|
2022
|
|
|
Baina hiztegietan ez azaltzeak ez du esan nahi erabili ezin denik. Begira zenbat hitz (izen, aditz, adjektibo) sortu diren pandemiaren zurrunbiloan, Europako
|
hainbat
hizkuntzatan –nagusietan berariaz–, ziurrik hiztegietara iritsi ez direnak, baina hiztun, irakas le, kazetari edo oro har erabiltzaileen artean hizkuntza senak eraginda sor tu izan direnak.
|
|
|
Oro har, onartzen duen mugatzaile nagusia pluralekoa da, anitzak: anitzak direla;
|
hainbat
, hainbeste direla hau edo hori egiten dutenak adierazteko. Esango bagenu bezala, askoak.
|
|
|
Baina zergatik bidea ireki ez, euskal hiztegian tradizioan sustraituago dagoen hitz bati? Ontzia entzun dut
|
hainbat
aldiz, eta zilegi da. Agian oroko rregia dela; horixe du izen horrek muga.
|
|
|
Baina izen desberdinak egotzi izan zaizkio egunsentiari han hor hemen, beste hizkuntzetan ere gertatzen den antzera. Hala ere, izen bakoitzaren atzean egunsentia sentitzeko, ikus teko edo jasotzeko,
|
hainbat
era daude, eta esanahia ere pitin bat berezia izan daiteke.
|
|
|
Gaztelaniazko ‘disturbio (s) ’ adieraz ditzaketen
|
hainbat
izen dira euskeraz, kale artean sortu ohi diren egonezin egoera larri horien izendapenerako: nahasmenduak, nahasteak, liskarrak, matrakak, kalapitak, zalapartak, iskanbilak, edota are bortitzago diren altxamendu edo matxinada bezalako hitzak.
|
|
|
Erregeren babespekoak ziren errege zubi zaharrak ere leku izendegi zaharrean erretzubi modura iraunarazi ditugu. Eta Erdi Aroan,
|
hainbat
eihera baitziren Erregeren zaintzapekoak, erreteihera ere lekukoturik ageri zaigu XII. mende goiztiarrean, errota darabilgunontzat errege errota litzatekeenaren ekialdeko izendapena.
|
|
|
Baina badira beste aditz batzuk, eremu mugatukoak izanagatik, adierazkor tasun berezia dutenak. Sartaldeko hizkeretan,
|
hainbat
lekutan, jardun aditzaz baliatu izan dira ari izan aditzaren ordez, baina joko trinkoaren jokoaz: dihardu, ziharduen adizkiekin.
|
|
|
Hortik gora beste
|
hainbat
aditz ezagun ere badira elurrarekin ezkontzen direnak: erori, jausi eta beste.
|
|
|
Gudu aurreko belaunaldiko idazle garbizaleak, gramatikari batzuen eraginez, hasi ziren aurretik tradiziorik ez zuten edo taxu berriko adizki trinkoak erabiltzen: dirakur, dager, dabagit eta beste
|
hainbat
halako. Zaharrak ziren aditz batzuen era trinkoak ere okerreko formaz edo esanguraz berpiztu izan dira:
|
|
|
—Alarma egoeraren epea bukatzeaz batera, hiriburu eta gune urbanoetan bereziki, guda egoera batetik atera bagina bezala, prebentzio neurri guztiak ahaztu eta araurik ez balego legez, jarrera ausartak azaldu dira
|
hainbat
lagunengan, gazteriarengan batez ere. Holakoentzat, gaztelaniaz" temerario" hitza erabili dute askok behin eta berriz.
|
|
|
—Sanchezen gobernuak, alarma egoera luzatzeko, Kongresoan gehiengoa izateko, batari eta besteari
|
hainbat
kontzesio egin behar izan die. Gaztelaniaz" cesión" esaten denean, guk amore eman erabili izan dugu.
|
|
|
—Batari eta besteari amore emateak egin edo
|
hainbat
amore emate egin guztiz aiututzat daukat; adierazkortasun handiko esapidea eta esangura berekoa.
|
|
|
mahatsondoa. Halere," cepa" kontzeptuarentzat badira bes te
|
hainbat
izen, bakarrean ere bai, baina batez ere mahats izenarekiko elkarkuntzan bizi direnak, kontzeptu berori adierazteko: anduia, ostroa, erroa, erpea, zan koa eta beste batzuk.
|
|
|
—Klima larrialdia erabili mila bider hobe da, emerjentzia klimatikoa erdal kalkoan erori baino. Klima izena beste izen baten aurretik, izen elkartua osatuz,
|
hainbat
hobeto, atzean klimatiko adjektibo modura erantsita baino. Maiztasun han diko izen bikotea dugu klima aldaketa delako hori, baina berdin jokatuko ge nuke klimari buruz beste edozein fenomeno aipatzeko balitz ere:
|
|
|
Badira, hala ere,
|
hainbat
kasu, bitara jo dezakegunak: klima baldintzak edo baldintza klimatikoak.
|
|
|
Euskara garbiaren garaiak ziren, bai hiztegi kontuan, baita sintaxi arloan ere, eta zer esanik ez, aditzaren morfologiari dagokionean. Eta aditz trinko deritzenak zirela jatorrizko edo euskara zaharraren giltzetariko bat, sinestuta zeuden
|
hainbat
. Eta aditz trinkoaren jaregite le hia horretan, zahar ezagun batzuei bizi berria emateaz gainera, artean ezagutu gabeko adizki batzuk erabiltzen hasi ziren.
|
|
|
Haragi hitza lehenean izan duen erabileraren arrasto gardena. Aratoste eta basa (ra) toste esaten da sartaldeko
|
hainbat
lekutan: haragi oste aldaera itxuraldatuaren ezaugarri.
|
|
|
arrakalak. Baina arrakalari esateko, euskarak
|
hainbat
berba du: edo arrail | arraildua, edo pitzadura, edo kraskaila, edo artesia | artesitua, edota urradura, beste sinonimo gehiagoren artean.
|
|
|
Min izena emankorra dugu eremu semantiko desberdinetan eta amo dioare nean ere bai, baina ez bakarrean, aurre izen bati laguntzen baino. Mina eta min du gauza bat dira, baina elkarketa bidez garatuak dira beste
|
hainbat
min.
|
|
|
Maitemin eta maitemindu, horren lekuko dira. Baina beste
|
hainbat
hitz ere ba dira eremu horretakoak.
|
|
|
Eta inauteri eta aratuste garaian gaudenez gero, Eibarren, Durangaldean eta beste
|
hainbat
lekutan jendea koko jantzita kaleratzen den garaian, bada zomorro edo koko bat, lupua esaten zaiona, gazt. ‘oruga’ eta ‘escorpión’ adier aduna, edo Toribio Etxebarriak Eibarren jaso zuen arabera: " Sabandija venenosa de muy mala leyenda en el caserío" (Lexicón del euskera dialectal de Eibar).
|
|
|
Hara zer dioskun Gero (1643) bere obra urregorrizkoan," irakurtzaileari" zuzendutako gutunean: " Egun batez, konpainia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solhasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere
|
hanbat
kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko uzteak, egunetik egunera, biharretik biharrera luzatzeak".
|
|
|
Euskaraz, hitz mordoaren sortzaile bihurtu da tele, lehen osagai gisa. Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez,
|
hainbat
hitz berri sortu dira gurean eta beste hizkuntzetan. Aurrez aurre egin ezin den guztia, tele bidez egitera behartu du jendea.
|
|
|
Bizkaiko Arratia aldean gorde izan den bat, txakurra agi dela esaten da. Baina agi izan edo agi egon,
|
hainbat
lekutan beste animalia batzuentzat ere erabilia da; katuentzat ere bai. Baina oro har, Azkuek esangura zabalagoa aitortu zion agi hitzari bere hiztegian:
|
|
|
· Altan izan, altan egon edo altan jarri aditz lokuzioak
|
hainbat
lekutan asto eta zaldien beroaldirako erabiltzen direnak ere, berez orokorragoak dira. Toribio Etxebarriak Eibarko hizkeran txakurrentzat aipatu zuen zehazki:
|
|
|
—Bada kezka bat, dirudienez, bizkaierazko
|
hainbat
hitz edo esapide galtzen edo lausotzen ari ote diren eredu estandarraren erabileran. Zer da kontuan hartu beharrekoa, albo– edo bazter– hizkeretako baliabideak eredu jasoan aintzat hartuak izan daitezen?
|
|
|
Tipi tapa dugu, beste
|
hainbat
soinu jokoren artean, Korrikak aspaldi bere egin zuena. Bustiduraz ere ahoskatua:
|
|
|
2)
|
Hainbatetan
bokal beraren errepika, kontsonanteak bereiziak direla. Gehienetan:
|
|
|
Konposatu egitura hori duten, bigarren osagaitzat hartzaile duten hamaikatxo hitz elkartu desberdin dira: kontu hartzaile, puntu hartzaile, sarihartzaile, arrain hartzaile, petxu hartzaile eta
|
hainbat
gehiago.
|
|
|
Garés hobetsiko nuke, hurbileko eta inguruko hiztunen legea hori delako, baina bestea txartzat jo gabe. Euskara barruan ere intonazio bat baino gehiagoz ahoskatzen diren leku izenak
|
hainbat
dira. Baina hurbilekoen erabilerari lehentasuna ematea ziurragoa da beti.
|
|
|
Horrela, saihestu egin nahi zuen Espainiar Estatutik Konstituzioaren aldeko ideiak zabaltzea. Eta Sobietar Batasunaren aurkako
|
hainbat
herrialdek ere ezarri zuten, komunismoaren hedapena oztopatzeko.
|
|
|
Erdarakadak sarri sarri etortzen diren zaparrada kanpotar horien aurrean, zer egin?
|
Hainbat
kasutan, gaia euskaraz erabiltzea beharrezkoa da, eta aurrera joan behar. Hortxe dago koxka eta kezka.
|
|
|
Oro har, euskararen gramatika, lexikografia, herri literatura, testu literario zahar eta modernoen edizioak eta euskararen estilo ona kazetaritzan izan dira arduraz eta gogoz landu dituen lan ildo nagusiak.
|
Hainbat
argitalpen ditugu horren lekuko.
|
|
|
—Euskarak
|
hainbat
aurrizki ditu bere hiztegian, gehien gehienak kanpo hiz kun tzetatik etorriak, grekotik eta batez ere latinetik, eta geuregandu di tugu nak.
|