|
2000
|
|
|
Portalisen atariko hitzaldi hori euskaratzea lan nekeza dela ezin aitzi... ondo egin nahi izanez
|
gero
. Garai baten isla dira horren pentsamendua eta horren esanak, Frantziako Iraultzak une jakin batean asmatu zuen hizkera berriaren adierazle.
|
|
|
Juriskontsulto zahar batzuek, haatik, argudiatu zuten seme alaba horiek legezkoak izan behar zutela ezkontide batekiko eta ezlegezko bestearekiko; nolanahi ere, iritzi hori bazter utzi da, gizakien egoera banaezina baita. Zalantzan izanez
|
gero
, hobe da legezkotasunaren alde jokatzea.
|
|
|
Geroko ezkontzaren bidezko legeztatzea zela eta, izaki misteriotsuak eta ezkutuenak zetozen, itxurakeriazko eskabideak tartean, familien baretasuna aztoratzera. Eskabideok erarik indartsuenean zapuzteko gauza zirenak hil eta
|
gero
egiten ziren. Orduan ziren epaitegiak batzuen eta besteen erasiaren oihartzun, eta gizarte osoa eskandaluan eta perilean zen.
|
|
|
Bata dateke, bestea ere izan gabe; andrazko eta adingabekoek egoitza zibila badute, egoitza politikorik gabe. Azken egoitza mota hori herritartasunaren eskubidetik dator, leku horretan baitauka norberak ere, konstituzio legeek agindutakoa bete eta
|
gero
, herritarrari datxezkion eskubide politikoak aurrera eramateko baimena.
|
|
|
Dirua erabili aitzin, gizartearen negozio guztiak mailegu soil edo trukaketaren bidez egiten ziren. Dirua erabili eta
|
gero
, salmenta, erosketa eta bizitza zibilaren merkataritza izeneko ekintza multzo horren bitartez gauzatzen dira horiek. Azaldu ditugu, bide beretik ere, horien gobernurako erregela nagusiak.
|
|
|
Hartara, euren segurtasuna ezbaian jartzen dute tarteko diren esanezko zein ezkutuko egiune batzuek.
|
Gero
, jakina, segurtasun hori ezin bermatu. Kalte itzela dator, bestaldetik ere, erregistroaren eskubideak, neurrikoak nahiz gehiegizkoak izan, molde eztabaidatsuan batzen direnean.
|
|
|
" Traduction en basque de termes politiques sous la revolution", in Anuario del Seminario de Filologa Vasca" Julio de Urquijo" IX, 1975: 59 or. Azterketa horretan frantsesezko citoyen delako hori, citoyen bera, particular, herritar edo herritar eta frances ematen da euskaraz, Frantziar Iraultzak euskaratu zuen testu multzoa arakatu eta
|
gero
. Bide bereBibliografia laburra a) Orokorra:
|
|
|
Legegileak, aginpidean baino, apaizgoan dihardu. ...zakiak legeentzat; egokitu behar zaizkie euren hartzailea izan daitekeen herri horren aldarte, jardun eta egoerei; berrikuntzetan ere, zehatz izan behar dute, ezagutzeko modukoak izan baitaitezke, erakunde berri baten aurrean, teoriak eskaintzen dizkigun abantailak eta ez, ostera, haren gaitzak, horiek bakar bakarrik praktikak idoro ditzakeelako; ona ere zokondoratu behar da onena zalantzan izanez
|
gero
; abusua zuzentzerakoan, zuzenketaren beraren arriskuak ikusi behar dira; zentzubakoa litzateke, halaber, erabateko perfekzioaren atzetik ibili ontasun mugatua izan dezaketen gauza horietan; legea aldatu ordez, erabilgarriagoa da, ia beti, lege horiek estimu handiagotan jartzeko arrazoi berriak herritarrei aurkeztu; historiak berak ere, gizaldi batzuetan zehar, ozta ozta eskain dezake bizpahiru le...
|
|
|
Gure bileretako hasieran iritzi batek harritu gaitu, hain zuzen ere, Kode Zibil baten idazkeran arlo bakoitzeko testu oso zehatz batzuk nahikoak direla, testu osoa egiteko. Bide bertsutik ere, esan ohi da trebeziarik nabarmenena dela oro laburtzea oro aurreikusi eta
|
gero
.
|
|
|
Baina denboraren premia badu, nahiago du ziur asko lehenengo aukera. Jakina, dio Neurathek, zioa aplika dezan, lehenengo eta behin bitartekari eta helburu guztiak aztertu behar ditu, hau da, ikerketaren aukera substantibo guztiak ase eta
|
gero
pasa behar da zioa aintzat hartzera. Hipotesi anitz izan daitezke, baina ez da hain zaila honelako egoera bat imajinatzea:
|
|
|
Nola ez, gauza hizkuntzaren enuntziatuek —Carnapek hizkuntza hau fisikalismoari ongietorria egin eta
|
gero
bereganatu zuen— ez dute ‘Uste dut gorria orain eta hemen ikusten dudala’ motakoen estatus bera. ‘Uste’ batean oker ibiltzea zaila dirudien bitartean, erraza da onartzea akatsen bat egon daitekeela ‘zerbait propietate batzuekin’ ikusten dudala adierazten dudanean:
|
|
|
oinarrizko enuntziatu —protokolo enuntziatu ere deituriko— baten baliozkotasuna, emandakoarekin bat etortzearen ala ez etortzearen arabera ikusten da. Ondorioz, ziur egonez
|
gero
enuntziatu onargarri oro errealitatearen objektu batekin erlazionatzen dela, ziur baita ere ezagutzak bere burua eraikitzeko enuntziatu mota bat aurkitu duela.
|
|
|
Ez zaio ardura zientzialariak zer egiten duen aurkikuntza egin baino lehenago, baizik eta bere jardueraren azken emaitzak soilik. Eta hauek, oro har, zientzi esparru bakoitzaren aldizkarietan argitaratzen dira lehendabizi, eta liburuetan edo disko konpaktuetan geroago, batez ere zientzi komunitateak aurkikuntza berriak onartu eta bereganatu eta
|
gero
.
|
|
|
Beraz, Schlickek oraindik ez zuen positibismoarekin guztiz bat egin. Soilik 1918tik aurrera hasi zen bere filosofiaren ikuspegia Vienako Zirkuluan onartuko zuten egiaztagarritasunerantz hurbiltzen, batik bat 1921ean" Kritizistische oder empiristische Deutung der neuen Physik?" [Fisika modernoaren interpretazio kritikoa ala enpirista?] 114 artikulua agertu eta
|
gero
.
|
|
|
Hemen berkokatu nahian gabiltzan erantzun tradizionalak Vienako Zirkuluaren tesi nagusia egiaztagarritasunarena izan zela ulertu zuen —egokiro—, hau izanik joera antimetafisikoak defendatzen lagundu ziona. Horrela, esperientziarekin egiazta ezin zitezkeen enuntziatuak, esperientziari zegozkien beste terminoetara itzuliak izateko aukera zeukaten, era honetan, murriztapena eman eta
|
gero
, egiaztagarritasunaren froga pasatzeko moduan egonik. Beraz, jite fenomenalistako murriztapena baino ez zen behar.
|
|
|
Neurathek 1932an eta Carnapek, honek ere urte berean, Heideggerren lanak zentzugabekeri multzotzat jo zituzten. Heideggerren diskurtsoak —’deusak deusten du’ [Das Nichts selbst nichtet/ The nothing nothings/ La nada nadea] eta antzeko adierazpenez betea—, deskalifikazio gogorrak jaso zituen bere jite guztiz absurdua zela eta60 Carnap eta Heideggerren arteko eztabaidak, 1929ko martxoaren 6an Davosen (Suitza) lehenengo aldiz elkarrekin topo egin eta
|
gero
, denborarekin, anglosaxoniar filosofia analitiko eta zientziazalearen eta kontinenteko filosofia antizientifikoaren arteko muga ia gaindiezin bihurtu zuen. Izan ere, Carnap, Vienan egon arren, filosofia analitikoaren lehenengoetako zutabea izan zen61 Heideggerren eta heideggertarren aldetik emandako erantzunak aintzat hartu gabe, Vienako Zirkuluaren partaideek, Neurathek eta Carnapek, batik bat, beren erasoa metafisikoei zuzenduriko galdera probokatzaile batean laburbiltzen zutela esan genezake, alegia:
|
|
|
Esperientziaren batek egon luke enuntziatuaren egibalioari erantzuteko baina, jakina, hau ez zen beti gertatzen. Printzipioa hertsiegia zenez, bere arabera diziplina batek, ezagutzazko diziplina izan nahiez
|
gero
, ez lituzke zentzurik gabeko enuntziatuak onartu behar. Alta, honen ondorioak sakonak izan zitezkeen, eta izan ziren, batik bat filosofiarentzat, Vienan filosofia izenaz izendaturiko arazo oro errefusatzera heldu baitzen.
|
|
|
Zirkuluarentzat, beraz, etika giza ekintzen jatorriari —bere sentimen eta nahimenetan— buruzko ikerketa enpirikora murriztuko litzateke; hots, gizarte zientzien adar bat izatera —psikologia gehi soziologia—, ikerketa honen ezagutzazko alderdia aintzat hartuz
|
gero
, jakina.
|
|
|
Eta baldintzazko kontrafaktikoak logika klasikoan formalizatu ezin izan zirenez, Vienako Zirkuluarentzat erabilgaitz bilakatu ziren. Geroago, Zirkulua desagertu eta
|
gero
, ikusmolde estandarrean teknika logiko berriak, ez klasikoak, asmatu ziren, ziur asko Zirkuluak nekez onartuko lituzkeenak. Baina horiek liburu honen xedetik at daude.
|
|
|
Berrespenaren eta indukzioaren auziak erabakigarriak izan ziren prozesu honetan. Ezein proposizio enpiriko erabat egiaztatzerik ez zegoela erabaki eta
|
gero
, probabilitate eta berrespenaren kontzeptuak haren tokia betetzera etorri ziren. Jarrera teoriko honetaranzko hurbilketak, izan ere, Vienako Zirkuluaren denbora mugetatik haratago kokatzen gaitu, nozio induktibista berriak hobeki uler ditzagun taldeko partaideen ibilbidearen zirriborro bat aurkeztea komeni zaigun arren.
|
|
|
Alde batetik, zientzialariak eta kaleko gizonak arrazoiketa induktiboa ardura barik erabiltzen dutela ikusten dugu; eta baliogarria eta ezinbestekoa dela iruditzen zaigu. Bestaldetik, Humek gure kontzientzia intelektuala ireki eta
|
gero
, ez dugu erantzunik aurkitzen oztopo honentzat. Zein dabil ongi, sen oneko gizona ala filosofo kritikoa?
|
|
|
Hortaz, zailtasunak
|
gero
eta ugariagoak ziren. Gainera, Vienako Zirkuluak metafisikaren aurrean amorerik ez emateko zeukan joera oso apaltzen ari zen.
|
|
|
Analisi askoren ondoren, egun badakigu bere ibilbide intelektuala, hau da, bere emaitzak —idazkiak eta gogoetak— zeharkatu dituzten ezaugarri konstante batzuk badaudela, esate baterako joera antimetafisikoa, tolerantzia linguistikoa eta kontzeptuala, edo eluzidazioaren helburua49 Bere ildo teorikoak Neurath pragmatikoarekin bat ez etortzera eraman zuen, baina harrezkero hobeki ikusiko zenez, Zirkuluaren erreserba ideologikoaren buruan jartzera ere bai. Zirkulua desagertu eta
|
gero
, ikusmolde estandarrak Carnapen aldeko bideak jorratuko zituen: filosofiaren betebeharra teorikoa da, justifikazioaren testuingurua da garrantzitsuena eta ez, Neurathek nahi zuen legez, eginkizun praktikoa, aurkikuntzaren testuingurua.
|
|
|
Vienako Zirkuluaren abiapuntu enpiristak tresna berri garrantzitsua lortua zuen, logika sinbolikoa alegia. Logika hau vienarren egitarauaren gune bihurtu eta, aldi berean, harrezkero —Zirkulua itxitzat eman eta
|
gero
, batez ere— zailtasun askoren jatorria izan zen. Baina Zirkuluaren garaian logika sinbolikoa —klasikoa50—, zalantzarik gabe, ezagutzaren edozein esparru argitzeko balio zezakeen bitartekari egokiena zela onartzen zuten.
|
|
|
Bada, logikak bere baliabideak erantsi zizkion Vienako Zirkuluaren argitze eginkizunari. Behin filosofia logikaren ikuspegian kokatu eta
|
gero
, posible zen jada metafisika eta, horrekin batera, alferreko eztabaiden arrasto guztiak ezabatzeko prozesua hastea. Berezko tresneria Russellen ‘analisi logikoa’ izango zen, Tractatus aren51 ikusmoldea ahaztu gabe, jakina —ikus 1.2.2 atala— Analisi logikoaren metodoa bi zatitan bereizi zuten Zirkuluko partaideek:
|
|
|
Esan moduan, Wittgensteinengandik hautatu eta interpretaturiko ideia batzuen gain, egiaztagarritasunaren lehendabiziko bertsioa hemen ikusten ari garen Zirkuluaren garaian jorratu zuten. Taldea apurtu eta ‘ikusmolde estandarra’ deiturikoa finkatu eta
|
gero
, hasierako bertsio xinple eta zakar hau beste batek ordezkatu zuen, egiaztagarritasun irizpideak, hain zuzen. Azkenik, bigarren horrek ere kritika gaindiezinak jaso zituenez, Carnapen berrespenaren irizpide liberalagoa finkatu zen.
|
|
|
Bada, enpirista logikoen arabera, legeak ez ziren ez egiazkoak ezta faltsuak ere, ez baitziren betiko baliozkoak89 Ez lirateke enuntziatu unibertsalki kuantifikatu gisa ulertu behar —’A ororentzat... ’ batekin hasten direnak—, enuntziatu singularrak formulatzeko eta modu batean edo bestean jarduteko erregela edota arau gisa baizik. Feiglen hitzetan, indukzioaren printzipioa" prozedura bat da, maxima arauemaile bat, erregela operazionala" 90 Enuntziatu partikularrak —hauek dira berezko asertzioak— enuntziatu unibertsaletatik eratortzen dira, eta hauek bere zatiak bete eta
|
gero
soilik bilakatzen dira esanahidun eta baliozko. Horrela, adibidez, ‘Gizaki oro hilkorra da’, kasuz kasu partikularrak esleitzen zaizkionean esanahia hartzen duen eskema bat da, eta, berebat, partikularizazio hori aztertu eta egiazkoa ala faltsua den ikusten denean:
|
|
|
Honekin batera, Zirkuluak ez zuen esanahiaren irizpidea egiaztagarritasunean gehiago oinarrituko, hipotesi baten baieztapenaren maila edo gradu probabilistikoan baizik. Baina, esan bezala, formalizazioak arazoak ekarri zizkieten, areago deduktibismoaren alde Popperrek eginiko kritikak eta
|
gero
.
|
|
|
Logika berri honen premiazko bilaketa Fregeren eta enparauen emaitzak lortu arte hedatu zen. Bere betebeharra, gainera, larriago bihurtu zen matematikan antinomia edo kontraesan garrantzitsu batzuk aurkitu eta
|
gero
, batez ere Russellen eskutik. Arazo horiek, izatez, jite logikokoak ziren, eta soilik logikaren berreraikuntzari esker konpon zitezkeen.
|
|
|
Tractatus aren eragina, hala ere, oso sakona izan zen Zirkuluan, Waismann eta Schlickengan batez ere. ...izateari uko egin zion Wittgensteinen ideien iruzkintzaile bihurtzeko34 Beste batzuk, aldiz, batik bat Neurath, Hahn eta Frank enpirista erradikalak, aurka jarri ziren —Neurath oso kritiko agertu zen Wittgensteinen mistizismoa eta ‘goreneko’ filosofia zirela eta— eta, bitartean, Carnapek ongi onartu zuen bere egia analitiko eta logikoaren ikusmoldea35, nahiz eta Viena utzi eta
|
gero
, 1931n, iritzia guztiz aldatu zuen36.
|
|
|
Alabaina, Zirkuluaren kontaktuak ez ziren hor gelditu. Zientzia zehatzen epistemologiari buruzko beste kongresu bat antolatu eta
|
gero
—1930ean Konigsbergen—, munduari buruzko beren ikuspegiak Austriako mugak zeharkatzea lortu zuen beste Estatu askotan sartzeko. Polonian izugarrizko harrera izan zuen, eta bertako
|
|
|
Estatu Batuetan ere, bertako filosofia pragmatista gorabehera, gauza bera gertatu zen, batez ere Charles W. Morris, Ernest Nagel eta Willard v.O. Quineren harrera ikusi eta
|
gero
. Eskandinabiako zientzialari eta filosofoekin ere izan zituzten harremanak —han zeuden gaur egun ezagunak diren Jorgen Jorgensen edo Eino Kaila— eta, nola ez, baita Erresuma Batuko analitiko berriekin ere:
|
|
|
Vienako Zirkuluaren berrikuntzari eta filosofia tradizionalaren ikusmoldeekiko bere enpresa filosofikoak duen bateraezintasunari buruzko tesi hau ia aho batez onartu dute filosofo tradizionalek, batez ere Zirkuluaren enpirismo logikoak nonahi jaso duen harrera erabat negatiboa ikusi eta
|
gero
. Filosofo tradizionalek Zirkuluaren filosofia ‘filosofia eza’ edo ‘anti filosofia’ lez ikusi zuten, gauza ez zena ez diziplinaren funtsezko arazoak begiztatzeko eta are gutxiago horien ebazpenari buruz zerbait esateko ere.
|
|
|
Hain zuzen ere, higiduraren legeak, koordenatu sistema batetik beste batera pasatzerakoan gordetzen diren lege kobarianteak. Lege hauetan, sistema aldaketa bat eman eta
|
gero
, berdin mantentzen diren osagai espezifikoak gertakarien ezaugarri topologikoak dira, eta hauek espazio denboran ematen diren kointzidentzia eta hurbiltasuna dira preseski. Bi nozio hauek bakarrik dira objektiboak erlatibitate orokorrean; beste guztia arbitrarioa edo konbentzionala da.
|
|
|
balio judizio erlatibo bakoitza gertakari enuntziatu hutsa da, eta, beraz, balio judizio baten itxura osoa galtzeko modu batean adieraz daiteke. Beraz," Grandchesterrerako bide zuzena hau da" esan beharrean," Ahalik eta denbora gutxien Grandchesterrera ailegatu nahi izanez
|
gero
, jarraitu beharreko bide zuzena hau da" esan zatekeen modu berean;" Gizon hau korrikalari ona da" esaldiak soilik esan nahi du minutu jakin batzuetan milia jakin batzuk korritzen dituela, eta abar. Baina, defenditu nahi dudana da, ezein gertakari enuntziatu ezin dela balio judizio erabatekoa izan (edo ezein gertakari enuntziatuk ezin duela balio judizio erabatekoa inplikatu), balio judizio erlatiboak gertakari enuntziatu hutsak direla froga daitekeen arren.
|
|
|
Nire kasuan gertatzen zait beti esperientzia berezi baten ideia agertzen zaidala eta, beraz, zentzu batean, nire esperientzia par excellence dela; horrexegatik orain zuen aurrean hitz egiterakoan, esperientzia hau erabiliko dut lehenengo adibide nagusitzat hartuz. (Lehen esan bezala, auzi hau erabat pertsonala da eta beste batzuek beste adibide adierazgarriago batzuk aurkituko dituzte.) Esperientzia hau deskribatuko dut zuei, posible izanez
|
gero
, esperientzia bera edo antzekoak gogorarazteko, gure ikerketarako oinarri komuna edukitzeko moduan. Uste dut halako esperientzia deskribatzeko modurik hoberena, esperientzia hori dudanean munduaren existentziak harritzen nauela esatea dela.
|
|
|
Jatorrizko bertsioa 1981eko artikulu bat da.
|
Gero
Kripkek edukia luzatu zuen, muina aldatu gabe. Liburua argitaratu zuenean, izugarrizko eztabaida sortu zen, bereziki filosofia analitikoaren zirkulu anglosaxoniarretan.
|
|
|
Puntu hau zuentzat argi gera dadin, gai hau aukeratzeko izan dudan zergatiari buruz hitz batzuk esango dizkizuet. Aurreko idazkariak zuen elkartean hitzaldi bat ematea eskatuz ohoratu ninduenean, nire lehenengo burutazioa izan zen egingo nukeela izan zen, eta bigarren burutazioa, zuei hitz egiteko aukera edukiz
|
gero
, komunikatzeak pozten nauen zerbaiti buruz hitz egin nukeela eta ez nukeela denborarik galdu logikari buruzko hitzaldi bat emanez, adibidez. Hori denbora galtzea dela esateko arrazoia hauxe da:
|
|
|
Swansean, 1944ko martxotik 1945eko udazkenera, Philosophische Untersuchungen idatzi zuen (189 paragrafoak).
|
Gero
Cambridgen, klaseak ematen zituen bitartean, 243 paragrafoak. Moral Sciences Club eko lehendakari bihurtu zen, Mooreren ordez.
|
|
|
• 1948 Irlandara joan zen —Dublin, Red Cross, Connemara eta mendebaldeko kostalde bakartira—, han Bemerkungen uber die Philosophie der Psychologie lanaren bigarren liburukia idatziz. Viena eta Cambridgera bisitaldi laburra egin eta
|
gero
, berriro Dublingo hotel batean. Dublinen Letzte Schriften uber die Philosophie der Psychologie idatzi zuen.
|
|
|
24 Frazerrek hurrengoa dio: "(...) etxeko sutegiko sua laguntza suaz berpiztu bezain laster, urez betetako lapikoa jartzen zen gainean, eta hala berotutako ura izurriren bat zuen jendearen edo baztangak jotako ganaduaren gainean zipriztintzen zen
|
gero
".
|
|
|
Russell, Carnap eta beste hainbatek neopositibistatzat hartu zuten.
|
Gero
, filosofia analitikoa sortzen hasi zen garaian, bere aitatzat jo zuten Austin, Ryle eta beste filosofo batzuekin. Hori egia izanik ere, Wittgensteinen egia korapilatsuagoa da.
|
|
|
|
Gero
, harat honat, Austrian, Norvegian, Errusian, Ingalaterran, Irlandan bizi izan zen. Bizitza aberrigabea eramanik ere, abertzaletasuna ideia baten amodioa dela idatzita utzi zuen.
|
|
2001
|
|
|
Liburu honen hitzaurrean aipatu diren gaietariko batzuk sakonago aztertu nahi izanez
|
gero
, hemen daukazue gutxieneko bibliografia bat.
|
|
|
Sokratesen pentsamendu eta biografiaz arduratu nahi izanez
|
gero
: Platon, Sokratesen Defentsa, Donostia, Jakin Irakurgaiak, 1999 (itzulpena:
|
|
|
Gaur egungo pentsalarien artean Platon eta Aristoteles hoberen ezagutzen dituenetakoa da Reale. Filosofia ikertzaile gehienek ez bezala irakurketa goxatzen duten azalpen argiak eman ohi ditu, aldi berean garrantzitsua dena aukeratu eta arrunkeria eta errazkeria saihestuz. lon ek mendebaldeko hermeneutikari eginiko ekarpenaren ikuspegitik ikerkuntza sakondu nahi izanez
|
gero
: Jose Ramon Arana," El lon, fundador de la hermeneutica occidental", Veleia 15, 1998, 257 Bertan, elkarrizketa honen eskumen eta gizarte dimentsioak jorratzearekin batera, hermeneutikaren sortzailea dela zergatik uste dudan justifikatzen dut.
|
|
|
K.a. V. mendean zehar, Atenasen Solon, Pisistrato, Klistenes eta Periklesen erreformek familia oneko aristokrazia aberatsaren eta pobreenen arteko zuloa txikitu zuten, azkenik demokrazia eta isonomia (hiritar guztien eskubide politikoen berdintasuna) ezarriz. Familia gutxi batzuen inguruan eta lur jabetzaren arabera antolaturiko gizarte esklusibo batetik, behe klaseek (nekazari txiki, artisau...)
|
gero
eta botere politiko handiagoa duten gizarte berri batera igarotzen gara. Azken hauek hiriaren gobernuan partaidetza handiagoa lortuko dute.
|
|
|
Luxu handiaz ospatzen ziren, eta beraiek ongi antolatzeak, edo jaien baitako frogaren bat irabazteak ospe izugarria ematen zuen (irabazleei berei, baina baita irabazleen aberriei ere). Honela, antolatzaileak
|
gero
eta froga gehiago eta ezberdinagoak egiten saiatu ziren, gainerako jokoak baino gutxiago ez izateko, interesa beraienean mantentzeko eta ahalik eta partaide gehien lortzeko. Jai hauetan grekoek komunitate etniko eta linguistiko baten parte izatea indartzen zuten, baina baita hiri estatu zehatz baten partaide izatearen sentipena ere.
|
|
|
Printzipioen fusioak zergati bat eskatzen du beti, eta zergati hori falta izanez
|
gero
bi printzipioen arteko hurbilketa ezinezkoa litzateke. Hurbilketa horrek izate misto bat sortzen du, konposatu bat, nahasketa.
|
|
|
Kantek berak Kritika n zehazki garatzen ez badu ere, analisi infinitesimalaren oinarri filosofikoez ari da hemen, eta, ondorioz, eta hori bai dela Kanten asmo argia, Natur Zientzian Matematika erabiltzea zilegi dela frogatu nahi du. Oinam esakune matematikoek Kantek ‘mundua’ deitzen duena oinarritzen dute, eta
|
gero
dinamikoek ‘izadia’ oinarritu dute; baina, ikusten denez, izadian aurkituko dugun dinamismoa ulertzeko aukera aldez aurretik hedaduraren eta intentsitatearen arteko lotura honek eskaintzen du.
|
|
|
Kausalitatea, beraz, segidan ematen den aniztasunaren sintesia da. A eta B hautemapenak baditut horrek ez du esan nahi A eta ondoren B datorrela denboran besterik gabe; hau da, etxe bateko teilatua begiratzen badut lehen eta
|
gero
sarrerako atea, horrek ez du esan nahi atea teilatuaren ondoren datorrenik erregelaren baten arabera. Bestalde, itsasontzia ibaian behera doala ikusten badut, hor A B segida determinatua dago, objektiboa da, lehen itsasontzia leku batean ikusten dut eta ondoren beherago, eta hori ezin da atzeraldatu.
|
|
|
Aldiberekotasunaren ezaugarria atzeraldatu ahal izatea izango da. Lurra hemen eta Ilargia han ikusten ditut, edo alderantziz, Ilargia han lehenik eta
|
gero
Lurra. Hautemapen hauek ez dira une berean gertatzen, baina Lurra eta Ilargia une berean direla esaten digute.
|
|
|
Izadia, hainbestez, guk ezartzen dugun lege jakin batzuen lotura besterik ez da, lehen ere aurreratu dugunez.
|
Gero
, postulatuetan ideia hori indartu egiten da, eta oinarri esakuneen emaitza orokorra adierazpen hauen bidez laburbil daiteke: in mundo non datur casus; non datur fatum; non datur saltus; non datur hiatus.
|
|
|
Beraz, judizio erreflexionatzailean oinarrituta helburutasun bat onar dezakegu, baina soilik zentzu erregulatiboan, organismo biziak nolabait pentsatu ahal izateko.
|
Gero
gainera, barneko helburutasun horretaz gain, kanpoko helburutasuna ere lantzen du, hau da, izaki bizien arteko harremanen egitura. Eta hor ere helburutasun erregulatzaile bat onar dezakegu, izadiaren teknika bat.
|
|
|
Hasieran psikologikoki hitz egingo du eta sentsuak, irudimena eta adimena aipatzen ditu, hauen arteko harremanak zehazki argitu gabe.
|
Gero
, ordea, arazoaren beraren egitura aztertzen du zehazkiago, hau da, aniztasunaren eta batasunaren arteko erlazioa. Afekzioak aniztasuna eskaintzen digu eta funtzioek batasuna ezartzen dute (Matematikan egiten duten antzera).
|
|
|
Orduan, subjektuaren pasibotasunaren eta berezkotasunaren arteko harremana argitu behar da funtsean. Eta Kantek
|
gero
eta argiago esaten du sentimena ezin dela ulertu pasibotasun soil gisa, zeren afektatua izatearen baldintza ekitea baita. Horregatik, sentimenaren pasibotasuna ezagutzeko ekintzak eskatzen duen une bat baino ez da izango.
|
|
|
Honen aurkako argudioa ere aurkezten du: bolen arteko talkak irudikatzen ditu, baina batak bigarrenari energia zinetikoa eman beharrean (edo
|
gero
honek hurrengoari, eta abar), bolaren kontzientzia igorriko litzateke batetik bestera; azkeneko bolak denen kontzientzia izango luke bere kontzientzia izango balitz bezala, baina ez litzateke denboran eta espazioan gauza bat eta berbera izango, substantzia, arima edo pertsona.
|
|
|
Bi aukera daude:
|
gero
eta osagai txikiagoak daude, harik eta osagai bakun batzuetara iritsi arte, edo gero eta osagai txikiagoak lortzen ditugu mugarik gabe.
|
|
|
Bi aukera daude: gero eta osagai txikiagoak daude, harik eta osagai bakun batzuetara iritsi arte, edo
|
gero
eta osagai txikiagoak lortzen ditugu mugarik gabe.
|
|
|
Neu banaizela dakit eta hori denboran gertatzen da, baina(
|
gero
lehen analogiak argituko duen legez) aldakorra den edozer gauzak aldagaitza den zerbait eskatzen du. Nire baitan, ordea, aldakorrak diren errepresentazioak besterik ez ditut; hauetan ezin da aldagaitza litzatekeenik aurkitu eta, beraz, nigandik at aurkitu dut espazioan dauden objektuetan.
|
|
|
Nire baitan, ordea, aldakorrak diren errepresentazioak besterik ez ditut; hauetan ezin da aldagaitza litzatekeenik aurkitu eta, beraz, nigandik at aurkitu dut espazioan dauden objektuetan. Beraz, Kanten idealismoa ez da subjektuaren edo cogitoaren ezagutzatik hasten,
|
gero
munduaren eta jainkoaren izatea frogatzeko. Kanten arabera, subjektuaren beraren ahalbidea espazioan dauden objektuen esperientzia zuzenaren mende dago.
|
|
|
Horrela, denbora eta subjektibitatea estuki lotzen dira.
|
Gero
Bergson, Husserl eta Heidegger saiatuko dira denboraren nagusitasun hori pentsatzen. Hala ere, denborazko hautemapenekin bakarrik ezin da objektibitatea eraiki, kanpoko sentsuaren emaitzak behar dira objektuekiko lotura zehazteko," idealismoaren errefusapenean" ikusten denez.
|
|
|
Kantek berak bere lehen liburuan bestelako espazioen hipotesia onartzen zuen, dimentsio anitzeko geometria gorena ere aipatzen zuen, ez soilik idealki, baizik eta higiduraren legeak bestelakoak balira espazio fisikoa ere ezberdina izan litekeela onartzen zuen.
|
Gero
ideia hau ez zuen jaso, tamalgarria dena, zeren Fisika garaikideko ideiak aurreratzen baititu. Beraz, geroko Matematika ez euklidearren sorrerak ez du apurtzen Kantek sortu zuen Matematikaren funtsezko oinarritzapena.
|
|
|
Begiespenean afekzioa genuen bezala, adigaiak funtzioak dira. Baina benetan ez da lehen begiesten eta
|
gero
hori aditzen, baizik eta prozesu beraren atalak besterik ez dira, guk bereizten ditugunak. Zuhaitzaren kolore eta forma soila ez dugu hautematen, ez dugu esaten ‘kolore hau’ eta ‘forma hau’, baizik eta kolore eta forma hori ‘zuhaitzarekin’ identifikatzen ditugu eta" hori zuhaitza da" judizioa egiten dugu inplizituki.
|
|
|
Hala ere, Logikaren erabilera okerra egon daiteke, Logika formala edo orokorra kanon gisa hartu beharrean organon gisa erabiltzen bada, hau da, objektuez dugun ezagutza gehitzeko asmoarekin erabiltzen bada. Adigaietatik ideietara doan bidea hartuz
|
gero
eta bidean printzipio transzendenteak eratuz gero, emaitza itxuraren Logika da, arrazoikerien Logika, eta hori Logikaren bigarren atal nagusian aztertuko da, Dialektikan.
|
|
|
Azkenik, erreala denarekin esperientziaren baldintza orokorren arabera lotzen dena beharrezkoa da. Kategorien esanahia
|
gero
gehiago argituko da oinarri esakuneak jorratzen ditugunean, zeren orduan adigaiak bere erabileran ikusiko baititugu.
|
|
|
Baina, gainera, kategorien taldeak ere ezin dira isolaturik ulertu. Jarraitasunaren bitartez kantitatearen kategoriek nolakotasun bat lortzen dute eta, bestalde, nolakotasunaren kategoriek kantitate bat, maila bat izateko gaitasuna lortzen dute (ikusi
|
gero
oinarri esakuneak). Horrela, kantitatearen eta nolakotasunaren arteko loturak erlazioaren kategoriek jorratzen duten dinamismoa lantzeko oinarria jartzen du.
|
|
|
Hemen kategorien erabilpena legezkoa dela frogatuko da.
|
Gero
, ondoren, hurrengo atal batean aztertu da kategoria guztien legezko erabilpen konkretua nola gauzatzen den bere osotasunean.
|
|
|
Egia da Schopenhauer eta Heidegger bezalako filosofo gutxi batzuek lehen argitaraldia hobesten dutela, baina nire ustez Kanti berari jarraiki behar gatzaizkio. Lehen argitaraldian sintesiaren azalpen psikologikoagoa ematen zuen eta
|
gero
funtzionalagoa den bat sortzen saiatzen da, eta ondorengo lanetan bide beretik egin zuen aurrera. Adibide bat jartzekotan, 1781ean sintesia irudimenaren produktua zen, eta irudimenaren funtzioa oro har nagusia zen; 1787an, berriz, irudimena adimenak sentimenean duen eragina baino ez da.
|
|
|
Igaro dena eta orain ez dagoena berriro presente egiteko, denboran aurrera egitean atzean utzi dena jasotzeko, hautemapenen arteko elkarketa sortzeko, beraz, erreprodukzioa behar da. Jarraian, hautemapenen arteko elkarketa hori sortu ondoren,
|
gero
gainera irudimen produktiboak irudi batu bat osatuko du, sintesia egingo du eta bere emaitza objektua izango da. Azkenik, adimenak irudiari sentsuzko alderdia kendu eta objektua berrezagutuko du batasun gisa, niaren identitateak ezartzen dituen kategorien bitartez.
|
|
|
eskematismoa giza arimaren sakonean ezkutatzen den antzea omen da).
|
Gero
, kategorietatik sortzen diren apriorizko judizio sintetikoak, edo oinarri esakuneak jorratuko dira.
|
|
|
Arrazoimena esperientziatik abiatzen da eta bertan arrazoimenak ongi oinarritutako printzipioak erabiltzen ditu, baina esperientziaren mailan konpondu ezin diren arazoak ere azaltzen dira eta arrazoimena
|
gero
eta esperientziatik urrunago doa konponbide bila. Azkenik, esperientziarekin lotura galtzean, iluntasun eta kontraesanetan erortzen da.
|
|
|
Hor ez dago sakontasuna eta hitzontzikeria bereizteko irizpide segururik. Bestetik, eszeptizismoak ez du horrelakorik entzun nahi, errotiko enpirismora jotzen du eta ez ditu bost minutu ere galdu nahi Filosofiaren benetako gaitasunak aztertzen eta argitzen3 Kant bera razionalismoaren tradizioan hezi zen, baina
|
gero
Humek amets dogmatikotik iratzarri zuen eta aldi labur batean eszeptizismora jo zuen. Egoera gatazkatsu eta antzu horren emaitza axolagabekeria litzateke.
|
|
|
Hala ere, kritikak sistemaren oinarriak ezartzen baditu ere ez du sistema bera garatzen, sistemarako sarrera litzateke. Kritika n sintesia soilik aurkezten da (hitz nagusia),
|
gero
sisteman analisi xehea ere bai azken adigai eratorrietaraino. Kantek uste du kritikaren lan zaila osatu ondoren, gero sistemaren osotasuna garatzea erraza izango dela, baina bestela gertatu zen egiatan.
|
|
|
Kritika n sintesia soilik aurkezten da (hitz nagusia), gero sisteman analisi xehea ere bai azken adigai eratorrietaraino. Kantek uste du kritikaren lan zaila osatu ondoren,
|
gero
sistemaren osotasuna garatzea erraza izango dela, baina bestela gertatu zen egiatan. Hala ere, hori beste une batean aztertuko dugun kontua da.
|
|
|
1787ko hitzaurreak egoera berri bat islatzen du. Hasierako zailtasunak gainditu ondoren, zentsura barne, Kanten filosofia berriaren harrera
|
gero
eta zabalagoa da, eta argitalpen berrian Kantek zenbait atal berridatzi zituen, edukia oro har berdina bada ere (‘idealismoaren errefusapen’ labur bat soilik gehitu zuen, Kantek berak aipatzen duen legez; horretaz gain, barne garapen sotilago bat ere nabarmentzen da), aurkezpenari dagokionez asko baitzegoen egiteko (nahiz eta berak aitortu ezinezkoa dela kritika inoiz herrikoia bihurtze... Hitzaurre berriak konfiantza berri bat islatzen du, ausartagoa da eta oso sonatuak bihurtu diren ideiak aurkezten ditu.
|
|
|
Hemen, arrazoimenaren alderdi ezberdinak lotzen dituen funtsezko batasuna dabil lanean, Kantek
|
gero
bere testuetan ikuspegi bateratu bat aurkeztea lortu ez bazuen ere. Eremu teorikoa eta praktikoa batuko lituzkeen printzipio komunaz hitz egiten du, eta printzipio hori askatasuna dela aurkituko du.
|
|
|
• Espazioa ez da adigai diskurtsiboa, baizik eta apriorizko begiespen hutsa. Espazio bakarra irudika dezakegu, nahiz eta
|
gero
hori zati askotan banatu ahal izan. Zati hauek, ordea, espazioaren zatiak dira, espazioa dira, ez bere osagaiak.
|
|
|
espazioak ez ditu berbaitango gauzen ezaugarriak errepresentatzen.
|
Gero
argituko dugu zehazkiago berbaitango gauzak ezagutzeko ezintasuna. Begiespenaren baldintza subjektiboa alde batera utziz gero, ezin da gauzen ezaugarririk ezagutu a priori.
|
|
|
Gero argituko dugu zehazkiago berbaitango gauzak ezagutzeko ezintasuna. Begiespenaren baldintza subjektiboa alde batera utziz
|
gero
, ezin da gauzen ezaugarririk ezagutu a priori. Espazioa ez da gauzen ahalgarritasunaren baldintza, baizik eta agerpenen edo objektuen ahalbidearen ezinbesteko baldintza.
|
|
|
Orain arte aipatutakoa Kritika ren lehen atal zabalak jasotzen du, osagaien irakaspenak, eta
|
gero
bigarren zati laburrago bat ere badator, metodoaren irakaspena. Horrela osatua, arrazoimen hutsaren kritika arrazoimen hutsaren sistemarako propedeutika edo sarbidea da.
|
|
|
Antitesia ere oker dabil, ezer ez baitago inoiz infinitu zatietan banatua. Edozer gauza beti ere zati kopuru mugatu batean bana dezakegu, nahiz eta banaketa hori
|
gero
mugarik gabe aurrera jarraitzeko aukera dugun. Zatiak denak han daude, baina ez zatituta, baizik eta ‘in potentia’; zatiketa osoa ez dago inoiz osatua.
|
|
|
Eta beraz, hemen ilaraz kanpo geratzen den eta agerpen ez den baldintza onargarria izango da. Eta ondorioz, kasu honetan antitetikaren emaitza ere ezberdina izango da; gatazkaren bi alderdiek arrazoia izan dezakete, ikusiko dugunez, berbaitango gauzen eta agerpenen arteko ikuspuntu bereizketa aintzat hartuz
|
gero
.
|
|
|
Askatasunak, berriz, gauzen egoera berri bat adierazten du, eta, ondorioz, kate berri bat hasteko ahalmena barnebiltzen du. Beraz, kausen eta efektuen kate horretatik at geratuko litzateke, esperientziaren eremutik at. Askatasun transzendental hau
|
gero
etikan agertzen den askatasun praktikoaren oinarria da, eta lehenaren ukapenak bigarrenaren ezintasuna eragingo luke (sentsuetatik aske norbere burua determinatzeko ahalmena; baina hau ez da autua orain). Kausalitateak esperientziaren mailan duen jokabidea Analitikan frogatu denez, Kantek orain erakutsi nahi du askatasuna ez zaiola kontrajartzen izadiari.
|
|
|
Honek izadian ez dagoen beharrezkotasun bat erakusten du, eta esan nahi du gizakia ez duela erabat bere enpirikotasunak determinatzen. Hau izango da Kanten etikaren oinarria, Kantek
|
gero
landuko duena zenbait lan nagusitan.
|
|
|
Honek erakusten du Kantengan ezagutzaren teoria bere Filosofiaren atal bat besterik ez dela. Kantek
|
gero
sarri aipatu zuen atal praktikoaren nagusitasuna. Hala ere, horrek ez du esan nahi atal praktiko hau teorikoaren gainean dagoenik, besterik gabe, baizik eta ideia sakonagoa defendatzen du Kantek:
|
|
|
Azken helburua nahimenaren askatasuna, arimaren hilezkortasuna eta Jainkoaren izatea frogatzea litzateke. Baina hauetaz espekulatiboki aritzea oso zaila izatea ez ezik, apenas du interesik,
|
gero
emaitzak inmanenteki ezin baitira erabili. Hala ere, arrazoimenak ideia hauen atzetik jarraitzen badu, hauen alde praktikoagatik izango da, hau da, askatasunarekin zerikusia duen guztiagatik.
|
|
|
Zerbait egiatzat hartzeak hiru maila hauek ditu, bere bi alderdiak kontuan hartuz
|
gero
, hau da, subjektiboa, edo konbikzioa, eta objektiboa, edo ziurtasuna. Iritziak badaki ez dela egiaren oinarri nahikoa ez subjektiboki ezta objektiboki ere.
|
|
|
Lehena, propedeutika izan daiteke, hau da, apriorizko ezagutza huts oroz arrazoimenak duen gaitasuna aztertzen duena eta kritika izena duena; edo arrazoimen hutsaren sistema da (jakintza) eta metafisika izena du.
|
Gero
, hau arrazoimenaren erabilera espekulatiboaren Metafisikan (hertsiki Metafisika deitzen dena) eta erabilera praktikoaren Metafisikan sailkatzen da. Metafisika, zentzu hertsian, Filosofia transzendentalaz eta arrazoimen hutsaren fisiologiaz osatzen da.
|
|
|
Kantek hemen historia arrazoimenaren ikuspuntutik begiratzeko beharra aitzinatzen du(
|
gero
Hegelek hau muturreraino garatuko du). Joera dogmatikoen eta eszeptikoen arteko joan etorria arrazoimenean bertan errotua dago.
|
|
|
" Horko gorri hori" esaten badugu, berehala espazioaren eta denboraren baldintzak onartu ditugu. Baina
|
gero
urrats garrantzitsuagoa eman dugu. Gorria automobil bati edo beste zerbaiti egozten diogu.
|
|
|
3 Bi jarrera hauen arteko deskribapen goiztiarra Platonen Sofista n irakur daiteke (246a c). Bi jarreren arteko gatazka erraldoien borroka amaigabe gisa aurkezten du, Kantek
|
gero
egingo duenaren oso antzera.
|
|
|
17 Akinoko Tomasek ere Erdi Aroan oso larria zen eta erantzun argirik jaso ez zuen arazoa planteatu zuen: ea munduak hasierarik zuen denboran ala ez; eta biak onargarri zirela esan zuen filosofiaren aldetik, erlijioak
|
gero
erantzun bat ematen bazion ere.
|
|
|
zerbait existitzen bada, orduan absolutuki beharrezkoa den izakia ere existitzen da; ni behintzat existitzen naizenez, izaki beharrezko horrek ere existitu du. Hemen esperientzia batetik abiatzen gara, hortik kosmologikoa izena, eta
|
gero
beharbadakoa denaren eta halabeharrezkoa denaren arteko lotura bilatzen da.
|
|
|
esperientzian dena baldintzatua dago aurretik doan beste zerbaitengatik; horrek, azkenean, baldintzarik ez lukeen beharrezko izaki baldintzatugabe bat eskatuko luke argibide gisa. Kanten arabera froga honek froga ontologikoa suposatzen du, zeren esperientzia erabiltzen du halabeharrezko izakira ailegatzeko, baina
|
gero
frogak adigai soilen bidez jarraitzen du: halabeharrez existitzen denak errealitate forma garaiena du.
|
|
|
bizitza eta filosofia (Jakin, Donostia, 1997), Kanten biografia eta lana deskribatzen zituen oro har. Egileak
|
gero
bere tesia argitaratu zuen, Denbora eta Arrazoimena. Batasuna eta Jarraitasuna esperientziaren sistema transzendentalean (EHU, Leioa, 1998).
|
|
|
Bere bi galdera nagusien erantzunak, ezagumenarena (arrazoimen huts teorikoaren galdera) eta askatasun lege moralarena (bere arrazoimen huts praktikoaren galdera) potentzia den arrazoimenean ipintzen ditu eta ondoren —arrazoimenak determinatutako nahimenean— Gizakiaren izaera ilunpetan lagatzen du, inoiz gizakiaren izaeraren azalpenari eutsi gabe, nahiz eta, filosofo orok bezala, bere azkeneko eta gorengo ametsa gizakia zer den argitzea izan. Kant irakurri ahala, gizakiaren bere ikuspegia
|
gero
eta urrutikoago eta lainotsuago egiten zait, bere hainbat fakultatek ezkutatuta.
|
|
|
batetik kontraesan nabarmenak egiten ditu. Horrela, batean esanez adimena epaimena dela56, eta
|
gero
, askotan, adimena eta epaimena zeharo bereiztuz57 Eta bestetik, fakultate nahaspila handia erabiliz58.
|
|
|
‘Ari’ banaiz, ‘naiz’; baina ondoriozko konturatzea da hori. Kanten adibide bera erabiliz ‘ari’ hori pentsatzea denean lehenbizi ‘cogito’ ren kontzientzia dago, eta
|
gero
‘sum cogitans’ en kontzientzia.
|
|
|
1) ‘ari’ 2) ‘naiz’ 3) ‘pentsatzen’ Oinarrizko maila ‘ari’ tzearena da, maitatze arena.
|
Gero
dator ‘izate’ arena (ni ala zu ala beste bat ari). Eta gero, azkenean, dator ‘zertan’ ari naizen (zaren, dagoen) zehaztearena, kasu bereizi honetan ‘pentsatzen’arena.
|