|
2008
|
|
|
1935ean Narkis de Balenziagarekin Ameriketarako bidaia
|
hasi aurretik
, Oteizak Maternidad lanaren ezaugarri formal berdinak dituzten zenbait eskultura egin zituen, nahiz eta gaiak bestelakoak izan. Eskultura horietan argi geratzen da ezen Oteizak, hizkuntza plastiko pertsonala izan aurretik, frogatu zituela bere inguruan nahiz europar abangoardietan aurkitzen zituen erabilera formal eta materialak.
|
|
|
14 Oteizak dioen bezala, arte modernoa Gauguin eta Cezannekin
|
hasten
da, eta geroxeago, Picassorekin jarraitzen du. Horien ondorengoak dira Oteizaren ustez bere belaunaldiko artistak.
|
|
|
Testu horretan, aldiz, eskulturaren, birsortze? horren oinarria ezabaketan eta hutsunean kokatzean, bere hizkuntza plastiko pertsonala garatzen
|
hasteko
lehen pausoa eman zuen Oteizak.
|
|
|
Aurreko testuetan Oteizak eskultura berriaren oinarria hutsunean zegoela uste bazuen ere, 1950ean ideia hori bere eskulturaren ezaugarri formal garrantzitsua izaten
|
hasi
zen. Urte horretakoak dira Figura para regreso de la muerte, Coreano eta Unidad triple y liviana.
|
|
|
Hiru eskultura horiek Oteizaren hizkuntza plastiko pertsonalaren lehen adibideak dira, eta horregatik esan daiteke 1950 urtea izan zela bere ibilbideko urterik garrantzitsuena. Lehen aldiz, gainerako artistekin zituen zorrak alde batera uzten ditu eta bere ibilbidea garbi definitzen
|
hasten
da. Figura para regreso de la muerte eta Coreano lanen kasuan, giza figuraren erdian hutsune bat zabaltzen da, gorputzak sakrifikatu eta tripak husteko helburuarekin eginiko zauri handi bat balitz bezala, eta horri esker kanpoko espazioa eskulturaren osagai izaten hasten da.
|
|
|
Lehen aldiz, gainerako artistekin zituen zorrak alde batera uzten ditu eta bere ibilbidea garbi definitzen hasten da. Figura para regreso de la muerte eta Coreano lanen kasuan, giza figuraren erdian hutsune bat zabaltzen da, gorputzak sakrifikatu eta tripak husteko helburuarekin eginiko zauri handi bat balitz bezala, eta horri esker kanpoko espazioa eskulturaren osagai izaten
|
hasten
da. Horretarako materia kentzea da lehen pausoa, lehen beterik zegoena husten hastea, horrela eskultura osatzen duten formez gain, inguruko espazioak ere garrantzia hartzen baitu.
|
|
|
Figura para regreso de la muerte eta Coreano lanen kasuan, giza figuraren erdian hutsune bat zabaltzen da, gorputzak sakrifikatu eta tripak husteko helburuarekin eginiko zauri handi bat balitz bezala, eta horri esker kanpoko espazioa eskulturaren osagai izaten hasten da. Horretarako materia kentzea da lehen pausoa, lehen beterik zegoena husten
|
hastea
, horrela eskultura osatzen duten formez gain, inguruko espazioak ere garrantzia hartzen baitu.
|
|
|
Ezaugarri formal horietaz gain, eskultura horietan beste ezaugarri garrantzitsu bat aipatu behar da: ordu arteko eskultura eta testuetan mitoak eta ezaugarri primitiboek izan zuten garrantzia gutxitzen
|
hasten
da, eta, horrekin zuzenki erlazionaturik, materialen erabilera espresiboa ere itzaltzen doa. Kultura primitiboetan bezala, Oteizaren kasuan ere ordu arteko eskulturen tratamendu espresiboa mitoen ezaugarri kontzeptualekin zegoen lotuta.
|
|
|
1947an eskulturaren, reinbentzioa? hutsunearen bitartez zetorrela uste bazuen, 1951tik aurrera, espazioaren eta estrukturaren arteko erlazioaz arduratzen
|
hasi
zen, erlazio hori baitzen Oteizaren gogoetetan artelan abstraktuaren oinarri. Idatzi horien izenburuek Oteizaren interesak edo bere hizkuntza plastikoaren beharrak nondik nora zihoazen garbi azaltzen zuten:
|
|
|
Baina noski, hori jakiteko lehenik artista izan behar da, eta artearen hizkuntza plastikoa nola garatzen eta amaitzen den ulertu behar da. Hau gertatzen denean, artea zer den azaltzen
|
has
daiteke, edo dioen bezala, Quousque tandem?! idazten has daiteke.
|
|
|
Hau gertatzen denean, artea zer den azaltzen has daiteke, edo dioen bezala, Quousque tandem?! idazten
|
has
daiteke.
|
|
|
Zati ezberdin horiek liburu bakarra osatzen dute, baina Makletan bezala, irakurketa ez da lineala, zeren gai batetik bestera salto egitera behartzen baikaitu Oteizak. Gai bat bukatzerako beste batekin
|
hasten
da, eta geroago, kolokan utzitako gaia ezustean berreskuratzen du, oraingoan beste zerbaitekin erlazionatuz.
|
|
|
Beraien jardueran ezberdintasun nabarmenak izan arren, artista horien guztien lehen artelanek mundu mitikoen eragin zuzena daukate. Beren hizkuntza plastikoa garatzen joan ziren heinean, aldiz, mundu mitiko hau alderatu eta artelan abstraktuak egiten
|
hasi
ziren. Uste zuten arte abstraktua egia sakonak azaltzeko baliabidea zela, errealitatetik abiatu eta erredukzio prozesu baten amaieran jaiotzen zen egia espiritual eta sakratua azalarazi eta aurkezteko modurik egokiena (Golding, 2003).
|
|
|
Oteizaren ibilbidean, gertakaririk harrigarriena eta azalpen zailenekoa 50eko hamarkadaren amaieran gertatu zen, 1959an, Quousque tandem?! argitaratu baino 4 urte lehenago, 1957ko Sao Pauloko IV Bienalean eskultore atzerritar hoberenaren saria irabazi ostean12 Arte merkatuaren ateak zabaltzen
|
hasi
zitzaizkion momentu berean, Oteizak eskulturak egiteari utzi zion, esku artean eskulturarik gabe geratu zela esanez. Gertakari hori Oteizak. Propósito Experimental 56?
|
|
|
433). Zer amaitzen du Oteizak Quousque tandem?! eko orrietan, eta zer gauza berri
|
hasten
du. Horri erantzuteko, Oteizaren ibilbideko zenbait pauso aipatu ditugu, zeinak, Quousque tandem?!
|
|
|
aparte lagata, Oteizak zer nolako testuak argitaratu zituen ikusteko ere balioko baitigu. Testu horietan eskulturak eta idazkiak lotzen dituen hari fin bat aurki dezakegu, 1929an
|
hasi
eta Quousque tandem?! libururaino iristen dena.
|
|
|
Aipatutako epea aurrera zihoala inguruabar berri bat agertu zen orain arte azaldutako panorama horretan. Uruguaiko zenbait biztanle, auzitegietan aurkeztutako lan eta erresidentzia baimenengatiko demandetan, lehenengoz, Estatuaren ondarezko erantzukizuna eskatzen
|
hasiko
ziren, beraien baimenak Gobernuak ukatu ondoren auzitegietan aldeko sententziak lortuz gero, kalte ordainak jaso nahian7 Ikuspegi praktiko batetik aztertuta, hori gatazkaren behin betiko ebazpenaren aldeko presio elementu berri gisa eratuko da. Modu horretan, bai Espainiako bai Uruguaiko autoritateen geroz eta ardura eza handiago horri aurre eginez.
|
|
|
hauetako 12k euskara dute lehen hizkuntza eta familiako hizkuntza nagusia eta, besteek, ordea, gaztelania. Gainera, 3 hizkuntza adin ezberdinetan
|
hasi
ziren ikasten; hauetariko 12 bost urterekin hasi ziren ingelesa ikasten eta beste 12ak zortzi urterekin. Gipuzkoako Goierriko herri bateko ikastola bateko ikasleak dira guztiak.
|
|
|
hauetako 12k euskara dute lehen hizkuntza eta familiako hizkuntza nagusia eta, besteek, ordea, gaztelania. Gainera, 3 hizkuntza adin ezberdinetan hasi ziren ikasten; hauetariko 12 bost urterekin
|
hasi
ziren ingelesa ikasten eta beste 12ak zortzi urterekin. Gipuzkoako Goierriko herri bateko ikastola bateko ikasleak dira guztiak.
|
|
|
3.3 Euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez ikasleek lortutako gaitasun komunikatiboan hirugarren hizkuntza ikasten
|
hasi
diren adinaren araberako aldeez
|
|
|
Nabarmentzekoa da hiru ikasturte gehiagotan ingelesa ikasten aritutakoek, beste taldekoek baino emaitza okerragoak lortu dituztela. Hala ere, aldagai indibidualek pisu handia dute beste hizkuntzetako emaitzei begiratuz gero, askotan emaitza kaskarragoa lortzen baitute 5 urterekin
|
hasitakoek
. Ikus dezagun aldagai honen eragina gaitasun komunikatiboa osatzen duten gaitasun ezberdinetan:
|
|
|
Ingelesa adin ezberdinekin ikasten
|
hasi
zirenen arteko aldea nabarmentzeko modukoa da. Euskarazko ariketetan, IDAZ 1 eta MINTZA 1 izendatutakoetan, hain zuzen ere, hobeak agertu dira ingelesa 8 urterekin ikasten hasi zirenak.
|
|
|
Ingelesa adin ezberdinekin ikasten hasi zirenen arteko aldea nabarmentzeko modukoa da. Euskarazko ariketetan, IDAZ 1 eta MINTZA 1 izendatutakoetan, hain zuzen ere, hobeak agertu dira ingelesa 8 urterekin ikasten
|
hasi
zirenak. Gainera, MINTZA 2 deitutako rol jokoan, beren rolak ariketaren bukaeraraino mantentzeko zailtasunak erakutsi dituzte 5 urterekin hasitako ikasleek.
|
|
|
Euskarazko ariketetan, IDAZ 1 eta MINTZA 1 izendatutakoetan, hain zuzen ere, hobeak agertu dira ingelesa 8 urterekin ikasten hasi zirenak. Gainera, MINTZA 2 deitutako rol jokoan, beren rolak ariketaren bukaeraraino mantentzeko zailtasunak erakutsi dituzte 5 urterekin
|
hasitako
ikasleek. Gaztelaniazko ariketetan ez dugu euskaraz aurkitutako ezberdintasunik topatu baina ingelesez egindako ariketetan 5 urterekin hasitakoen kontrako balantzea indartu egiten da.
|
|
|
Gainera, MINTZA 2 deitutako rol jokoan, beren rolak ariketaren bukaeraraino mantentzeko zailtasunak erakutsi dituzte 5 urterekin hasitako ikasleek. Gaztelaniazko ariketetan ez dugu euskaraz aurkitutako ezberdintasunik topatu baina ingelesez egindako ariketetan 5 urterekin
|
hasitakoen kontrako
balantzea indartu egiten da. Alegia, ingelesez egindako hiru ariketetan, MINTZA 3, MINTZA 4 eta IDAZ 4 deiturikoetan, 5 urterekin hasitakoek okerrago adierazi dituzte ariketen asmo komunikatiboak:
|
|
|
Gaztelaniazko ariketetan ez dugu euskaraz aurkitutako ezberdintasunik topatu baina ingelesez egindako ariketetan 5 urterekin hasitakoen kontrako balantzea indartu egiten da. Alegia, ingelesez egindako hiru ariketetan, MINTZA 3, MINTZA 4 eta IDAZ 4 deiturikoetan, 5 urterekin
|
hasitakoek
okerrago adierazi dituzte ariketen asmo komunikatiboak: MINTZA 3an talde honetako askok uko egiten diote argazkian agertzen diren pertsonen kokalekua deskribatzeari, adibidez; MINTZA 4an, etengabeko laguntza eskeek eta zuzentasun arazoek ekintza gaitasunaren ikuspegitik onargarriak ez diren testuak sorrarazten dituzte; IDAZ 4 ariketan ere gauza bera gertatzen da.
|
|
|
Ingelesaren aldagaiaren gainean bi alderdi ditugu aipagai: batetik, 8 urterekin
|
hasitakoak
hobeak gertatu direla IDAZ 4 testuan egokitasun estilistikoari dagokionez. Bestetik, 5 urterekin hasitakoek gaztelaniazko IDAZ 2 probetan, hartzaileari formalki zuzentzeko agertu duten ezintasun handiagoa.
|
|
|
batetik, 8 urterekin hasitakoak hobeak gertatu direla IDAZ 4 testuan egokitasun estilistikoari dagokionez. Bestetik, 5 urterekin
|
hasitakoek
gaztelaniazko IDAZ 2 probetan, hartzaileari formalki zuzentzeko agertu duten ezintasun handiagoa. Azken datu horrek, 5 urterekin hasitakoen multzoa osatzen dutenen maila eskasagoa erakus dezake.
|
|
|
Bestetik, 5 urterekin hasitakoek gaztelaniazko IDAZ 2 probetan, hartzaileari formalki zuzentzeko agertu duten ezintasun handiagoa. Azken datu horrek, 5 urterekin
|
hasitakoen
multzoa osatzen dutenen maila eskasagoa erakus dezake.
|
|
|
Ingelesa 5 urterekin ikasten
|
hasi
ziren ikasleek emaitza kaskarragoak azaldu dituzte bai IDAZ 1 eta IDAZ 2 ariketetan euskaraz zein gaztelaniaz eta, batez ere, ingelesezko ariketa guztietan, MINTZA 3, MINTZA 4 eta IDAZ 4an. Laguntza eske etengabeen ondorioz, testu desegituratuagoak, hierarkizatu gabeak eta lotura eskasagodunak aurkitu ditugu taldekide horien artean.
|
|
|
Bestetik, 5 urterekin
|
hasitakoek
antolatzaile gutxiago eta errepikakorragoak darabiltzate IDAZ 2 eta MINTZA 2 argudiozko ariketetan; gainera, oposizioa nabarmenago agerrarazten dute intentsitatea adierazteko markatzaileen bitartez.
|
|
|
8 urterekin
|
hasitakoek
besteek esandakoa bereganatzeko markatzaile gehiago, diskurtsoera txertaketa handiagoa eta kausalitatea adierazteko markatzaile gehiago erabili dituzte. Orain arte esandakoa euskarazko zein gaztelaniazko lanetan errepikatzen da.
|
|
|
Orain arte esandakoa euskarazko zein gaztelaniazko lanetan errepikatzen da. Azken horien lanetan, halaber, erritmo eta kausazko aldatzaileak agertzen dira ingelesezko ariketan, 5 urterekin
|
hasitakoenetan
ez bezala.
|
|
|
Anaforen erabilerari dagokionez, esan daiteke, batetik, 8 urterekin
|
hasitakoen
taldekoek anafora gutxiago erabili dituztela euskarazko IDAZ 1 ariketan; bestetik, 5 urterekin hasitakoen taldekoek besteek baino gehiago erabiltzen dituztela, bestelako, anaforak deitu ditugunak, hots, izen+ erakusle hurrenkerak.
|
|
|
Anaforen erabilerari dagokionez, esan daiteke, batetik, 8 urterekin hasitakoen taldekoek anafora gutxiago erabili dituztela euskarazko IDAZ 1 ariketan; bestetik, 5 urterekin
|
hasitakoen
taldekoek besteek baino gehiago erabiltzen dituztela, bestelako, anaforak deitu ditugunak, hots, izen+ erakusle hurrenkerak.
|
|
|
Aditzari erreparatuta, 5 urterekin
|
hasitakoek
narrazioaren ezaugarria den adizki burutua desegoki eman dute euskaraz (MINTZA 1); gainera, beharrizana bortitzago adierazi dute gaztelaniazko argudiozko eskutitzetan eta baita euskarazko rol jokoetan ere (MINTZA 2). Ingelesezko ariketetan okerragoak izan dira talde honetakoak, beste hizkuntzen eragin handiagoa izateaz gain, jokatu gabeko aditzen bitartez esaldi benetan traketsak osatu baitituzte.
|
|
|
Ingelesezko ariketetan okerragoak izan dira talde honetakoak, beste hizkuntzen eragin handiagoa izateaz gain, jokatu gabeko aditzen bitartez esaldi benetan traketsak osatu baitituzte. 8 urterekin
|
hasitakoen
taldekoei buruz honako alderdiak azpimarratu genituzke: batetik, testu estatikoagoak sortu dituzte euskarazko IDAZ 1 ariketan eta, gainera, aditz denborak gehiago nahastu dituzte gaztelaniazko MINTZA 1 ariketan.
|
|
|
Testu apalagoak aurkitu ditugu 5 urterekin
|
hasitakoen
multzoa osatzen dutenengan, bai euskarazko eta gaztelaniazko ariketetan (joskera sinpleagoa eta akats morfologiko gehiago) bai ingelesez egindakoetan. Ingelesez akats morfologiko gehiago, testu izaera ez duten zenbait lan, berba ulergaitzak eta ortografia akats gehiago topatu ditugu 5 urterekin hasitakoen taldekideen artean.
|
|
|
Testu apalagoak aurkitu ditugu 5 urterekin hasitakoen multzoa osatzen dutenengan, bai euskarazko eta gaztelaniazko ariketetan (joskera sinpleagoa eta akats morfologiko gehiago) bai ingelesez egindakoetan. Ingelesez akats morfologiko gehiago, testu izaera ez duten zenbait lan, berba ulergaitzak eta ortografia akats gehiago topatu ditugu 5 urterekin
|
hasitakoen
taldekideen artean. 8 urterekin hasitakoen taldekoek euskarazko MINTZA 2 ariketan akats morfologiko gehiago egin dituzte, baina kontuan hartu genuke hauen jarduna aberatsagoa dela oro har.
|
|
|
Ingelesez akats morfologiko gehiago, testu izaera ez duten zenbait lan, berba ulergaitzak eta ortografia akats gehiago topatu ditugu 5 urterekin hasitakoen taldekideen artean. 8 urterekin
|
hasitakoen
taldekoek euskarazko MINTZA 2 ariketan akats morfologiko gehiago egin dituzte, baina kontuan hartu genuke hauen jarduna aberatsagoa dela oro har.
|
|
|
Aldea oso handia ez den arren, ingelesaren aldagaian badira ezberdintasunak. Euskarazko ariketetan estrategia gutxiago erabiltzen dituzte 5 urterekin
|
hasitako
multzokoek. Horiek, gainera, ingelesez laguntza eskeak eta zerbait saihesteko edo murrizteko estrategia gehiago darabiltzate.
|
|
|
Horiek, gainera, ingelesez laguntza eskeak eta zerbait saihesteko edo murrizteko estrategia gehiago darabiltzate. 8 urterekin
|
hasitakoen
multzokoek autonomia handiagoa erakusten dute aukeratzen dituzten estrategiei erreparatuta, automonitoretzeko gehiago erabiltzen baitituzte bai gaztelaniaz bai ingelesez ere.
|
|
|
Testu honen helburua ez da aniztasun horrek eragindako nahasketa maila konponduko lukeen parte hartzearen definizio unibertsal bat ematea, baizik eta esanahi, praktika eta helburu desberdinek irudikatzen duten errealitate konplexu horren barruan kokatzeko irizpideak eskaintzea. Lan horretan
|
hasteko
, ordea, gure ikerketaren objektu den fenomenoaren definizio bat ematea erabilgarria izan daiteke, eta, bide batez, bilatzen den garapeneko parte hartze eraldatzailearen eredu horretatik gertu kokatzen den definizio bat erakusten dugu orain:
|
|
|
|
Hasteko
, parte hartzearen izaera anbiguoari dagokion kezka bat azaltzen da testuan; izan ere, parte hartzeak ezarritako botereen eskupeko kooptaziorako zein gizarte eraldaketarako eta gizarte jabekuntza edo enpoderamendurako balio dezakeenez, tarteko egoera asko suertatu daitezke. Eredu eraldatzaile bat lortzeko lehenengo pausoa erreferente arauemaile eraldatzaile bat finkatzea litzateke, eta horretarako proposatzen da giza garapen, garapen jasangarri eta enpoderamenduaren teorien hainbat elementutan oinarritzea.
|
|
|
1 Ikerketa honako proiektu honetan
|
hasi
zen: Representaciones e imaginarios colectivos en sociedades tecnologizadas:
|
|
|
Esan dugun bezala, hautapen berezi bati buruz jardun dugu. Berezia izena geroago aldatzea onartzen duten inguruetan ere, lehendabiziko izendatzeak aparteko izaera baitu; izan ere, pertsona jendartean izaten
|
hasteko
lehendabiziko erabakia da, norbait izateko bidearen atalasea. Ingurukoek hartu behar dute erabaki magiko/ sakratu hori; ezin da huts egin.
|
|
|
Geroxeago, egin gogo zuen, abiatua ere zuen, liburu batez
|
hasi
zitzaidan. Hartan bermatuko zen bere erudizio guzia beste mundu batera eramanik, bere barneizaeraren oldarraren osoki adieraztea.
|
|
|
pastichetik parodiara pasatzen da, narratzaile desberdinak asmatuz, Marko Polo eta Rustichelloren ordez: hastapenean, Marko Polok lehen pertsona erabiltzen du («Nik, Marko Polo[?]», 25 or.), ondotik narratzaile berri bat mintzo da hirugarren pertsona erabiliz, jatorrizko testuan Rustichello k egiten duen bezala bere buruaz mintzo delarik («Horrela zen Rustichello Pisakoa
|
hasi
Marko Polok bizi izan zituen bidaia benturosen izkiriatzen», 25 or.), azken narratzaile orojakile eta A. Arkotxak asmatu bati lekua utzi aitzin, atal bakoitzaren bukaeran («Gero, isildu ziren bazterrak eta loeria Markoz jabetu. Orduan zuen amets bat egin nehoiz Rustichellori aipatu ez ziona», 26 or.); baina atal bakoitzaren barnean, ahots narratiboa anizten da:
|
|
|
A. Arkotxak defendatu nahi ote ditu ere frantsesa eta gaztelania? eta ingelesa ere bai, lehen bilduma Kenneth White-ren olerki zatiekin
|
hasten
baita, eta zergatik ez latina, tituluak eta azpitituluak ikusiz?
|
|
|
Gizakia, loquens baino hobeki infans, etengabe ari da idazten eta mintzatzen ikasten, Hitzarekin bere burua argitzen, Testu salbagarriaren osotasunerat nehoiz heldu gabe: errealitatea da beti mintzatzen
|
hasten
dela, totelki, errepikapenak eginez abantzu (bainan sekula ez arras) hitzez hitz, beti abiatuz eta nehoiz iritsiz portu desiraturat, ez baitezake haren kokapen geografikoa ezagutu:
|
|
|
|
hasi
den metodoa da.
|
|
|
Ez dut daturik lortu Albert Goienetxeren hurrengo urteetako ibilbidea zehaztuko digunik. Oker ez banago, Eskualduna aldizkariko Goienetxeren lehen aipamena 1887 urteko azaroan agertu da, hau da, astekaria
|
hasi
eta handik zortzi hilabetera, baina ordurako Albert Goienetxe alargunduta bide zegoen, ez baita lehen ezkontzaz edota Philomène Londaitz aihertarraren heriotzari buruzko inolako oihartzunik agertzen. Izatez, topatu dugun lehen berri horretan, dagoenekoz Albert Goienetxe xuri gorrien arteko auzi baten erdian ikusiko dugu.
|
|
|
Pasarteak dioskunez, beraz, laster izateko ziren hamar urte gure protagonista harea politikoan burrukatzen zela, hau da, 1878an edo
|
hasiko
zen. Dirudienez, bada, Donibane Lohizunera itzuli eta luze barik sartu zen xuri gorrien arteko deman.
|
|
|
Ildo beretik, martxoan16, Lahite andere trapu biltzaile zaharrak fetu bat topatu zuen erdi lurperatuta, eta Goienetxe doktoreak egin zituen lehen egiaztapen mediko legalak: umekia mutiko batena zen, itxuraz zazpi hilabete ingurukoa, eta artean karenaduna; usteltzen
|
hasita
zegoelarik, bospasei egun lehenago jaioko zen.
|
|
|
Elizaren atarian herriko kontseilua eta alkate jauna zain, ongietorrizko hitzak esateko, frantsesez. Goizeko bederatzi t, erdiak dira eta jaia
|
hasi
besterik ez da egin, baina guk hemen ez dugu egun osoa kontatuko.
|
|
|
Zenbaki horretan, zer esanik ez, hainbat eta hainbat xehetasun irakurriko dituzu aurreko egunetan bizi izandakoaz, dela inguruetan kokatu ahala 5.000 lagun zeudelarik Donibane Lohizuneko elizan bedeinkaturiko, le drapeau de la fédération basque? delakoaz, dela Barkoxeko gazteriak jokatu zuen Abraham pastoral maluruski eguraldi txarrak trabatuaz, zein, euskara ikasten edo
|
hasi
zen Serbiako Natalia erreginak ikusi Andoaingo dantzarien erakustaldiaz, eta abar. Alabaina, ez dugu Donibane Lohizuneko ospakizunen gaineko datu gehiagorik hona aldatuko, gure hari nagusitik alboratuko baikinateke.
|
|
|
Hori dela-eta, xehetasun gehiagoren bila aritu izan naiz Eskualduna aldizkariaren bilduma digitalizatuan. Horretarako zenbaki guztiak arakatu ditut lehenengotik
|
hasi
–1887ko martxoaren 15ekoa, eta Albert Goienetxeren heriotzara arte, batez ere. Saint Jean de Luz?
|
|
|
Nonondik
|
hastearren
, esan dezagun lehen mailako ikasketak Donibane Lohizuneko freretan egin zituela Albert Goienetxek. Horixe da behintzat, eskola libroetako ikasleei ikasturte amaierako sarien banaketa dela-eta, 1888an alkate gisa egin zuen diskurtsoan gogoratu zuena3:
|
|
|
Ildo beretik edo, urriaren amaieran Goienetxek berak sinatzen du artikulu labur bat EskualdunaOgientzat ongarri erremedio berriez astekarian??, azalduz gariak zer nolako ongarriak eta behar dituen (Goienetxe, 1892a). Honelaxe
|
hasten
du: «Neronek egin dudanean ogia huna nola egin dudan:
|
|
|
(1) Bozkario handitan, kantatzen naiz
|
hasi
, Ohore emaiteko, gure jaun merari; Harrotz batzu nahi dute (bis) herrian ezarri, Promes ederrekilan gure buruzagi.
|
|
|
Dagoenekoz 1896 urtean, apirilaren hasieran Eskualduna astekariak Paul Blanchemain delako batek sinaturiko poema luze bat dakar, À Monsieur Albert Goyeneche dedikatoriarekin
|
hasten
dena62.
|
|
|
Abuztuaren 13ko astekarian72, Donibane Lohizuneko kronika
|
hastear
dauden euskal jaien ingurukoa da, itxura batean haiek girotzeko edo: programaturiko ekitaldiei buruzko xehetasun batzuk aipatzen ditu.
|
|
|
Bestalde, irailaren 23ko zenbakian irakurriko duzu86, Goienetxe alkateak eskutitz bana igorri diela itsas armadako ministroari eta herri lanetako ministroari, protesta erakutsiz egindako kudeaketa eskasarengatik. Izan ere, aurreko maiatzeko ekaitzek Arthako dikean oso kalte larriak sortu zituzten, eta dirudienez ez zen abuztuaren 19ra arte inolako aurrekonturik onartu Parisen, dikea konpontzen
|
hasteko
. Alabaina, horren ostetik ere prozesua luzatzen hasia zen burokraziaren esku, eta hori dela-eta Goienetxek gutun suharra idatzi zien, konponketa lanak lehenbailehen abia zitezen.
|
|
|
Ez da kontu berri berria ere, ordea; izan ere, aski ezagunak diren tresna estatistikoak erabiltzen ditu, beste tresna berriago batzuekin eta egitura berezia eta nomenklatura espezifikoa sortzen dituen antolaketa metodologia batekin batera. Sei Sigma 80ko hamarraldiaren hasieran
|
hasi
zen erabiltzen, Motorolan, Mikel Harry ingeniari adituak hainbat prozesuren aldakortasuna ikertzeari ekin zionean. Aurrerago, 90eko hamarraldiaren hasieran, Allied Signal enpresak erabili zuen, arrakasta handiz, eta, 1996 urtetik aurrera, General Electric enpresak era intentsiboagoan erabili zuen, eta kostuak nabarmen murriztea lortu zuen (Heras et al., 2007)
|
|
|
Gogoratu behar da, bestetik, Gordexolak ez zuela ia borroka esperientziarik. Frankisten erasoa
|
hasi
zenean heldu zen Nafarretera Gimeno kapitaina, Horn konpainiako burua, baina berehala hil zuten. Tacho Arrien, Garaizabal konpainiako kapitaina izan zen agintea hartu zuena, baina zauritu zutenean «vino la desbandada general.
|
|
|
Gordexola batailoiko buruak, Enrique Izak, porrotaren ardura etsaien gehiengo numerikoari, Estatu Nagusiaren gaitasun ezari eta Sabin Apraizen koldarkeriari leporatu zien, horrek batailoia Nafarretera eraman ondoren, tiroak
|
hasi
zirenean ihes egin zuelako. Era berean, bere ustez baja kopurua txikiagoa izan zen.
|
|
|
1937ko apirilaren 7an, Molaren tropek frontea apurtu ondoren, alkatea eta udalbatzako kide batzuk herrira itzuli ziren «y dada la lamentable situación en que ha quedado el pueblo, se realizan gestiones a conseguir ayuda y se higienice el pueblo, antes de que vuelva el vecindario y se consiga lo haga cuanto antes para que pueda proceder a sembrar...». Apirilaren bukaerarako 100 familia inguru itzuli ziren, eta bizitza normalizatzen
|
hasi
zen, Nafarreten salbu (hutsik zegoelako maiatzaren bukaeran). Eraikuntza gehienak berreraiki beharra zegoen eta horretarako agintarien laguntza eskatu zen, baita goldaketan aritzeko beharrezkoak ziren idiak lortzeko ere.
|
|
|
Oviedo eta Toledo dira kasurik ezagunenak, bietan erakutsi zen erasorako gaitasun eskasa. Arrakasten artean 1937ko abuztuan Aragoiko frontean
|
hasitako
erasoaldia dugu: bertan borroka askoren ondoren, Belchite herria hartu zen.
|
|
|
«Ridículo Estado Mayor (grupo de militares españoles inútiles y zánganos, que ni merecieron algunos ser fusilados por Franco». Euzko Gudarostearen aholkulari nagusia zen Saseta bera ere kritikatu zuen («un capitán de intendencia del ejército español se (puso) a dar órdenes desde dentro del P.N.V.») 46 Iza berak kritika gogorrak jaso zituen azaroaren 27an, erasoa
|
hasi aurretik
, Gordexolak Ermura joateko agindua ez zuelako bete eta batailoiko kide batzuek istiluak sorrarazi zituztelako Eibarreko Intendentziaren jantokietan. Antzeko jarrera izan zuen Perezagua batailoiak47.
|
|
|
Agirre lehendakariak Ciutat i leporatu zion porrotaren ardura, komunistekin zituen loturak nabarmenduz. Munizio falta izan zen, Agirreren ustez, erasoaldia bertan behera uzteko arrazoia61 Komunistek, beren aldetik, Agirreren aurkako desprestigio kanpaina gogor bat
|
hasi
zuten, Armada Errepublikazale guztiaren aginte militarraren batasuna lortu nahi baitzuten. Horren ondorioak nabarmenak izan ziren:
|
|
|
65 Jeltzaleek bazuten, gainera, ezkerreko indarrek ez zuten elementu bat beren arteko harremanak mantentzeko eta gerraren oroimena ez ahazteko, hildako gudarien aldeko mezak. Amurrion, adibidez, Legutianon hildako Araba batailoiko gudarien aldeko mezak 1937an bertan
|
hasi
ziren, herria frankisten esku egon arren. Euzkadi 54, 1977ko abenduaren 15a, 13 or.
|
|
|
Erasoa
|
hasi
eta berehala jaso zuten laguntza bigarren mailan azaltzen da, ez zuten azpimarratzen, besteak beste, hegazkinen babesa eta bitxikeria moduan, bajak zenbatzean kontaketa berezia egiten dute, hots, errepublikazaleeen bajen berri ematean denak (sektore osoa) hartzen dituzte kontura, 4.500 inguru. Matxinatuenak kontatzean, aldiz, Legutiokoak bertakoak bakarrik aipatzen dituzte, 255 Jarrera hori are nabarmenagoa da Legutioko erasoaldia zeharka aztertzen duten egileen kasuan2.
|
|
|
Gerren historia baztertu duten historialari akademikoen artean Legutioko ofentsibak ez du oihartzunik izan. 1979an kaleratzen
|
hasi
zen Historia general de la guerra civil en Euskadi entziklopediak ez dio atal bat ere eskaintzen; Carmelo Garitaonaindiak eta José Luis de la Granja k (1987) zuzendutako La Guerra Civil en el País Vasco. 50 años después liburuan gauza bera gertatzen da.
|
|
|
Zauriturik utzi ez zuen tiroketa luze baten ondoren, errepublikazaleak Otxandion eta Ubidean babestu ziren eta matxinatuak Gasteizen. Hurrengo eguneko gertaerak
|
hasi
berria zen gerraren gogortasuna iragarri zuen. Hegazkin batek Otxandio bonbardatu zuen:
|
|
|
Errepublikazaleei dagokienez, Garellanoko militarrak Tantaibakarreko maldetan jarri ziren, asalto guardiak Otxandioko kanposantu inguruan eta miliziano ezkertiarrak Motxotegiko gainean; abertzaleek, bitartean, Gorbeiako gailurra hartu zuten. Frankistak, aldiz, 24an bertan sartu ziren berriro Legution eta hurrengo asteetan pixkanaka pixkanaka indartu zuten goarnizioa 600 lagun inguru eduki arte4 Borrokak
|
hasi
zirenean Ricardo Iglesias teniente koronela zen frankisten burua. Errepublikazaleen iritziz ez zen matxinatuen oso aldekoa, baina gero erakutsi zuenez, profesional trebea zen.
|
|
|
Haren prestaketa Ciutat kapitainaren eskuetan egon zen, Ipar Armadako Estatu Nagusiaren burua zen militar hau. Erasoa
|
hasi
baino egun batzuk lehenago, Llano de la Encomienda jenerala heldu zen Santanderrera. Ipar Armadaren buru izendatu berria zen, baina ez dirudi erasoaren proiektuan esku hartu zuenik, ezta gauzatu zuten indarren zuzendaritzan ere.
|
|
|
Erasoak 1936ko azaroaren 27an
|
hasi
behar zuen, baina eguraldi txarragatik 30era arte atzeratu zen8 Ciutat kapitainaren aginte tokia Motxotegin jarri zen, Agirre lehendakaria bertara joan zen9, baita Josep Tumarov ere, Sobietar Batasunaren enbaxadatik bidalitako aholkulari militarra10 Operazioaren burua Aranbarri kapitaina izan zen. Erasoa hiru zutabetan eratu zen.
|
|
|
Egoerak aldaketa handia ezagutu zuen, euskal gudarien eta milizianoen artean adore falta
|
hasi
baitzen nabarmentzen, desmoralizazioaren ondorioz. Izan ere, Jaurlaritzaren tropak askoz gehiago izan arren, ez zuten lortu Legutio hartzea, eta Alonso Vega-ren ekintza kontraeraso orokor baten atari moduan hartu zuten, Legutiorekin harremanak berrezartzeko saioa baino ez zenean.
|
|
|
1936ko azaroaren 30ean
|
hasi
zuen Euskal Armadak Espainiako Gerra Zibilean egindako erasoaldi garrantzitsu bakarra, Arabako Legutio inguruan. Ekintza hori, dena den, porrot handiarekin amaitu zen.
|
|
|
Historialari militar berriek (Howard, Keegan, Seidman, Fussell ek besteak beste), ordea, erakutsi digute posible dela gerraren ikuspegi berriak jorratzea. Bestalde, zenbait agiritegi irekitzeak edota lehendik irekita egon arren, orduan erabiltzen
|
hasteak
, ezagutzen ez genituen sailetara heltzeko aukera eman digute. Euskal Herriaren kasuan, Guillermo Tabernilla eta Julen Lezamiz (2002) izan dira bide horien urratzaileak.
|
|
|
Euskal Herriaren kasuan, Guillermo Tabernilla eta Julen Lezamiz (2002) izan dira bide horien urratzaileak. Horiei esker, hobeto ezagutzen
|
hasi
gara 1936ko Espainiako Gerra Zibilaren atal ugari. Dena den, lan berri horiek, badute, nire ustez, gabezia bat; hots, datu berri asko eskuratu arren ez dira behar beste jorratu, eta bereziki, ez da nahiko ahalegin egin inguruarekin konparatzeko.
|
|
|
Horretarako, Eusko Jaurlaritzak Gerra Zibilean egindako erasoaldi handi bakarra aztertu dut, 1936ko azaroaren 30ean
|
hasi
zen Legutioko erasoaldia, hain zuzen. Ahaleginaren porrotak eta berorren neurri eta arrazoiek gerraren ibilbidean eragin nabarmenak izateaz gain, ilundu egin zuten egun haietako gertakizunen kontakizuna eta oroitzapena.
|
|
|
46). Frankisten tropen ustezko ugaritasunaren ondorioz (Iparraldeko Fronte osoan 40.000 lagun zeudela pentsatzen zuten informazio zerbitzuek), Murgiaren aurkako erasoa bertan behera gelditu zen arazoaren 29ko gauean, Agirreren iritziaren aurka12 Operazioak, azkenik, azaroaren 30ean
|
hasi
ziren eta abenduaren 24 arte iraun zuten, nahiz eta egunik aktiboenak lehenengoko laurak izan.
|
|
|
6 Abenduaren 3ko, hots, Legutioko erasoa
|
hasi ondoren
, Jaurlaritzaren Idazkaritza Orokorraren txosten berezi baten arabera, Gipuzkoako frankistek ez zuten atzeguardia babesteko neurri berezirik, ez zegoen lubakirik eta gutxi ziren barrikadak. Herritar asko tropa errepublikazaleak noiz helduko desiatzen omen zeuden, frankisten morala asko jaitsi baitzen Bizkaiak eta Madrilek erakutsitako erresistentziari esker.
|
|
|
Emaitzei dagokienez, programa hau martxan jarri zenetik 2.000 etxebizitza pasatxo mobilizatu dira (EAEn, azken erroldako datuen arabera, 86.000 etxebizitza huts baino gehiago daude). Babestutako etxebizitzen eraikuntza, berriz, kalatu handiagoko politika izan da; hain zuzen ere, azken gobernualdian 20.000 etxebizitza berri baino gehiagoren eraikuntza
|
hasi
da.
|
|
|
Etxebizitza eta ingurumen dimentsioaren gaian kokatzen
|
hasteko
, Europan gai honen inguruan bizirik dauden eztabaida nagusiak jaso dira lehenik eta behin. Horrela, etxebizitza, hiri eredua eta ingurumena hartu dira aztergai.
|
|
|
Hizkuntza estandarraren eta hizkeren (edo euskalkien) artean dauden berdintzeedo nibelazio joerak aztertzea beharrezkoa zaigu herri horretako euskararen egoera eta etorkizuna zein den jakin nahi badugu. Batu edo estandarraren ezaugarriak
|
hasi
diren sartzen edo gure gurasoen berbeta magalean biltzen dugun.
|
|
|
Jaso nahi izan den hizkera erregistroa eguneroko bizitzan erabiltzen duten hizkera informala da. Grabaketa egiten
|
hasi aurretik
garbi azaldu zitzaien herriko bertako hizkera zela jaso nahi zena, etxekoa. Horregatik familiartean eta lagunartean egiten duten bezala egiteko esan zitzaien.
|
|
|
Kasu honetan hizkera beraren azpi hizkeratzat jo ditzakegu Bolibarko eta Etxebarriko hizkerak, Markinako hizkeraren baitan. Herri bietan ez direla datu berdinak jasoko,
|
hasteko
, hiztunen euren ezaugarri soziolinguistikoak berdintsuak bai, baina berdinak ez direlako eta jarraitzeko, herri bik ez dutelako egoera soziolinguistiko berbera izango.
|
|
|
1 Erantzun ezberdinak aztertzen
|
hasiz gero
, errestrikzioa genuke bat. Bolibarko hiztunak bierra baino besteik estau eiñ.
|
|
|
12 Oso eztabaidagarria da herri batean sistema bat edo gehiago daudela esatea, oraindik zehazteke daudelako non dauden sistema baten mugak, hau da, non amaitzen den bata eta noiz
|
hasten
den bestea (ikus Aurrekoetxea, 2008: 23).
|
|
|
Laurogeiko hamarkadatik aurrera, emakume etorkinek indarra hartu zuten migrazio ibilbideetan, beraiek baitziren eta baitira askotan prozesua
|
hasi
eta familia biltzen dutenak. Oro har, bi patroi desberdin bereiz daitezke (Solé, 2000):
|
|
|
Oro har, bi patroi desberdin bereiz daitezke (Solé, 2000): migrazio katea
|
hasten
duenarena, eta, familiarekin biltzearena, lehenagotik gizon batek bidaia egin duelako.
|
|
|
Latinoamerikako eta Magrebeko emakumeek beren familiako pertsona asko dituzte ondoan, hala ere, emigratzean duten garrantzia desberdina da bientzat. Latinoamerikako emakumeei dagokienez, gehinenetan emakumeek prozesua
|
hasten
dute, horregatik ezagun horiek ezinbestekoak dira bizi berria hasteko. Beste aldetik, Magrebeko emakumeak, oro har, familiarekin biltzeko etortzen dira, hori dela eta, senitarteko asko dituzte ondoan, batez ere bikotekidea eta seme alabak.
|
|
|
Latinoamerikako eta Magrebeko emakumeek beren familiako pertsona asko dituzte ondoan, hala ere, emigratzean duten garrantzia desberdina da bientzat. Latinoamerikako emakumeei dagokienez, gehinenetan emakumeek prozesua hasten dute, horregatik ezagun horiek ezinbestekoak dira bizi berria
|
hasteko
. Beste aldetik, Magrebeko emakumeak, oro har, familiarekin biltzeko etortzen dira, hori dela eta, senitarteko asko dituzte ondoan, batez ere bikotekidea eta seme alabak.
|
|
2009
|
|
|
Hitzen idazkera arbitrarioa da. Hizkuntzak arautzen
|
hasi
baino lehen, idazten eta irakurtzen zekitenek erabakitzen zuten ortografia. Industrializazioaren kulturarekin batera, irakaskuntza gizarte kide guztiei zabaltzen hasi zenean, Akademiek aukera guztien artean bat edo hautatzen zuten; eta hori zen eskoletan bultzatzen zena erabilera eremu osorako.
|
|
|
Hizkuntzak arautzen hasi baino lehen, idazten eta irakurtzen zekitenek erabakitzen zuten ortografia. Industrializazioaren kulturarekin batera, irakaskuntza gizarte kide guztiei zabaltzen
|
hasi
zenean, Akademiek aukera guztien artean bat edo hautatzen zuten; eta hori zen eskoletan bultzatzen zena erabilera eremu osorako. Euskararen kasuan, estandarizazio prozesua oso berandu hasi zen, 1968an, Arantzazuko bileran, hain zuzen, eta aztertu ditugun testuak estandarra baino lehenagokoak dira.
|
|
|
Industrializazioaren kulturarekin batera, irakaskuntza gizarte kide guztiei zabaltzen hasi zenean, Akademiek aukera guztien artean bat edo hautatzen zuten; eta hori zen eskoletan bultzatzen zena erabilera eremu osorako. Euskararen kasuan, estandarizazio prozesua oso berandu
|
hasi
zen, 1968an, Arantzazuko bileran, hain zuzen, eta aztertu ditugun testuak estandarra baino lehenagokoak dira. Hortaz, grafiak ez du berebiziko garrantzia izango gure azterketan.
|
|
|
Testuen barnealdea aztertzen
|
hasiko
gara orain. Zer nolako testuak dira esku artean ditugun hauek?
|
|
|
(17) Alai
|
hasi
ginen
|