
|
Modu honetan, Vienako Zirkuluaren ikusmoldearen lubakitzea aldez aurretik uste zena baino askoz ere sakonago eta konplexuagoa da. Eta
|
hau
ez da soilik zio historikoengatik garrantzitsua: kontuan hartzen badugu —zuzenki— vienarren positibismo logikoa filosofia analitiko berriaren iturri berezien arteko bat dela, Zirkuluaren filosofiaren berrinterpretazioak zerikusi handia du filosofia analitiko eta kontinentalaren arteko erlazioen auzian.
|
|
|
Forma/ eduki bereizketa kantiarrak XVIII. mendeko fisika matematikoari zor zion bere izaera, bereziki espazio denboraren erreferentzi eremuaren ikusmolde euklidear newtondarrari.
|
Hau
ez zen edukiaren ‘ontzia’ besterik, higiduraren lege deterministek eraentzen zuten materiaren gunea. Vienako Zirkuluaren partaideentzat, alta, ikusmolde honek muga gaindiezin batekin egiten zuen topo:
|
|
|
Liburu horrek munduko deskribapen osoa edukiko luke. Esan nahi dudana da liburu
|
honek
ez lukeela judizio etiko deitzen dugun ezer edukiko, ezta halako judiziorik inplikatzen duen ezertxo ere. Noski, balio judizio erlatibo guztiak eta zientzi proposizio egiazko guztiak edukiko lituzke, eta azken buruan egin daitezkeen egiazko proposizio guztiak.
|
|
|
Adibidez, zeru urdinerantz begiratzen dudanean esperientzia hori edukiz gero, zerua urdina izateak harrituko ninduke, hodeitsua den kasuarekin konparatuta. Baina
|
hau
ez da esan nahi dudana. Zerua existitzeak harritzen nau, edozein modutan izanez.
|
|
|
Brahmsen Laugarren Sinfonia bi akorde erabiliz irekitzeko Joachimen proposamena arbuiatzeko haren arrazoia ez zen horrek ez lukeela emango berak nahi zuen hunkipena, baizik eta halako zerbait: "
|
Hau
ez da esan nahi dudana". Esan zuen Estetikan arrazoiek" deskribapen erantsien izaera" dutela:
|
|
|
Heriotzaren maiestateagatik hunkituta dagoenak halako bizitza baten bidez bakarrik eman diezaioke adierazpena. Jakina,
|
hau
ez da inolako azalpena, sinbolo baten ordez beste sinbolo bat jartzea baizik. Edo:
|
|
|
Maitearen irudiari musu bat ematea. Jakina,
|
hau
ez datza irudiak erakusten duen gauzaren gain eragin zehatz bati buruzko sinesmen batean. Bere helburua gogobetetzea da eta hori lortzen du.
|
|
|
—Aise imajina dezakegu, adibidez, tribu baten erregeak begi guztien bistatik kanpo izan behar duela, baina baita tribuko gizaki bakoitzak ikusi behar duela ere. Egiaz, azken
|
hau
ez da gutxi gorabehera kasualitatez gertatuko, baizik eta jendeari erakutsia izango zaio. Agian inork ez du hura ukitzeko baimenik, baina agian guztiek ukitu behar dute.
|
|
|
Gizakiak bere fantasiarekin gozatzen duela agerikotzat hartuz gero, orduan kontuan hartu behar da fantasia
|
hau
ez dela irudi margotua bezalakoa, ezta plastikozko eredua bezalakoa ere, baizik eta osagai heterogeneoz egindako konfigurazio konplexua: hitzak eta irudiak.
|
|
|
Sadabaren erlijioaren filosofiak Wittgensteinen iturrietan edaten du eta liburu
|
hau
ez da salbuespena. Orrialdeotan zehar Wittgensteinen eraginak bizirik dirau.
|
|
|
Egiaz, berezitasun
|
honek
ez du bakarrik zerikusirik" ghost" eta" shade" adierazpenekin, eta garrantzi txikia ematen zaio" arima"," espiritu"(" spirit") hitzak gure hiztegi jasoaren zati gisa kontuan hartzeari. Honekin konparatuta, gure arimak jan eta edaten duenik guk ez sinestea ñimiñoa da8.
|
|
|
Gizaki bati libreki basoaren zuhaitz batean jaiotzeko aukera emango balitzaio, batzuek zuhaitzik ederrena edo altuena aukeratuko lukete, beste batzuek txikiena, eta beste batzuek zuhaitz ertaina aukeratuko lukete edo batez bestekotik behera dagoen zuhaitza; eta nago
|
hau
ez litzatekeela filisteismoagatik izango, beste batek altuena aukeratu duen zio beragatik edo zio mota beragatik baizik. Gure bizitzaz dugun sentimendua eta munduan bere ikuspuntua aukeratu zezakeen izakiaren sentimendua erkagarriak izatea, nire ustez, jaio aurretik gure gorputza aukeratu dugula dioen mitoan —edo sinesmenean— datza.
|
|
|
Bide hori hartzera kondenatuak gara, ez baitugu beste biderik. Baina jakin behar dugu bide
|
honek
ez duela helmugarik: beti harrituta geratuko gara gauza baten edo bestearen aurrean.
|
|
|
Bukaeran, positibistak zientziaren parrokoak dira eta baita aurrerapen teknologikoaren misiolari ere, fede
|
hau
ez dutenak bekatari basatiak eta hereseak baitira. Jakina, Ingalaterra fede honen eliza berria da.
|
|
|
1890ean James George Frazer antropologoak The Golden Bough (Urrezko abarra) lanaren lehenengo liburukia atera zuen, baina magia eta erlijioari buruzko lan antropologiko
|
hau
ez zen bukaturik geratu 1915 arte, 12 liburukia agertu arte. Ospe handia izan zuen arren, Wittgensteinek ez zuen inoiz lan osoa irakurri.
|
|
2001
|
|
|
Platonek hobesten zuen ahozko irakaspenak, ordea, ez du eragozpen hauetako bat ere sufritzen. Honela, Platonek bere elkarrizketak ikertzaileak bere Akademiara erakartzeko propaganda gisa ulertzen zituen,
|
honek
ez baitu esan nahi elkarrizketoi garrantzi filosofikorik kentzen dienik. Doktrina ez idatzi hauen edukiak Platonen ikasleek berek eginiko informeei eta emaniko berriei esker ezagutzen ditugu, Aristotelesek igorritakoei esker bereziki.
|
|
|
honetarako, definizio zuzen baten erregelak eta ondorioztatze egoki batenak behar ditugu. Eta honez gain, ezinbestekoa da solaskidearen ahalmenen onarpen zintzoa egitea, berdinen artean eztabaidatuz; baldintza
|
hau
ez da betetzen norbait eztabaida batean irakaspenak emateko asmoz sartzen bada eta irakaspenik hartzeko prest ez badago, ezta ere solaskideen arteko maila intelektuala ezberdinegia izanik solaskideren baten iritziak besteentzat interesik gabeak bihurtzen badira. Eta, azkenik (azken baldintza), solaskide bakoitzak sostengatzen dituen iritziekin identifikatu beharra dauka:
|
|
|
(...) Izan ere, Homerori buruz ondo hitz egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari eragiten dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman
|
honek
ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela hauek harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik....
|
|
|
Hurbilketa horrek izate misto bat sortzen du, konposatu bat, nahasketa. Platonek nahasketa
|
hau
ez du edozein modutan ulertzen, hertsiki proportzional eta aritmetiko gisa baizik: nahasketa" analogikoa".
|
|
|
Izan ere, Homerori buruz ondo hitz egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek16 magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari17 eragiten dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman
|
honek
ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela hauek harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik....
|
|
|
Beraz, materia indarren substratu gisa pentsatzen du. Materiaren ikuspuntu dinamiko
|
honek
ez zuen harrera onik lortu hasiera batean, nahiz eta geroago Oersted eta Faraday moduko zientzialarien gain eragin garrantzitsua izan zuen. Kantek bere garaiko zientziaren aurrerabidea zehazki jarraitu zuen; zahartzaroan, kimika eta elektromagnetismoaren arloen hastapenak lantzen zituzten liburuak irakurri zituen.
|
|
|
Ahalgarria esperientziaren baldintza formaletara egokitzen dena da. Ekarpen berria da hau ere maila honetan, zeren ordura arteko razionalismoak, Leibnizek, ahalgarria kontraesanik ez duena bezala ulertzen du; baina
|
hau
ez da nahikoa izango Kantentzat. Logika formalaren legeekin bat egiteaz gain, hots, kontraesanik ez barnebiltzeaz gain, ahalgarri denak sentimenaren eta adimenaren baldintzekin bat egin ahal izan behar du.
|
|
|
Beharrezkoa errealari esperientziaren baldintza orokorren arabera lotua dagoena da. Beharrezkotasun
|
honek
ez dauka zentzu ontologikoa, gauzari berari dagokiona, baizik eta epistemologikoa, hau da, beharrezkotasuna agerpenen arteko harremanei soilik dagokio. Ondorioz, erreala denak lege baten arabera jokatzen badu, orduan beharrezkoa ere badela esango dugu.
|
|
|
Harreman horren arabera irudimenak errepresentazioaren forma bere baitan hartzen du aintzat, ez adigai bat bilatzeko asmoz. Beraz, judizio estetikoan ezagutza baten baldintza subjektiboak badaude ere,
|
hau
ez da inoiz adigaia determinatzera iristen, eta ez dago ezagutzarik, ederraren sentimendua baizik.
|
|
|
Helbururik gabeko helburutasunaz hitz egingo du Kantek. Eskematizazioan denboraren eraketa transzendentala gertatzen dela ikusi dugu, baina orain
|
hau
ez dago aurredeterminatua eta ez da ordena berezi bat finkatzen, baizik eta eskematizazio irekia da, irudimen askeak sortzen duena.
|
|
|
Bi gauza ezberdin baditugu, ezaugarriren bat ezberdina izango da. Hala ere,
|
honek
ez du kontuan hartzen espazioa eta denbora ez direla predikatuak, gauzen ezaugarriak beste edozein ezaugarri bezala, baizik eta izaera berezia dutela. Kanten terminologian begiespenaren formak dira eta ez adigaiak.
|
|
|
Hutsegitea transzendentala da arrazoimenak joera duelako nia objektu bihurtzeko, beste substantzia bat besterik ez. Hala ere,
|
hau
ez da legezkoa eta emaitza orokorrak dio ezin dela azken subjektu baten existentzia ezagutu substantzia gisa, substantziez hitz egiteko iraunkorra den oinarri bat behar delako eta horrelakorik ezin dugulako lortu adigai soilen bidez subjektuaz ari garenean.
|
|
|
4 Laugarren paralogismo
|
honetan
ez da niaren edo arimaren adigaia lantzen, baizik eta honek kanpoko errealitatearekin duen harremana. Kanpoko objektuen izateak zalantzakorra dirudi, hautemapen jakin batzuetatik erator dezakegulako eta, beraz, seguru cogitoa besterik ez dugula dirudielako.
|
|
|
Hau frogatzeko onar dezagun aurkakoa, badagoela izadiaren lehen kausa aske bat. Kausen katea denboran hasiko da une batean eta beste une bat egongo da horren aurretik; hala ere, aurreko une
|
honek
ez du ondorengoa inolaz ere determinatzen, kausen katea hasi aurretik baitu ezer determinatu. Baina honek bigarren analogia, hau da, kausalitatearen legea apurtuko luke, eta hori ezinezkoa litzateke esperientziaren eremuan.
|
|
|
Kantek berak bere lehen liburuan bestelako espazioen hipotesia onartzen zuen, dimentsio anitzeko geometria gorena ere aipatzen zuen, ez soilik idealki, baizik eta higiduraren legeak bestelakoak balira espazio fisikoa ere ezberdina izan litekeela onartzen zuen. Gero ideia
|
hau
ez zuen jaso, tamalgarria dena, zeren Fisika garaikideko ideiak aurreratzen baititu. Beraz, geroko Matematika ez euklidearren sorrerak ez du apurtzen Kantek sortu zuen Matematikaren funtsezko oinarritzapena.
|
|
|
Judizioak nolakotasuna izan behar du, hau da, baieztatzailea, ukatzailea edo mugagabea izan behar du. Bi lehenek ez dute inolako zailtasunik," hau zuhaitza da" edo"
|
hau
ez da zuhaitza" esan dezaket, baina hirugarrena argitu egin behar da. " Hau ez zuhaitza da" erako judizioa litzateke.
|
|
|
Bi lehenek ez dute inolako zailtasunik," hau zuhaitza da" edo" hau ez da zuhaitza" esan dezaket, baina hirugarrena argitu egin behar da. "
|
Hau
ez zuhaitza da" erako judizioa litzateke. Hemen, gauza hori zuhaitzak ez diren gauzen multzo mugagabean kokatzen da.
|
|
|
2 Kategorien sailkapen
|
hau
ez da estatikoki ulertu behar, kategoria bakoitza besteekiko loturarik gabe hermetikoa balitz bezala, era dinamikoan baizik. Azken finean, kategoria hauek benetan ezagutza konkretuan besterik ez dute ekiten, eta honek kategorien arteko lotura ezberdinak suposatzen ditu.
|
|
|
apriorizko sintesiaren printzipioak trikotomia bat barnebiltzen du, adigaia baldintza gisa, baldintzatua, bigarrena lehenengotik eratortzea.
|
Honek
ez du esan nahi hirugarren kategoria eratorpen soil bat denik, baizik eta autonomoa da, funtzio edo adimenaren ekintza berezi bat adierazten du. Hauxe da, hain zuzen, Hegelen dialektikaren jatorria.
|
|
|
Inork pentsa lezake 200 urte igaro direla Kritika idatzi zenetik eta gaur egungo epistemologiak zerikusi gutxi duela bere jatorri urrun harekin. Liburu
|
hau
ez da ideia hau ezeztatzen saiatuko gaur egungo eztabaidak zuzenki eta sakonki jorratuz, baina zeharka bada ere razionalismoaren eta enpirismoaren artean erdiko bidea bilatzen duen Kanten saiakerak oraindik ere eragin indartsua baduela erakutsiko du1.
|
|
|
Eta arrazoimen hutsaren kritika izango da arrazoimenaren legezko asmoak bermatu eta oinarririk gabeko harrokeriak baztertuko dituen epaimahaia. Kritika
|
honek
ez ditu liburuak edo sistemak arakatuko, arrazoimena bera baizik, eta, horrela, Metafisikaren ahalbidea edo ezintasuna eta bere hedadura eta mugak zehaztuko ditu. Filosofia ez da zelai lau eta muga ezezagunekoa, baizik eta esfera bat:
|
|
|
Ezin da ezer errepresentatu eta, ondorioz, ezagutu, espaziorik gabe. Ezintasun
|
hau
ez da irudimenaren akats bat, alegia," ezin dut irudikatu Kazakhstango pertsona baten itxura" esaten denean adierazten den ezintasuna, baizik eta oinarrizkoagoa den ezintasuna da: " puntua ezin da errepresentatu hedadurarik gabe".
|
|
|
Adigai bat milaka kasutan egikaritzen da, milaka" txori" daude. Baina txori bakar bat ere ez da" txori" adigaia,
|
honek
ez du hegan egiten, ez ditu lumak. Espazioa, ordea, ez da adigaia, bere zatiak ez baitira espazioaren egikaritzapen bat, baizik eta espazioaren zatiak besterik ez, eta zati bakoitza beti espazioa da ere berean eta horrela mugarik gabe jarrai dezakegu.
|
|
|
Askatasunak, berriz, gauzen egoera berri bat adierazten du, eta, ondorioz, kate berri bat hasteko ahalmena barnebiltzen du. Beraz, kausen eta efektuen kate horretatik at geratuko litzateke, esperientziaren eremutik at. Askatasun transzendental hau gero etikan agertzen den askatasun praktikoaren oinarria da, eta lehenaren ukapenak bigarrenaren ezintasuna eragingo luke (sentsuetatik aske norbere burua determinatzeko ahalmena; baina
|
hau
ez da autua orain). Kausalitateak esperientziaren mailan duen jokabidea Analitikan frogatu denez, Kantek orain erakutsi nahi du askatasuna ez zaiola kontrajartzen izadiari.
|
|
|
Ni ez naiz gizon gailen eta gogoetatsuek (adibidez, Sulzerrek) sarri ahoskatu duten iritzikoa, orain arteko frogen ahultasuna ikusi dutela eta: oraindik inoiz gure arrazoimen hutsaren bi esakune nagusien demostrazio nabariak asmatzea itxaron daitekeela, alegia, ‘Jainkoa badago’, ‘geroko bizitza badago’ Aitzitik, ziur nago
|
hau
ez dela inoiz gertatuko. Izan ere, nondik nahi ditu atera arrazoimenak esperientziaren objektuei eta hauen barneko ahalgarritasunari lotzen ez zaizkien baieztapen sintetiko hauetarako oinarriak?
|
|
|
Arrazoimenaren batasuna sistemaren batasuna da eta batasun sistematiko
|
honek
ez dio balio arrazoimenari objektiboki oinarri esakune baterako, honela objektuetara hedatzeko, baizik subjektiboki maxima gisa objektuen ezagutza enpiriko orotara hedatzeko(...).
|
|
|
Arrunki Kritika ren bigarren atal nagusi
|
hau
ez da apenas aipatzen, baina 150 orri betetzen ditu eta, beraz, Kantentzat berarentzat bazuen garrantzia. Hala ere, onartu behar da bere edukiaren batasuna ez dela hain argia, eta atal osoaren azken asmoa ere ez dela hain erraz ulertzen, nahiz eta han eta hemen gai interesgarriak aurkezten dituen.
|
|
|
Askatasun honetan funtsatzen da arrazoimenaren existentzia, eta
|
honek
ez du autoritate diktatorialik, baizik bere agindua beti hiritar askeen adostasuna besterik ez da, eta hauetako bakoitzak bere ezbaiak, baita bere betoa ere, ahoskatu ahal izan behar du beldurrik gabe (A738/ B766 (E546)).
|
|
|
Ondorioz, Filosofiaren historia baten eskema ematen ahalegintzen da irizpide ezberdinen arabera. Hala ere,
|
hau
ez da iritzi soilen historia izango, baizik eta arrazoimenaren garapenarena, arrazoimenak bere historian hartu dituen formena.
|
|
|
Badirudi zerbait baldintzatua bada, honek bera baldintzatu duen zerbait eskatzen duela halabeharrez. Baina
|
hau
ez da guztiz egia; egia da baldintzatua berbaitango gauza bezala hartzen bada soilik; baina ez da hori kasua, baldintzatua beti ere espazioan eta denboran baitago. Eta esperientziaren barne baldintzen katea luza daiteke beti ere, eta horrek ez du ondoriotzat guk kate amaigabe horren izatea onartzen dugunik, berbaitango gauza osatua balitz bezala, baizik eta katea mugarik gabe luza daitekeela soilik.
|
|
|
Dena den, ‘maximum’ bat bilatzen duen atzerabide
|
hau
ez da axioma bat izango, arazoa baizik, edo zeregina. Arrazoimenaren printzipio erregulatzailea da, ez eratzailea, eta honen arabera esperientziaren barneko ezein muga da azken mugatzat hartu.
|
|
|
Gai gutxi izango dira maitasuna baino gehiago aipatu, aztertu, erabili eta bikainago goraipatu izan direnak. Baina gizakiaren funtsezko izaeran datzanez, beragan hautamena eta ezagumena daramatzan maitasun
|
honi buruz
ez dut ezer aurkitu idatzita. Aurrerago Kantekin eztabaidan esango duguna laga behar dugu argi hemen:
|
|
|
Eta
|
hau
ez da teoria edo hipotesia, nire bizitzan hamaika bider nabarmen agertu izan zaidan egia baino. Eta gaur berdin.
|
|
|
Baina sasigogoen arazo
|
hau
ez da nire tesi honen ilunpe bereizia. Edonork esango du animalia arrazoimendunak razionaltasunaren aurka joka dezakeela, Aristotelesek egin zuen eran.
|
|
|
‘Ni maitagogoa naiz’, esan dut. Ni naizen
|
hau
ez da maitamen hutsa, ez delako mena bakarrik, ahal izatea bakarrik; maitatzera joera, bultzakada, irrika, maitatzen ari beharra baizik. Maitatzeko sen duna naiz; hori da nire gogoko izaera sakon sakona.
|
|
|
Lan honen zati
|
hau
ez da beharrezkoa nire tesiaren azalpenerako. Baina gizakiaren izana eta sorrera egunero darabil zientziak, batez ere eboluzioaren gaia aztertzerakoan.
|
|
|
Adimenez diharduen zientziaren datu zientifikoei ere —kausalitatezko legearen menpe dauden fenomenoei— azken benetako babesa adimenaren jaun den gogo ezagutariak eman behar die, adimen hutsaren ahalmen urriek eman ezin diena.
|
Hau
ez dute aipatzen zientzialari fundamentalistek, gizakiaren jakintzaren objektibotasunean fededun direlako. Eta zenbat eta ozenago aldarrikatu objektibotasunaren postulatua, hainbat eta fededun itsuago direla erakusten dute.
|
|
2002
|
|
|
|
Hau
ez da, baina, esan beharreko guztia; nahiz egoitzak emandako irabazkinetatik ezer egokitu ez, administratzaile desinteresatuak soldata bat jasoko du. Izan ere, soldata da lanpostuak dakarren legea, langileak egokitu zaizkion zereginak egoki betetzeko motibo nahikoa ematen ez badu ere; aitzitik, sarri askotan interesaren eta betebeharraren artean ezinbestekoak diren lokarriak hausten ditu horrek.
|
|
|
Baina esan bezala,
|
honek
ez die soilik arrazoi humanitarioei erantzuten. Dagoeneko, helburua ez da delitu egilea zigortzea, delitua ekiditea baino.
|
|
|
Benthamek dioskunez, gizakion ekintza guztiak pasioetan oinarrituta daude. Utilitatearen printzipio
|
honek
ez ditu printzipio edo motibazio moralak ikusi nahi (printzipioen kantiar zentzuan, bederen), ondorioak baizik. Hau dela eta, 1960ko hamarkadatik aurrera autore zenbaitek nahiago izan dute utilitarianism terminoaren ordez consequentialism erabiltzea, korronte honen oinarrian nahasia den utilitatearen ordez ondorio kontzeptua kokatuz.
|
|
|
Eta sailkapena egiten den kasuan ere, ez da beti presoaren onurarako. Emakume kartzeleratuen kasuan, esaterako, hauen baldintzak txarragoak izan ohi dira gizonezkoenak baino, populazio osoaren ehuneko txikiagoa osatzen dutenez (espainiar estatuan, adibidez, %8 dira, baina beste estatuetan ez dira %4ra iristen), beraientzako egiten den gastuak pertsona kopuru txikiagoa asetzen duenez, gastu
|
hau
ez baita egiten. Honen adibide esanguratsuena gizonen kartzeletan espazio berezitu bat uzten zaien kasuetan aurkitzen dugu:
|
|
2003
|
|
|
Horren guztiaren ondorioz, Platonen estiloa magikoa da egoera eta pertsonaien arabera aldatzen baita, aske eta guztiz naturala, maila askotan mugitzen dena eta benetako elkarrizketen garapen naturala estuki jarraitzen duena, errepikapen eta anakolutoak (esaldi moztuak) sartzeraino. Baina hizkeraren naturaltasun
|
hau
ez da oztopo pentsaeraren egia abstraktuenak adierazteko. Egia horiek logikatik kanpo daudenean mitoa erabiltzen du Platonek (kobazuloarena, adibidez), edota egitura poetikoa ere behar izanez gero.
|
|
|
Areago, euskaralpenaren tankera aukeratzean ere, Euskal Herria zatitzen duen mugaren gainetik jokatu da, bateko eta besteko ekarpenak eginez. Dena den, testu
|
hau
ez da XVII. mendean euskarak berak, frantsesaren eta biarnesaren ukituan zituen lurraldeetan, agerian erakusten zuen molde horretakoa. Hala nahita egin da hori, hautuaren arrazoiak zuzenak iritziko zaizkiolakoan testu hartzaileari.
|
|
2004
|
|
|
Egia da guk genukeela esan pertsona horri buruz dugun ezagutza osoa zientzian oinarritzen denik, ezta beharrik ere; askok, gainera, higuina erakutsiko liokete eguneroko bizitzan lagunekin eta ezagunekin izan ditzakegun harremanak zientziaren galbahetik pasatzeari: " zera murriztuko dut nire betiko lagunarekin edo maite dudan neska edo mutilarekin dudan harremana zientziaren bide estura!", esango genuke, baina Descartesek une
|
honetan
ez dihardu ezagutza zientifikoaz, baizik eta ezagutzaren edozein formaren ahalbideaz; eta horregatik, hain zuzen, eraman dezakegu argudioa halako muturreraino, horregatik astintzen ditu gure konfiantza osoaren sustraiak.
|
|
|
Arketipo edo eredu logiko honetan aurkituko du errealitatearen lehen forma, beste forma guztiak taxutzen dituen lehen zergatia, gizakiak berarengandik kanpoko munduaz pentsatzeko lukeen aurrebaldintza. Bera izango da errealitatea bere osotasunean bilduko duen lehen eredua, zergatia eta aurrebaldintza;
|
hau gabe
ez litzateke ahalezkoa izango ezagutzea, ezta existitzea ere. Beraren bidez ideien artean ordena bat ezarriko da eta kanpoko munduak justifikazio logikoa eta ontologikoa aurkituko du gure barruan.
|
|
|
Egia esan, ez dugu haustura garbirik igartzen bi egoeren artean, iratzargailuaren hots gogaikarria ez bada; eta, egia esan,
|
hau
ez da askotan nahikoa muga garbia izaten eta, gainera, ez dut uste Descartesen garaian existituko zenik horrelako trasterik, oilarraren kantua ez bazen; eta badakigu, gainera, ez ziola berak jaramon handirik egiten doinu horri. Gainera, lotan gaudela segurtasuna dugu bururatzen zaizkigun irudiez, esnatzerakoan segurtasuna dugun bezala hautematen ditugunez.
|
|
|
Jainkoaren naturaren artean, hau da, Jainkoaren ideia
|
hau
ez dela asmatutakoa, ez dela nire pentsamenduaren menpekoa, baizik eta benetako natura aldaezin baten irudia dela.51
|
|
|
Descartesek arrazoinamendu matematikoari ematen dion garrantzia funtsezkoa izan arren,
|
hau
ez da traba izango esperientziaren balio aparta onar dezan zientziari dagokionean. Esan bezala, berak du bururatu kontenplazio hutsean gelditzen den eta erabilpen praktikorik ez duen zientzia.
|
|
|
Matematiko hutsa izan gura duen adigai bat izango da eurak eman daitezen eta ulertuak izan daitezen aurrekoa. Egon du, orduan, substantzia bat —Ni pentsatzailea ez dena,
|
honek
ez duelako lekurik betetzen, ez delako espazioan higitzen— higidura horien euskarria eta aurrebaldintza izango dena, eta hori hedaduran aurkituko du. Lekuz aldatzea, jarrera ezberdinetan jazartzea edo zutitzea, beraz, hedaduraren ezaugarriak, aldakuntzak, izango dira, ez ni pentsatzailearenak, eta modu mekaniko batean baina ingurune razional batean (espazioan) emango diren higidurak izango dira.
|
|
|
Aste Santu inguruan, pentsatzekoa da pasatu berria izango zela, hamar edo hamaika urte zituela,
|
honetan
ez datoz bat biografoak, gaztetxo hark lehenengo aldiz pasatu zituen erregearen amaren egoitzarako egina izan zen jauregi hartako ateak. Zuela gutxi ikastetxe bihurtuta eta jesuitek zuzenduta, etxe hura eusten zuten harrizko hormatzarrek ez zuten inoiz jakingo aurpegi zurbil eta malenkoniatsua zekarren mutiko hark eurek iraun zezaketena baino areago betikotzeko patua zekarrela berarekin.
|
|
|
Dena dela, eskolen malgutasun
|
honek
ez zuen ekarriko ideia horiekiko atxikimendua apaiz etxe haietara; haatik, etsaigoa izango zen harreman hori markatuko zuena. Egia da planeta berri baten aurkikuntzak ez zuela gatazkarako iturria izan beharrik, baina Galileo, bere ikerketetan eta teorietan aurrera egiten zuen neurrian, irizpide ofizialetatik aldenduz joango zen eta gero eta zailagoa egingo zen Lagundiko kideentzat teoria horiek filosofia eskolastikoaren hastapenekin uztartzea.
|
|
|
Edozein modutan, bidaiatzeko erabaki
|
hau
ez da bakarrik ulertu behar urruntze geografiko bat bezala: bere bidaia, bere urruntzea, bere aldatu behar intelektualaren metafora gisara uler dezakegu halaber; urrundu ez bakarrik familiatik, baizik eta baita ere bere maisuen nagusigotik, liburuetan ikasitakotik, garaian zientziatzat eta filosofiatzat jotzen zenetik, sasi tituluen bidez eskura zitekeen guztitik...
|
|
|
Garbi utziko du arrazoimenarena eta fedearena bi bide ezberdin direla eta leku ezberdinetara heltzeko gainera, edo egia mota ezberdinetara behintzat, eta ezin direla bi esparruak nahastu, ezin dela fedea arrazoimenera murriztu, baina ezta alderantziz ere arrazoimena fedearen menpean ipini.
|
Honek
ez du esan nahiko berarentzat arrazoimenaren bidea bestea baino goienagoa denik. Argi eta garbi adieraziko digu giza arrazoimenaz baliatzeak ez gaituela beste gizakien gainetik jartzen errebelazioari dagozkion gauzetan behintzat:
|
|
|
Argi eta garbi adieraziko digu giza arrazoimenaz baliatzeak ez gaituela beste gizakien gainetik jartzen errebelazioari dagozkion gauzetan behintzat: baina ikasi nuen, gauza oso segurua bailitzan, bidea ez dagoela itxiagoa ezjakinentzat jakintsuentzat baino eta bertara daramaten egia errebelatuak gure adimenaren gainetik daudela, eta
|
honegatik
ez nintzen ausartuko egia horiek nire arrazoiketen ahuleziaren menpe jartzera.30
|
|
|
Ikasi nuen(...) egia errebelatuak gure adimenaren gainetik daudela, eta
|
honegatik
ez nintzen ausartuko egia horiek nire arrazoiketen ahuleziaren menpe jartzera(...) 2°
|
|
|
Descartes jabetuta dago egia moral ezberdinak, eta baita kontraesaleak ere, aurkitu daitezkeela biziera kultural ezberdinetako munduetan, eta zaila egingo zaio bere metodoaren lehen aginduari jarraitzea eta abiapuntu argi eta sendo bat aurkitzea, lehen egia bezala balioko duena. Edozein modutan,
|
honek
ez luke zertan eragozpena izan behar morala egitasmo razional batean sartzeko. Izan ere, hitz horietan hartzen duen jarrerak eta moralaren aniztasunaren onarpenak neurri handi batean moral kontuetan planteamendu totalitarioak eta aginte bati menperaturikoak baztertzea baimenduko luke eta irizpideen aniztasunaren onarpena zilegitu, eta, egia esan, ez litzateke hau ekarpen makala izango egitasmo razional baten garapenerako, kontuan badugu garai haietan Europan moraltasunak aginte batean (elizarenean, Jainkoarenean) aurkitzen zuela oinarria eta justifikazioa.
|
|
|
Ez al da Jainkoa izango —edo beste edozein izen ematen diogun izakiren bat— pentsamenduok gogoan sartu dizkidana?
|
Hau
ez da beharrezkoa, agian ni neu ere izan naiteke eta horiek ekoizteko gauza. Ez al naiz ni, orduan, zerbait izango gutxienez? 25
|
|
|
Ez da ahaztu behar, hasteko, Jainkoari buruz orain arte kontuan hartu duen hipotesi bakarrean bera iruzurtitzat jotzen zuela eta ikuspegi
|
hau
ez datorrela larregi bat berak buruan duen Jainkoaren ideiarekin. Are gehiago, Descartesek beharrezkoa du modu batean edo bestean Jainko iruzurtiaren hipotesi hori baliogabetzea, gero Jainkoaz hausnarketa egin ahal izateko.
|
|
|
Etsipenez beteriko baieztapen
|
honek
ez du, haatik, etika edo erlijioarekiko errespetu falta adierazten Wittgensteinengan, berak berehala azpimarratu zuenez hitzaldiari amaiera dotorea emanez: " Etikak baiesten duenak ez dio gure ezagutzari ezer gehitzen, inolaz ere.
|
|
|
ez esatea esan ahal daitekeena besterik, hau da, natur zientziaren perpausak besterik ez —filosofiarekin zer ikusirik ez duen zerbait, beraz—, eta gero, norbaitek zerbait metafisiko esan nahi zezan bakoitzean, berorri esatea ez diola batere esanahirik eman zenbait zeinuri bere perpausetan. Metodo
|
honek
ez luke asebeteko —ez bailuke filosofia erakusten ari gatzaizkiolako sentsaziorik— baina horixe litzateke metodo guztiz zuzen bakarra" (6.53).
|
|
|
Paul Valadierrek zuzen ikusi duenez," balioak —‘animalia balioesleak’ ezarriak— ezin dio balioespenari ihes egin, esan nahi baita bere esangura ez dela inoiz era argi eta bistako batean agertzen, era guztiz objektibakor batean eta judizio subjektibo orotatik kanpo, alegia" (aip. lib., 26). Zailtasun
|
honek
ez gaitu, halere, erlatibismora zertan eraman, baina hermeneutika eta interpretazio lan luze eta neketsu baten beharrean gaudela ohartarazten digu.
|
|
2005
|
|
|
Ikaste ororen zailtasun nagusia garaiz orientatzea da, bestela esanda, oroimenari arauen bitartez laguntzea. Behar
|
hau
ez da inon hizkuntz irakaskuntzan bezain larria. Hizkuntzak egun ikasi ohi diren moduan, ikaslea hitzen baso batean erortzen da, zeintzuk elkarren artean inolako loturarik erakusten ez duten; eta gramatikan, ordena gehixeago baldin badago ere, ikaslea forma pila neketsu baten aurrean aurkitzen da, zeinen oinarria inon ez den ikusten.
|
|
|
Analogia komun baten arauen pean, hala ere, ez dira bakarrik hizkuntza baten elementuak aurkitzen, baizik eta baita elkarren artean ezberdinak diren hainbat hizkuntza ere.
|
Honek
ez dio azaleko behaketa bati ere alde egiten. Gainera ezaguna da, egiaz, honako esperientzia hau:
|
|
|
Berau ez da, egiaz, isolatutako gertaera nagusiak eta iraultza moralak —masa txikiagoen batasunera zuzenduta dauden eta gizadi osoaren izaera morala beti gorago dagoen helburu Batera gidatu nahi duten gertaerak eta iraultzak— jarraitzea baino zeregin apalagoa.
|
Hau
ez da lekua, hala ere, bikoitza bezala ageri zaigun eginbehar hori emankorki eta elkarreraginean nola burutu behar den aztertzeko. Kontua hemen historia unibertsalaren zereginetako bati buruzko hausnarketa egitea da.
|