|
2013
|
|
|
Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek
|
hartutako
erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.
|
|
|
Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek
|
hartutako
erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.
|
|
|
zuzenbidea zein gizartetan aplikatu behar eta gizarte horren egoerari egokitu behar zitzaion. Gizarteak gero formalismo gutxiago izatea eskatzen bazuen, nahiz eta horrek zuzenbidearen izaera teknikoari kalte egin, bizitasun juridikoaren eta, hazkuntza organikoa, ren seinale moduan
|
hartu
behar zen.
|
|
|
Bi gertaera horiek eragin zuten zuzenbide erromatarra orduko alderdi guztietan bera ez izatea. Lehen, zuzenbide erromatarra eraberekoa zen, herritar guztiei aplikatzeko modukoa, herritarrok non bizi ziren kontuan
|
hartu
gabe. Orain, berriz, zuzenbidea zatikatutako sistema bihurtu zen, eta, gainera, probintziaz probintziako zehaztasunak barruratzen zituen.
|
|
|
Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar zituenean. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan
|
hartuta
. Hortaz, ohitura subsidiario hori baliozkoa zen.
|
|
|
Dena den, bi biek Kristo dute buru. Beste gotzain batzuen kontra, aita santuarentzat erreklamatu zuen Elizaren inguruko gaietan azken erabakia
|
hartzeko
eskubidea. Eliza orduan hasi zen bere sistema juridiko propioa garatzen.
|
|
|
Eurikok, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen ediktua 466 eta 484 urte bitartean. Ziur asko, 475 urtean argitaratu zen, Eurikok orduan bere gain
|
hartu
baitzuen lehenago Galiako prefektu erromatarrari zegokion agintea. Zuzenbide germaniar tradizionalek euren baitara bildu zuten gizartean sustraituriko ohitura bisigodoa.
|
|
|
Eurikoren Kodea idatzi zutenek ondo baino hobeto zekizkiten zuzenbide erromatarraren gorabeherak. Hori dela eta, zuzenbide hori oinarrizko printzipioen azalpen gisa
|
hartu
zuten. Haien aburuz, zuzenbide erromatarra izan behar zen herri guztien zuzenbidearen uztarria.
|
|
|
Burgundioen erregeak, Gundobadok, bi lege aldarrikatu zituen. Horietatik lehenak izen desberdinak
|
hartu
zituen: Lex Burgundionum, Lex Gundobada, Loi Gombete eta Konstituzioen liburua.
|
|
|
Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat
|
hartuta
. Laburpenaren zati bakoitzean (Epitome Gai izenekoaren kasuan izan ezik) interpretationes deiturikoak daude jasota; horiek testuaren muina islatzen dute, latin zehatz eta biribila erabiliz.
|
|
|
Justinianoren ama hizkuntza latina zen (Ekialdeko enperadoreen artean, bera izan zen hizkuntza hori izan zuen azkena). Baina hezkuntza greziarra
|
hartu
zuen Konstantinopolisen. Ordu hartan, Konstantinopolisek bere antzinako izena berreskuratu zuen, Bizantzio alegia.
|
|
|
Aita santuak hainbat eskari egin zizkion Justinianori, Inperioaren agintea eta aita santuarena berarena berdinak zirela adieraz zezan, baina Justinianok aurre egin zien eskari horiei guztiei. Horrela, bere gain
|
hartu
zituen, hala erlijio agintea, nola aldi baterako aginte gorena. Justinianoren erlijio aginteak bazuen sinbolo bat, hain zuzen ere, Bizantzioko Santa Sofia eliza handia; horrekin, Justinianoren ametsa zen Salomon bera garaitzea.
|
|
|
lan jakin batzuetan, zatiak hiru taldetan antolatzen dira, eta, gehienetan, talde bakoitzean zatiok hurrenkera berbera dute, taldeek hurrenkera desberdina izan arren tituluaren barruan. Hori ikusita, irakasle horrek ulertu zuen enperadoreak lana amaitzeko presioa egitearen ondorioz, bildumariak hiru taldetan antolatu zirela, eta horietako bakoitzak lan multzo bat
|
hartu
zuela, berori laburbiltzeko. Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egin eginean ere, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko.
|
|
|
Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez. Bide horretan, alabaina, berehala barruratzen ditu, lehen latinarekin egin zuen bezalaxe, hainbat hitz eta esamolde, hizkuntza erromantzeen aldetik
|
hartuta
, horrela erakutsiz horien harrera eta bertaratzea, mendez mendeko hizkuntzen eta zuzenbidearen arteko ukituaren bidez.
|
|
|
Orain arte, gizabanakoen arteko gatazkek sorrarazi dute gure interesa. Baina, egiatan, hastapeneko Erroma hartan, egokiagoa zen gizabanakoak taldekide gisa
|
hartzea
. Aurreko zuzenbide erromatarrean, familia zen unitate interesgarria.
|
|
|
Zuzenbide horrek ez zuen ardurarik jartzen familiaren barruan gertatzen zen horretan. Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen horietan eskurik
|
hartzen
. Are gehiago, familiak trafiko juridiko ekonomikoan jardun zezan, familiaburuak zuen haren ordezkaritza.
|
|
|
Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar zuen. Hala eginez gero, askatasun handia zuen prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia
|
hartzeko
orduan. Errepublikaren lehenengo garaietan, alderdiek euren buruen gaineko ordezkaritza zuten.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat
|
hartu
zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Eta, bukaeran, ediktuak interdiktu eta salbuespenei buruzko atala jaso zuen. Erraz atzeman daitekeen bezala, hurrenkera horrek oinarri
|
hartu
zuen. XII Taulak, izeneko legearen eredua.
|
|
|
Horrela, prokuleiarrek analogia erabil zezaketen, zuzenbidea kasu batzuetatik besteetara hedatzeko. Zein eskolatakoak ziren kontuan
|
hartu
gabe, juristek ez zeukaten konfiantzarik printzipioen formulazio generikoekin. Horren arrazoia ez zen, ordea, printzipioak formulatzeko gauza ez izatea.
|
|
|
Kausatzailearen jarauntsi edo oinordetzaren inguruan, hainbat arazo gertatzen ziren, eta, maiz sarri, halako arazoak izaten ziren beste edozein kasutan baino eztabaida gehiago sorrarazten zituztenak. Familia, batasun moduan
|
hartuta
, gizarte ordenaren uztarria zen. Hori aintzakotzat hartuta, testamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle horiek, familiaburua hiltzean, haren lekua bete zezaten, hurrengo belaunaldia arte.
|
|
|
Familia, batasun moduan hartuta, gizarte ordenaren uztarria zen. Hori aintzakotzat
|
hartuta
, testamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle horiek, familiaburua hiltzean, haren lekua bete zezaten, hurrengo belaunaldia arte. Gainera, testamentugileak, bere testamentuan, bere jaraunsleak izendatzeaz gain, legatuak egin, puber ez ziren seme alabentzat tutoreak izendatu eta esklaboak askatu ahal zituen.
|
|
|
Jakina denez, jabetza, gizabanakoaren inguruan baino gehiago, familiaren inguruan antolatzen zen. Hori kontuan
|
hartuta
, ez da harritzekoa zuzenbideak hain zabal arautzea heriotzaren ondoriozko oinordetza. Oinordetzaz gain, Muciusek jabaria eta edukitza eskuratzeko moduak taldekatu zituen; alabaina, bazirudien zuzenbide pribatuaren inguruko gainerako arazoak nahaspilatuta zeudela, inolako antolaketarik gabe.
|
|
|
Mende bat geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan ere, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur hurrekotasuna aintzat
|
hartuta
. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
II. mendearen erdia arte itxaron beharra egon zen, zuzenbide pribatuaren eremuan aurrerakada aipagarria gerta zedin. Egia esan, ordu arte, zuzenbide pribatua ez zen aintzakotzat
|
hartu
eremu akademiko hutsetik kanpo. Egilea jurista iluna izan zen, Gaio izenarekin ezagutu zena; hots, ez dakigu zein zen haren izen erromatar osoa, horrek hiru osagai barruratzen baitzituen.
|
|
|
Kategoria horretan sartzen zen balio ekonomikoa zuen edozer, eta, beraz, gauza gorpuzdunak nahiz gorpuzgabeak kategori horretara biltzen ziren. Gauza fisikoak, higigarri izan nahiz higiezin izan, beti halakotzat
|
hartu
ziren. Gauza gorpuzgabeen mota, beraz, berria zen.
|
|
|
Zuzenbidearen hirugarren zatia, Gaioren eskemari helduta, akzioei buruzkoa zen. Zati horretan, Gaiok ez zuen kezka handirik
|
hartu
, auzitegietan demandak jartzeko prozedurari buruz.
|
|
|
Gure aroaren hirugarren mendea hasi bezain laster, Antonino Karakala enperadoreak ediktu garrantzitsua aldarrikatu zuen. Ediktu horren ondorioz, haren inperioko biztanle gehienak Erromako herritar bihurtu ziren, biztanleon borondatea zein zen kontuan
|
hartu
gabe. Constitutio Antoniniana izenekoa, aldiz, K. o.
|
|
|
Inperioan bi zati bereizi zituen, ekialdekoa eta mendebaldekoa, eta Augustus bat jarri zuen zati bakoitzaren buru. Berarentzat
|
hartu
zuen ekialdeko zatia, eta hiriburutik gidatu zuen gobernua; hiriburu hori Nikomedia zen, Asia txikiko ipar mendebaldean. Probintziak unitate txikietan zatitu ziren, eta unitateok hogeita hamar barrutitara bildu ziren.
|
|
|
Tribu horiek, ondorenez, Inperioan barruratu ziren, foederati moduan, Inperioa defendatzeko ahaleginetan lagunduko zutelakoan. Jabe askok soldaduak errekrutatzera eta soldaduok haien jabetzapeko lurretan
|
hartzera
behartuak ikusi zituzten euren buruak; bestela, jabeok ordaindu behar zituzten soldaduak beste toki batzuetan errekrutatuak izateko gastuak. Ondorenez, barbaro deitutako horietatik hainbat Erromako gudarostean sartu ziren, eta horietatik baten batek goi maila erdietsi zuen gudaroste horretan.
|
|
|
Pretoreak, iudexak eta alderdien ordezkari moduan ziharduten abokatuek ez zeukaten heziketa juridikorik, eta, horren ondorioz, guztiek ere adituen laguntza behar zuten. III. mendearen bigarren erdiaz geroztik, jurista jakitun batzuen parte
|
hartzea
onartu zen. Jurista horiek ez zuten eginkizun berezirik bete behar justizia administratzeko orduan; baina prestakuntza oparoa zuten, prozeduraren protagonista nagusiei orientabide juridikoak emateko.
|
|
|
Hasiera hasieratik, jurista erromatarren lana izan zen arazo juridikoetan parte
|
hartzea
. Zehatzago esateko, haien zeregina zen, egitezko egoera zehatz baten aurrean, formula edo defentsa bide egokiak iradokitzea.
|
|
|
Beste alde batetik, digestoetara bildu ziren osperik handieneko juristen iritziak. Horrela, iritzi horiek erreferentzia moduan
|
har
zitezkeen, etorkizunean antzeko kasuak gertatuz gero. Juristak zuzenbide pribatuaz arduratu ziren batik bat, eta arreta txikia jarri zuten gai publikoetan, penaletan edota erlijio gaietan.
|
|
|
Errepublikaren ordez Inperioa ezarri zenean, lehenengo enperadoreak, Augustok, presa handia
|
hartu
zuen mendekoak lasaitzeko; eta, horretarako, Errepublikaren konstituzioan ezarritako egitura politikoa iraunaraziko zuela baieztatu zuen. Erregimen berriaren lehenengo uneetan, herri biltzarra beti bezala bildu zen, aurretiaz egin izan zuen moduan.
|
|
|
Erregimen berriaren lehenengo uneetan, herri biltzarra beti bezala bildu zen, aurretiaz egin izan zuen moduan. Nolanahi den ere, herri biltzar horrek ez zeukan behar besteko funtsik, ordezkaritza gastuei aurre egiteko; gainera, nahitaezkoa zen herritarrak bertaratu eta haren eztabaidetan parte
|
hartu
nahi izatea. Hori guztia dela eta, praktikan, Erroman bizi zen jendailaren topaleku bihurtu zen herri biltzarra.
|
|
|
Bizantzioko Inperioaren neurriak, bestalde, urrituz joan ziren emeki emeki, eta azkenean, 1453 urtean inperio horrek amore eman behar izan zuen, Turkiaren erasoaldiaren aurrean. Hala eta guztiz ere, Bizantzioko zuzenbide erromatarraren bertsio greziarrak aurrera egin zuen Balkanetan zein Errusian, eta bertako enperadoreak Bizantzioko enperadoreen oinordekotzat
|
hartu
ziren.
|
|
|
Maiz sarri auturik esanguratsuenak «Jainkoaren epaitza»ren esku utzi ziren. Epaitza hori erdiesteko, ordalia, duelua edo zin egilekideen esku
|
hartzea
erabili ziren. Alderdi bakoitzak zin egile batzuk proposatzen zituen, eta horiek zin egiten zuten alderdiaren baieztapenak egiazkoak zirela; azkenean irabazten zuen zin egilerik gehien aurkezten zituen alderdiak.
|
|
|
V. mendeko lehenengo garaietako abokatu lanpetuek nahiago izan zuten, ahal izanez gero, halako kontsultarik ez egitea. Horretarako, Gaioren Erakundeak
|
hartu
eta lan horretan konfiantza jarri zuten, horrek zuzenbide osoa lau liburutan jasota zeukalako. Erakundeak izeneko lanaren ospea eta haren egilearena ere arras gehitu ziren denboraldi klasikoaren ostekoan.
|
|
|
Bartolok Corpus iuriseko kasu zehatzak
|
hartu
eta bere erabakiak orokortu zituen, erregela praktikoen multzo koherentea osatuz; erregela horiek ez ziren esanbidez aipatzen Corpus iurisean, baina horren agintepean zeuden. Akzio zibila zein auzitegitan erabili eta auzitegi horretako zuzenbideak arautu behar zuen akzioaren prozedura.
|
|
|
Egin eginean ere, gai teologiko bat auzitegietako prozedura moduan jorratzea berezkoa zen garai hartan, teologia eta zuzenbidea Europako kristau kulturaren arlo bertsu bezalaxe
|
hartu
baitziren.
|
|
|
Zuzenbide erromatarraren testuak XII. mendetik ezagutu eta aztertu ziren, baina ikertzaileek ez zuten interes handirik jarri testuok antzinaro klasikoaren inguruan ekarritakoaren gain. Norbaitek Corpus iuriseko testuak aztertzen bazituen humanismoaren jarrera kritikotik abiatuta, etsipena baino ez zuen
|
hartzen
, glosagileen eta iruzkingileen lanetan ez zegoelako inolako argibiderik. Ikertzaile humanistari bururatzen zitzaizkion gaiak pentsaezinak ziren glosagile eta iruzkingileentzat.
|
|
|
Vallaren aburuz, begi bistan zegoen hizkuntza zuzena erabiltzea ez zela euren kezka nagusia, eta, horrexegatik, ez ziren jurista trebeak izango. Vallak frogatu zuen «Konstantinoren Dohaintza» izenekoa agiri faltsua zela; Erdi Aroan zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren interpretatzaile gehienek kautotzat
|
hartutako
agiri horren ariora, ulertzen zen enperadoreak aldi baterako boterea eman ziola aita santuari. Faltsukeria frogatzeko, Vallak bi oinarri erabili zituen:
|
|
|
Zernahi gisaz, zenbat eta gehiago lotu zuzenbide erromatarra Erromako gizartearen inguruan ikusi zutenarekin, orduan eta argiago ulertu zuten zer nolako desberdintasunak zeuden euren XVI. mendeko gizartearen eta antzinako Erromako gizartearen artean. Hari berari segiz, euren buruari galdetu zioten ea egokia ote zen zuzenbide erromatarra eredutzat
|
hartzea
, orduko Frantziari begira.
|
|
|
Antitribonianus izeneko lana 1552an idatzi zuen, baina ez zen argitaratu 1603 urtea arte, egilea hil ostean. Lan horretan, Tomanek azaldu zuen Frantziako jurista Frantziako auzitegi batean sartzen bazen, gainean jabetza eta oinordetzaren inguruan zekiena bakarrik
|
hartuta
, nahiko kualifikatuta egongo zela, Amerikako basatien artetik heldu izan bazen bezala. Zuzenbide zibil erromatarra ez zen egokia Frantzian XVI. mendean aplikatzeko, beste barik.
|
|
|
Digestoaren eta Kodearen antolaketa zentzugabea zen, eta hamaika errepetizio nahiz antinomia agertzen ziren bertan. Hori guztia zela bide, elkarren kontrako interpretazio ugari egin ziren, eta kaleko herritarrentzat, zuzenbide zibileko juristek euren argudio konplexuen araberako ospea
|
hartu
zuten; argudio horiek, sarri askotan, trikimailuetara jotzea baino ez zekarten.
|
|
|
Horren eretzean, Erakundeak izenekoaren metodo laburra eta sistematikoa gailendu zuen beste guztien gainetik. Humanista gutxik zokoratu zituzten aurreko programak berri horiek
|
hartzeko
, eta euren artean François Connan (Connanus), 1551 urtean hil zena, eta Hugo Doneau (Donellus)() aipa daitezke.
|
|
|
Lehenik eta behin, Althusiusek zuzenbidea eta egitateak bereizi zituen, eta, horretarako, pertsonen arteko akordioak erabili zituen, halakoek ondoreak zituztenean zuzenbideari begira. Connanen aburuz, erakundeen eskeman akzioak prozedurari buruzkoak ez ezik, gizakien egintzei buruzkoak ere baziren, eta ideia hori abiaburutzat
|
hartuta
, Althusiusek negotiumaren kontzeptua garatu zuen. Kategoria horrek gizakiaren bizitza ukitzen duten negozio juridikoak barneratzen ditu, bai zerbait erabilgarria edo beharrezkoa gehitzen dutelako, bai oztoporen bat gainditzen laguntzen dutelako.
|
|
|
Zernahi gisaz, prozesu hori garestia bezain luzea zen, eta, horrexegatik, XV. mendearen erdiaz geroztik Frantziako erregeek erabaki zuten tokiko erkidegoei euren zuzenbidea idatziz biltzeko eskatzea. Hasieran, erregeen helburu horiek tope egin zuten tokikoen moteltasunarekin, eta horregatik erabaki zen prozedura bat asmatzea, erregeen agintea, jurista profesionalen parte
|
hartzea
eta herritarren onarpena batuta. Toki biltzarrak deitu ziren, toki bakoitzeko ohituren formulazioa onesteko.
|
|
|
Ulertzen bazen arauren bat ez zela zuzena zentsuratu eta eraldatu egiten zen. Buru moduan ziharduten mandatariez gain, gehienetan jurista profesionalek ere
|
hartzen
zuten parte biltzar horietan; eztabaidak teknikoagoak ziren heinean, juristok arduratzen ziren prozeduraz eta eurek proposatzen zuten azken emaitza, biltzar osoak onartzeko.
|
|
|
Dumoulinen lanik kontuzkoena Pariseko Ohiturari eginiko iruzkina izan zen, 1538 urtean agertutakoa. Ohiturak behin betiko forma
|
hartu
zuen 1510ean, eta iruzkina latinez idatzi zen. Dumoulinen metodoa edukitza feudalak jorratzean ikusten da.
|
|
|
Tradizioari ekinez, basailuaren interesa identifikatzeko, Obertusen deskripzioa
|
hartu
zen oinarritzat: basailuak lurra erabili eta gozatzeko eskubidea du.
|
|
|
Dumoulinen iritziz, hala ere, harreman feudalak ikuspegi ekonomikotik bakarrik jorratzean, alde esanguratsu bat zokoratzen zen: basailuak jaunari zor zizkion ohore eta begirunea, kasuan kasuan egin beharreko ordainketa kontuan
|
hartu
gabe. Dumoulin harreman feudalen zinezko izaera berreratzen saiatu zen, eta lehen begirada azkarrean iruzkingileengandik jasotako kontu hutsaltzat har zitekeena erabiltzeko gai izan zen.
|
|
|
basailuak jaunari zor zizkion ohore eta begirunea, kasuan kasuan egin beharreko ordainketa kontuan hartu gabe. Dumoulin harreman feudalen zinezko izaera berreratzen saiatu zen, eta lehen begirada azkarrean iruzkingileengandik jasotako kontu hutsaltzat
|
har
zitekeena erabiltzeko gai izan zen. Baldok honetara bereizi zituen zor arruntak eta basailuak jaunari zor zizkionak:
|
|
|
Kontinenteko Europan estatu nazioak subiranotasun jaioberriaz gozatzen ari ziren heinean, ezari ezarian auzitegi profesionalak sortu ziren, toki auzitegietako gai esanguratsuenak
|
hartzeko
, Erromako prozesu kanonikoaren aldaera bati ekinez kasu guztietan. Hori gorabehera, noizean behin bakarrik onartu zen zuzenbide zibil substantiboa, hain zuzen ere, ohiturazko zuzenbidea desegokia zenean euren beharrizanei begira, edota halakoa nekez aurki zitekeenean, idatziz bilduta ez zegoelako.
|
|
|
Izan ere, 781 urtean ezagutu zuen berori, eta errege tutore ez ezik, aholkulari ere izendatu zuen, hezkuntza zein erlijioarekin lotutako gaietarako. Erroma caput munditzat
|
hartzen
zuen oroitzapena berpiztu zuen Alcuinok eta ideia hori izan zen, hain zuzen ere, «Carlomagnoren Berpizkunde» izenekoaren giltzarria. 800 urteko eguberri egunean, Carlomagno Alcuinoren ikuspegia gauzatzen saiatu zen; horretarako, aita santu Leon III.ak enperadore izendatu ostean, Carlomagnok inperio berria berreraiki zuen, erresuma desberdinekin.
|
|
|
«Jainkoak koroatutako» pertsonatzat
|
hartu
zuen Carlomagno, eta horrek bere inperioari «santu» nahiz «erromatar» deitu zion.
|
|
|
Aita santu Gelasio I.ak Anastasio enperadoreari 494 urtean bidalitako gutunak ondorioztatu zuenari ekinez, aita santuek dekretalak aldarrikatu zituzten orokorrean aplikatzeko. Oraingoan, ordea, Carlomagnok eta horren oinordekoek guztientzako legeak egin ahal izatea eskatzen zuten, Inperioko zuzenbide erromatarraren ereduari ekinez, lege horien hartzailea zein naziotakoa zen kontuan
|
hartu
gabe, alegia, erkidegoaren adostasunaren beharrizanik gabe. Horren «kapitular»ek lurralde izaerako zuzenbide orokorra osatu zuten, tribu desberdinen legeetatik bereizi zena.
|
|
|
Digestoren hainbat eskuizkribu heldu dira egundaino eta horien guztien iturburua VI. mendeko kodex bat da, Pisan dagoena. 1406 urtean Florentziako garaileek gerrako harrapakin moduan
|
hartu
zuten kodex hori, eta gaur egun Florentziako Liburutegi Laurentinan dago. Testu horren eta Digestoaren arteko harremana ez da zuzenekoa, ezpada XI. mendean idatzitako kopia galdu eta zuzendu baten bidezkoa; kopia hori Codex secundus izenarekin ezagutzen da.
|
|
|
Martinorentzat, haatik, hori ez zen nahikoa. Bakanka
|
hartutako
arauaren ageriko esangura alda zitekeen ekitatearen arabera. Ekitate hori ez zen justiziaren ideia orokorra (equitas rudis), ezpada Corpus iuris osoa orokorrean aintzatetsita lor zitekeen ekitatea (equitas constituta).
|
|
|
Izan baziren orotariko materialen bilduma ez ofizialak: Bibliatik
|
hartutako
adierazpenak, elizako kontzilioen erabakiak, elizako gurasoen iritziak, aita santuen erabakiak (dekretalak) edota zuzenbide erromatarraren zatiak. Hasieran, jurista zibilistek mespretxuz hartu zuten arau hain desberdinen nahaspila hori, uste zutelako halakoa ezin zela aintzatetsi jakintzagai autonomo moduan.
|
|
|
Bibliatik hartutako adierazpenak, elizako kontzilioen erabakiak, elizako gurasoen iritziak, aita santuen erabakiak (dekretalak) edota zuzenbide erromatarraren zatiak. Hasieran, jurista zibilistek mespretxuz
|
hartu
zuten arau hain desberdinen nahaspila hori, uste zutelako halakoa ezin zela aintzatetsi jakintzagai autonomo moduan.
|
|
|
XIII. mendean jokarau eta brokardoek erdietsitako entzutea hain handia izan zen, Liber sextusaren azken titulura laurogeita zortzi bildu zirela. Horietako asko Digestotik
|
hartu
ziren (50, 17), maiz sarri testua zehatzagoa izanda, gainera. Beste batzuen iturburua, aldiz, Corpus iurisaren gainerako zatietan aurki zitekeen, eta halakoek izugarrizko garrantzia hartu zuten euren jatorrizko testuinguritik kanpo.
|
|
|
Horietako asko Digestotik hartu ziren (50, 17), maiz sarri testua zehatzagoa izanda, gainera. Beste batzuen iturburua, aldiz, Corpus iurisaren gainerako zatietan aurki zitekeen, eta halakoek izugarrizko garrantzia
|
hartu
zuten euren jatorrizko testuinguritik kanpo.
|
|
|
Dena dela, jurista zibilistek suminduta ikusi zuten elizak gai guztien gaineko jurisdikzioa
|
hartzen
zuela halabeharrez, beti zegoelako loturaren bat bekatuarekin. Liber extraren garaietatik, Justinianoren zuzenbidean jasotako hainbat gai bildu ziren zuzenbide kanonikora.
|
|
|
Bolognako lanekin gertatu aldera, horien egileak ezagunak baitziren, beste hauen idazleak ezezagunak ziren neurri handi batean. Proventzako idazkien eta Bolognan egindakoen arteko desberdintasunak nabariak ziren; batetik, materiala bera, lehenengoetan Corpus iuris izenekotik
|
hartu
baitzen, eta, bestetik, material hori izenburuetan antolatzeko modua: Proventzakoetan Erakundeetako hurrenkerari ekin zitzaion bitartean, Bolognako egileek Kodearen nahiz Digestoaren sistematika erabili zuten.
|
|
|
Zuzenbide zibila Tolosa eta Orleanseko eskoletan ere irakatsi zen. Parisen, berriz, zuzenbide horrek
|
hartutako
ospea zela bide, iritzi hau zabaldu zen: teologia aztertzean, gehienbat azterketa sekularra egiten ari zela.
|
|
|
Ingalaterran, aldiz, irakaskuntza berriak Vacario lonbardiarrarekin lotzen dira; Teodoro Canterburykoa artzapezpikuak
|
hartu
zuen berori 1140 urtea aldera Bolognan, konpondu behar zituen «liskar estali» batzuetan bere laguntza izateko. Agidanez, Vicariok noizean behin irakatsi ohi zuen Canterburyko katedral eskolan; horren irakaskuntza formala, alabaina, ez zen hasi Oxforden 1150 urtean, oraintsu arte pentsatu izan den bezala, ezpada
|
|
|
Ikasleentzat zuzenbide zibileko testu guztiak barneratzea ezinezkoa zela kontuan
|
hartuta
, Vicariok oinarrizko testuen bilduma egin zuen, testuok Digesto eta Kodetik aterata eta Tres libri deitutakoak ere bertan sartuta.
|
|
|
Corpus iuris deitutakoaren noiz behinkako testu batzuek ere jorratu zituzten gai horiek, baina inoiz ez koherentzia eta xehetasunez. Azkenean, errealitate politikoak ekarri zuen XII. mendeko juristek arreta berezia jartzea gai horietan, eta horrexegatik euren ikuspuntua aintzat
|
hartu
behar da orain.
|
|
|
Gai hori jorratu zuten lehendabiziko juristen artean batzuek aditzera eman zuten ondokoa: alderdiak eta epailea ez ezik, lekuko eta abokatuak ere alderditzat
|
hartu
behar dira. Hala ere, zioen Bulgarok, akzioaren muina hiru pertsonen arteko prozedurak osatzen du:
|
|
|
Geroko egileek, berriz, prozeduraren abiaburu izan behar ziren oinarrizko printzipioak bilatu zituzten, besteak beste: epaileek ezin zituzten autuak ebatzi euren sinesmenen arabera, ezpada alderdiek eskatutakoaren arabera eta horien allegationes izenekoak kontuan
|
hartuta
.
|
|
|
Azkenean, Erromako prozesu berantiarra
|
hartu
zen prozedura erromatar kanonikoa eratzeko abiaburutzat, eta, praktikan, prozedura hori garatu zen elizaren auzitegietan, baita apaizek zuzendutako tartekaritzen bidez ere. XIII. mendean, berriz, auzitegi sekularretan erabiltzeko moduan zegoen.
|
|
|
Pariseko parlamentuak
|
hartutako
prozedura horren bertsioa eredu gisa erabili zen Frantziako beste auzitegi batzuetan. Prozedura zeharo teknikoa zen:
|
|
|
imperator gisa enperadoreak bakarrik du imperiuma. Azzok, ordea, testuak oinarritzat
|
hartuta
, ulertu zuen imperiumaren eginkizuna iurisdictioa zela, alegia, «zer datorren zuzenbidearekin bat adierazteko boterea». Erabateko iurisdictioa enperadorearena izan arren, horrek ez du esan nahi hiriko edozein magistratuk ere halakoa ez duenik, zuzenbidea adierazi ahal izateko.
|
|
|
Tokiko auzitegiak edo auzitegi feudalak euren zuzenbidea aplikatzen saiatu ziren lehenik eta behin, baina horrek ez bazuen eskaintzen irtenbide egokirik konpondu beharreko arazoari begira, auzitegiok zuzenbide erkidera jotzen zuten gero eta maizago. Hariari segiz, ohiturazko zuzenbidea indartu behar izan zenean, zuzenbide erromatarraren akzioak
|
hartu
ziren, ohiturazko zuzenbidean oinarritutako demandak sendotzeko.
|
|
|
Horren iritzirako, herriak jakin badaki zer egiten duen ohitura zehatz bat adierazten duenean. Horrexegatik, ohituraren oinarria arrazoia izanda (Kodeak eskatzen duen bezala), berori baliozkoa izango da, herriak aurreko legea ezagutzen duen edo ez kontuan
|
hartu
gabe. Hortaz, bada, herriaren nahiak eratortzen du zuzenbide idatziaren eta ohituraren, bi bien, agintea.
|
|
|
Frantziaren hegoaldean indartsua zen Martinoren eragina, eta ondorenez, inperioko zuzenbidea ohituraren gainetik egon behar zelako iritzia gailendu zen. Ingalaterran, aldiz, doktrinak kontrako jarrera
|
hartu
zuen argi eta garbi. Eman ere, tokiko egoerak ematen zuen horretarako testuingurua.
|
|
|
Horren ondoreetako bat izan zen errege auzitegia sortu zela, herri horretako leku guztietatik eta hiriko edozein biztanle sektoretik zetozten autuak aztertzeko, biztanleok normandiarrak zein saxoiak izan. Oraindik goizegi zen prozedura erromatar kanoniko jaioberri hori
|
hartzeko
. Demandatzaileak hala eskatuta, errege kantzelaritzak demandaidazkia aurkezten zuen, eta horretara hasten zen akzio bakoitza.
|
|
|
Kasuan kasuko lekuan, erregearen ordezkariei agintzen zitzaien idazkian aipatutako demandatua erregearen epaileen aurrera eramateko, horrek demandatzailearen galderei erantzun ahal izateko. Demandan zenbait inguruabar zehazten ziren, eta halakoak frogatzeak demandatzailearen aldeko erabakia ekar zezakeen. Erregearen epaileek xehetasunez erabaki behar zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia
|
hartu
behar zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero. Akzioa hasten zen, bada, ofizial publikoak jarritako demandarekin, eta horrek kontrola zitzakeen errege auzitegira helduko ziren gaiak; amaitu, akzioa amaitzen zen aditua ez zen epaimahaiak kasuan kasuko egitateen inguruan hartutako erabakiarekin.
|
|
|
Erregearen epaileek xehetasunez erabaki behar zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia hartu behar zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero. Akzioa hasten zen, bada, ofizial publikoak jarritako demandarekin, eta horrek kontrola zitzakeen errege auzitegira helduko ziren gaiak; amaitu, akzioa amaitzen zen aditua ez zen epaimahaiak kasuan kasuko egitateen inguruan
|
hartutako
erabakiarekin. Horrenbestez, zuzenbide erkideko auzitegietako prozedura horrek gogora ekartzen digu Erromako zuzenbide klasikoaren garaiko formulen prozedura.
|
|
|
Erregearen epaileek ohitura
|
hartu
zuten euren erabakien oinarritzat. Tokiko auzitegietan aplikatzen zen tokiko ohiturak eguneroko jardunean zuen oinarria; Common Laweko auzitegien ohitura, ordea, epaileek eurek egin zuten, neurri handi batean.
|
|
|
Bractoren egileak ulertu zuen errege auzitegien zuzenbidea multzo koherente moduan aurkeztu nahi bazen, kontzeptu orokorren egitura behar zela, eta hori zuzenbide erromatarrean bakarrik aurki zitekeela. Pasarte askok Digestoaren eta Kodearen hizkera gogorarazten digute, ez aipamen formalagatik, baizik eta autoreak bere azalpenean gaingiroki erakutsitako esaldiak, testu erromatarretatik
|
hartutakoak
, erabiltzeagatik. Pasarteok ikusita, bazirudien autoreak jurista moduan zuzenbide erromatarra barneratu zuela.
|
|
|
1272 eta 1307 bitartean Ingalaterrako erregea (eta Frantziako zati handi baten jabea) izan zen Eduardo I.ak interes handia erakutsi zuen gobernu eta zuzenbideari buruzko arazoen inguruan; arean, zenbait lege egin zituen, eta horren ondorioz «Ingalaterrako Justiniano» izengoiti (gehiegizkoa) jarri zioten. Zeregin horiek burutzeko, erregeak Francis Accursio
|
hartu
zuen zerbitzupean, glosagile ospetsuaren semea eta bere merezimenduengatik ere entzute handikoa.
|
|
|
zuzenbide erromatarraren babesik gabe, erreinuko legeak ez dira guztiz legebidezkoak, enperadoreak berak aldarrikatu arren lege horiek. Arian arian zuzenbide erromatarrak kultura juridiko guztiak ukitzeaz gain, kategoriak ere eskaini zituen, baita bere burua juristatzat
|
hartzen
zuenarentzat oinarrizkoak ziren arrazoinamendu juridikoen metodoak eta argumentazio moduak ere.
|
|
|
Horren adibide argiak dira San Tomas Aquinokoaren Summa theologica eta Danteren Divina Commedia. Aquinokoak Aristotelesen printzipio filosofikoak
|
hartu
zituen oinarritzat, berarentzat hori zelako «filosofoa». Gizakiaren jokabide motak azaldu eta zenbait definizio ematerakoan, zuzenbide erromatarra erabili zuen, eta, zehatzago esanda, Ulpiano aipatu zuen, berori baitzen «legelaria».
|
|
|
Zuzenbideko ikasleak eskoletara joaten ziren. Horrez landara, jurista moduan ere ahalak eta leherrak egin zituzten, aldez aurretik zehaztutako autuen gaineko eztabaidetan parte
|
hartuta
; eztabaida horietan, alderdi bakoitzak bere argudioak azaltzen zituen, kasuan kasuko testuetan oinarrituta, eta azkenean, maisuak ematen zuen arazoaren irtenbidea. Gehienetan, ikasleek eurentzat erosten zituzten liburu juridiko kontuzkoenak.
|
|
|
Ikastaldia amaitutakoan, pilatutako oinarrizko testuen bilduma eraman zezaketen ikasleok. Horretara, ikasleek euren herrietan zabaldu ahal zuten Bolognan
|
hartutako
jakituria.
|
|
|
Zuzenbidearen irakaskuntza berriari esker ikasleek erdietsitako kualifikazioa zela bide, horiek erantzukizun handiko lanpostuak bete ahal zituzten printzeen nahiz gotzainen administrazioan. Eskoladun gotzainek Bolognara bidali zituzten etorkizun handiko apaizgaiak, bertan irakaskuntza berriak
|
hartu
ahal izateko; haatik, printze eta nobleek euren boterea legitimatu nahian, doktrina berriak eurei ere aplikatzea ziurtatu nahi zuten.
|
|
|
Doktoreen babesa lortu zuenean, Constitutio habita deitutakoa aldarrikatu zuen; bertan, «ikasketen erromes» moduan deskribatu ziren Bolognara zuzenbidea ikasten zihoazenak, eta halakoei zenbait pribilegio eman zitzaizkien. Zehatzago esanda, Federico enperadoreak aintzat
|
hartu
zituen ikasleen korporazioak, euren burua botigo moduan gobernatzeko ahalmena emanda. Ahalmen horri esker, ikasleek irakasleekin negoziatu ez ezik, studiumak ere nolabaiteko lokabetasuna erdietsi zuen, Bolognako udal agintariari begira.
|
|
|
Pretoreak ez zituen eskubideak aztertu. Eman beharreko konponbidea zehaztu behar zuenean, unean uneko beharrizan ekonomikoen arabera
|
hartzen
zuen erabakia.
|
|
|
Orain arte deskribatutako garapen horrek ekarri zuen Alemaniako zientzia juridikoa nagusi izatea Europako pentsamendu juridikoan. XIX. mendeko Kode Zibilaren prototipoa, aldiz, zuzenbidea kodetzen ari ziren nazio guztiek kopiatu zutena, Frantziako Code civila izan zen, Holanda, Belgika, Italia zein Espainiako kodeen eredutzat
|
hartutakoa
. Zernahi gisaz ere, zientzia juridikoari edo juristek zuzenbidea interpretatzeari so eginez gero, Alemaniako eskola gailentzen da nabariro.
|
|
|
1865ean Italiako Kode zibila argitaratu zenean, bertako doktrinak pandektistika
|
hartu
zuen abiapuntu. Jurista ospetsuek Pandektenrecht deitutakoaren antzeko lanak italieraz itzuli zituzten; aldi berean, izugarrizko harrera egin zitzaien Ihering bezalako erromanista alemaniar esanguratsuei, Italiara heltzen zirenean.
|
|
|
1826 urtean Benthamen dizipulua zen John Austin izendatu zuten azken hori betetzeko, eta berehala joan zen Bonnera, bertan ikasteko. Austinek Benthamengandik
|
hartu
zuen zuzenbidearen teoria orokorra, baina kontzeptu juridikoak aztertzerakoan, Alemaniako erromanisten eragina atzeman zitekeen. Austinek kontzeptu juridiko orokorren egitura sistematikoak eta azterketa zorrotzak bilatu zituen, eta aurkitu ere, aurkitu zituen Savignyk edukitzari buruz idatzitako tratatuan edota Thibauten Pandectas izeneko zuzenbide sisteman (Savignyren tratatuari buruz, ondokoa baieztatu zuen:
|
|
|
Teoria horren ildotik, sozietateak eta bertako kideak guztiz desberdinak ziren. Mende bukaeran Maitlandek aipatu zuen Alemanian fikzioaren teoriaren ostean teoria errealista nagusitu zela; horren arabera, subjektu kolektiboa talde borondatea zuen erakundea zenez gero, zuzenbideak kontuan
|
hartu
behar zuen gizartea zuzentzen zutenen izaera. Lorden Ganberak fikzioaren teoria erabili zuen Salomon kasuan (1897 A.C.22), eta teoria errealista, berriz, Daimler kasuan (1916 2 A.C.307).
|
|
|
Ideia hori onartu zen oro har, nahiz eta Common Law izenekoak kontratua beste barik aintzatetsi, alderdi baten jokabideak zentzuzko igurikimenak sorrarazten dituenean beste alderdiaren gain. Pandektistikaren ideiak kontzeptu orokor gisa
|
hartu
ziren, eta, horren ondorioz, sistema juridiko garatu guztietan aplika zitezkeen halakoak.
|
|
|
Savignyk garapen juridikoaren inguruan hausnartzean «nazio nobleenak» aipatu zituen bezala, Mainek «gizarte aurrerakoiak» ekarri zituen hizpidera (kontzeptu hori Charles Comte autore frantsesarengandik
|
hartu
zuen). Halakotzat hartu ziren gizarte erromatarra eta ingelesa.
|
|
|
1987 urtean, berbarako, Ingalaterran kasu bat azaldu zen, bi alderdien petrolioa petrolio ontzi bateko upeltegian nahastu zenean; epaileak aspaldiko kasu batzuk izan zituen kontuan, eta, horien arabera, alderdi batek okerretara egin duenean nahastea, nahasitako petrolio guztia
|
har
dezake besteak. Epaileak, ordea, erabaki zuen ez zegoela lotuta aurrekari horri, hau da, ez ziola aurrekariari ekin behar, eta «justiziak galdatutako erregela»ezarri ahal zuela askatasunez; bide horretatik, confusio deituriko erregela erromatarra aplikatu zuen.
|
|
|
Batzuetan, alabaina, ez diogu erreparatu desberdintasun honi: Europa osoak hala nahita
|
hartu
zuen Erdi Aroko Ius commune izenekoa, beste aukeren artean horren nagusitasuna aintzatetsiz; Ius commune berria, ordea, goitik inposatu da, eraberekotasunaren eretzean, eta horren adibide dira, ekoizkin akastunen ondoriozko erantzukizun arauak.
|
|
|
Europa osoan begirunez
|
hartu
ziren Holandako maisuak, eta euren lanen hainbat eta hainbat argitalpen egin ziren atzerrian XVII eta XVIII. mendeetan. Horrenbestez, Bronchorsten iruzkinak hamalau argitalpen izan zituen Alemanian, Frantzian eta Herbeheren hegoaldean.
|
|
|
1679an Luis XIV.ak Frantziako zuzenbidearen «errege irakasleak» izendatu zituen unibertsitateetan, horiek herri hizkuntzan irakasteko, eta ez latinez. Irakasle horien joera izan zen zuzenbide orokorra azaltzea, oinarri moduan eskualdean errotuen zeuden ohiturak
|
hartuta
; horrez landara, zuzenbide erromatarraren zenbait atal ere jorratu zituzten, eskualdeetako parlamentuek jasotako atalak, hain justu ere. Betebeharren zuzenbidean ikus zitekeen, bereziki, osagai erromatar horien eragina.
|