|
2004
|
|
|
Manuel Barandika, Batzar Nagusietan itzultzailea, parlamenaria eta Banco de Bilbao erakundeko zuzendaria izan zen. Barroeta Aldamar eta beste aipa
|
genitzake
. Hala ere, Foruen lege moldaketetan aipamenik ez da agiri hizkuntza arazoari buruz, baina bai ordea Batzar Nagusietako arautegietan eta administrazio publiko foraleko zerbitzaria izateko.
|
|
|
1902an Busturiko maisua zenaren, Víctor Bilbaoren aurka idatzi zuen, eraztuna erabiltzen zuelako, mutikoeak erdaraz egin
|
zezaten
kalean ere. Mutikoari eraztuna kendu eta zigorraren ordez dirua eman zien bere gurasoei opa
|
|
|
«nik obeto adituko neban erdera baño
|
ezan
deuztazun guztia euzkaras ipiñi bazendu atso zure otzañak emon euztan papelian. Bizi bedi gueure euzkal erri maitea eta bizi bdedi Españia, señen satia dan gure erria» (jatorrizko ortografia).
|
|
|
Ildo berean, irakaskintza euskaraz bideratzeko, Hermanos de las Escuelas Cristianas delako Kongregazioak bildu euskaldundu ondoren euskaraz irakas
|
ditzaten
edo maisu anderenoentzat irakasle eskola euskalduna sortu, proposatzen zuen. Jakina, diru baliabideak behar ziren eta azkenik idatzi zuen:
|
|
|
Sabinoren ekimena bezain luze, nirea motz eta urri, bestelako mahaikideok ere mintzogai baitira. Azpimarra
|
ditzadan
, haatik, honako hauek: Sabino Aranaren euskalgintza euskararen normalizaziorako egitasmoa da.
|
|
|
Bizkaiari nagokiola, aipa
|
dezadan
egun nahiko ezezaguna den kontua. Horretan ere nabari daiteke Aranaren desagertu ondorengo urteetan bere ekimenak izan zuen indarra Euskal Administrazioan.
|
|
|
Eta gogotik asi zan bere lanean; sendo ekin eutson, ez iñoren aldetik goralpenak entzuteko asmuz, ez; entzun beren
|
itzak
: < < Pozik emongo neuke neure bixitza ori gatik Aberrijari osasuna etortiarren iñork nire barrí jakingo ez ba leuke be> >.
|
|
|
Eta gogotik asi zan bere lanean; sendo ekin eutson, ez iñoren aldetik goralpenak entzuteko asmuz, ez; entzun beren itzak: < < Pozik emongo
|
neuke
neure bixitza ori gatik Aberrijari osasuna etortiarren iñork nire barrí jakingo ez ba leuke be> >. ¡ Benetako abertzaliak zelakuak diran!
|
|
|
Politika eta administrazioaz zein euskalgintzaz zerbait esana dut gorago. Aipa
|
dezadan
oraingoan, haren iritziko komunikabideak. Izan ere, bai berak zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak.
|
|
|
Hizkuntz ordezkapenaren errealitatea hor dago, gi zarte gatazka baten ondorio gisa. Gurea bezalako herri txiki eta deuseztu ba tean entzuten da preseski ez dela inor behartu behar euskara ikastera, politika horrek, maitagarri ordez, gorrotagarri bihur
|
dezakeelako
. Ederki esana.
|
|
|
Ederra da integrazio aren aldeko predikua, gizarte berdintasunaren izenean eraikia, Euskal He rrian ezkerrekoek bezain indartsu eskuinekoek errebindikatzen dutena. Bai na nola betetzen da hori euskal edukiz asimilatzailea izanez segi ez
|
dezan
–Hau da oinarrizko galdera, bere garaian Sabino Aranak bere modura plan teatu zuena.
|
|
|
Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako. Egin
|
diezaiokegun
omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu egiten di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago ikusteko miopía interesatua tartekatzen denean.
|
|
|
que cada hombre y cada pueblo es dueño de su propia voluntad, y no el extraño(...) Pero(...) nadie que en la materia de puros hechos se crea versado, desconoce que Vizcaya (como Guipúzcoa, y Alaba y Nabarra) fue hasta 1839 un estado de naciona lidad vasca que gozaba de perfecta independencia política; que esta indepen dencia fue en ella natural y no adquirida ni por otros Estados otorgada; que el origen de esa independencia se remonta, por lo tanto, hasta el origen de la misma raza vasca; y que no hay hombre, entre los sabios, que sea capaz de señalar en la historia ni en la protohistoria la existencia de una raza anterior a la raza vasca» (12). Pasarte honetan ageri denez, alde batera utzita, noski, egungo euskal historiografian sostengaezina den Euskal Herri foralari egoz ten dion ustezko independentziarena, lehen aipatutako elementu objektiboei subjektikoa eransten die, independentzia erdiesteko borondadea, alegia, bal din herritarrek hala erabaki
|
balezate
. Xede honekin sortuko ditu, hain zuzen, Euskeldun Batzokija (1894), EAJ (1895), eta sustaketa politikorako tresnarik eraginkorrenak, bereziki, prentsa organoak, hala nola Bizkaitarra (1893), Ba serritarra (1897), El Correo Vasco (1899), Euzkadi (1901), La Patria (1901) eta Patria (1903), Bizkaya ren Edestija eta lzkerea Pizkundea argitaletxea (1896), azken hau Luis bere anaiarekin batera bideratua.
|
|
|
Arraza da harentzat oinarrizko elementua. Bada euskal arraza bat, garbi tzat hartzen dena, eta garbi izanez jarrai
|
dezan
, atzerritarren kontra babestu beharrekoa. Aranak euskal arraza eta espainola bereizten ditu.
|
|
|
Goi klasekoek ez baitute erabiltzen gizarteko beren harremanetan, gizar te mugikortasunean aurrera egin nahi duten euskaldunentzat oztopo bat beste rik ez da (42). Horregatik dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta hauek ere amorratzen daude gaztelaniaz egiteko, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan
|
dezaten
. Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo.
|
|
|
Sabino Aranak erabiltzen duen terminología gogoan izatea behar beha rrezkoa da, egun erabiltzen diren euskalaritza, euskalari eta euskaltzale hitze kin nahas ez
|
ditzagun
. Gaurko egunetan, euskalaritza euskararen inguruko ikerketaz ari den diziplinari deitzen zaio, horren barruan sartuz euskararen ja torriari nahiz gramatika eta hiztegiari buruzkoak.
|
|
|
bere Euzko Izkindea o Gramática Eúskera n egin
|
zezakeen
, ordurako ezagu tzen baitzuen bere sistema, berak Pliegos Euskeráfi/ os en 1886an argitatu zu ena. Horregatik eskaini zion, seguru asko, Izkindea ren ale bat opari gisa argi taratu bezain! aster (56).
|
|
|
Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere haren aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar
|
dezan
bere iritzia beste guztien gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin azken hitza. Izan ere, hauxe zioen bere Proyecto hartan:
|
|
|
Berriro Kanpionengana etorrita, esan
|
dezagun
Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino liburu honetan bertan berarekin ari dela, haren Gramá tika de los Cuatro Dialectos Literatos de la Lengua Euskera ri (1884) aitor tzen dion autoritateaz baliatzen dela Azkueren aurrean lagi hitza ere erabiltzen dela baieztatzeko orduan, hauxe dioelarik: «autor veracísimo que, al tratar del cambio de a en e cita este ejemplo» (64).
|
|
|
Horregatik, ondorio gisa esan
|
dezakegu
, Aranak ez duela onartzen lege fonetikora biltzen ez den eredu ortografikorik. Aldez aurretik finkatutako lege fonetikoen arabera aplikatu behar dira arau ortografikoak, irakurketa unibokoa izan dadin:
|
|
|
Lehen nazionalismoaz hitz egitean, euskara atzerritarrengandik defenda tzeko ere erabiltzen zuela esanak baikara, honek ere, hein batean bakarrik ez baina, bere neologismorako joera ere esplika
|
lezake
.
|
|
|
Euskaraz idatzitako liburu horietako bat da, hain zuzen, Umiaren Le nengo Aizkidia. Remen haurrei irakurtzen irakasteko euskal alfabetoaz testu li buru baten antzeko zerbait prestatu beharrean aurkitzen baita, bere azalpenetan gramatikan ohikoak diren hitz teknikoak erabili beste biderik ez zaio geratzen. lrakurleak jakin
|
dezan
bakoitzaren esanahia, azkenean 117 inguruko hitz berri en zerrenda dakar taula batean (78). Lecciones de Ortografía del Euskera Biz kaino liburuan ere badator bertan agertzen diren beste 73 hitz berriz osatutako beste zerrenda bat ere (79).
|
|
|
Gai horri Umiaren Lenengo Aizkidia liburuxkan lantzen du berriro, bai na oraingoan testu-liburu gisa irakaskuntzarako prestatuta, haurrek silabario honen arabera irakurtzen ikas
|
dezaten
. Ikasgaien edukiek xede hori dute.
|
|
|
Baina bere deia, batez ere, haurren hezkun tzaz arduratzen direnei zuzentzen die. Lehenik gurasoen euskal kontzientzian jotzen du, erregutuz beren seme alabei euskaraz irakas
|
diezaien
, jakin dezaten bera dela aberri hizkuntza: «... zuben umioi ezpa dautsezube irakasten zein dan euron Aberrija, ta euzkera, euron izkerea dalako, egin bihar dabela, zuben umiok eztabe matteko euron Aberrija, eztabe etsiko euron izkeratzat euzkerea, ta auxe itxiko dabe, Luditik ibiltzeko obia dana ikasteko.
|
|
|
Baina bere deia, batez ere, haurren hezkun tzaz arduratzen direnei zuzentzen die. Lehenik gurasoen euskal kontzientzian jotzen du, erregutuz beren seme alabei euskaraz irakas diezaien, jakin
|
dezaten
bera dela aberri hizkuntza: «... zuben umioi ezpa dautsezube irakasten zein dan euron Aberrija, ta euzkera, euron izkerea dalako, egin bihar dabela, zuben umiok eztabe matteko euron Aberrija, eztabe etsiko euron izkeratzat euzkerea, ta auxe itxiko dabe, Luditik ibiltzeko obia dana ikasteko.
|
|
|
Pliegos Histórico políticos (II) izeneko lanean (1889), Kanpion eta Arza kekin eztabaidan ari dela (91), euskal poetei atzerriko alderdiek antolatutako lehiketetan parte ez hartzeko gomita egiten die Sabino Aranak, aberriari trai zio egin ez
|
diezaioten
. Eta, aldi berean, parada horretaz baliatzen da egile ho rietako bakoitzaren literatur ikuspegia zorrozki kritikatzeko (92).
|
|
|
Bestalde, kasu jakin honetara etorrita, harentzat poesiak bere baitan ez du baliorik, hemen Arzaken kontra; hori batetik, eta, bestetik, oraingoan Kanpio nen kontra, aberrigintzako ez da bide eragingarria (94). Poesiak aberrigintzan izan
|
dezakeen
zeregina goraipatzen dutenei ihardesten die esanez, horretan denbora eman ordez, hobe dela giza kapitala hezkuntzan inbertitzea, euskal historia, legeak eta hizkuntza irakasten saiatuz (95).
|
|
|
Zer gertatu zen? Dirudienez, Aranari Hondarribiako Batzarrean euskal or tografiaren batasunari buruzko zirkularra idatz
|
zezala
eskatu baitzitzaion, hark, zirkularra idatzi eta inprimitegira bidali zuela argitaratzeko, bukaeran batzor dekoen sinadurak jarriz. Testu zuzenketa egin eta gero, Daranatz lehendakari ari bidali zion 1902ko urtarrilaren 11n, frantsesez idatzitako gutun labur bate k in batera (129).
|
|
|
|
zezaketela
: «En virtud del precedente plan, los que la presente suscriben tie nen el honor de invitar:
|
|
|
Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu hauek zehazten dira: ...sailak nahastu nahi izan zituena, lortu ez zuen arren, e) Hendaiako batzarkide guztiak ez zirela izan euskalariak (euzke rálogos), eta, alderantziz, euskalariak oro ere ez zirela deituak izan, d) arau ortografikoak, ez hitzez berehala, Adema eta Kanpionek nahi zuten bezala, bai zik azkerketa sakon baten ondoren finkatu behar zirela, Aranak proposatu be zata, e) proiektu egile bakoitzak izan
|
zezala
berea aurkeztu eta defendatzeko aukera eta, azkenik, f) beren atxikipena adierazitako 320ren gaitasuna gutxie tsi eta horiek Batzarretik baztertzeko arrazoirik aski ez dela (137).
|
|
|
an. Gertatzen dena da, Granja ri bezala beste askori ahaztu egiten zaiela pun tu honetaz Aranak ematen dituen argitasunak eta zehaztasunak irakurleari es kaintzea, gutxienik historiografiaren amorez zor zaion informazioa izan
|
dezan
:
|
|
|
Pasarte luze horrek gauzak asko argitzen ditu, historiografiaren aldetik bederen, gauzak nola gertatu ziren, gertakarien prozesua nola izan zen esaten baita. Eztabaida maila honetan, alde hatera utzita aranazaleek euskalaritzan izan
|
zezaketen
gaitasuna, jokabidearen gardentasunean datza arazoaren mui na. Sabino Aranari zaio leporatu azpikeriaz jokatu nahi izan zuela, pasarte horretan agerian baitago ortografiaren arazoa Hendaiakoan, azken fi nean, lagun gutxiren artean trenkatu nahi izan zutela, aldez aurretik azterketa lanik aurkeztu gabe, erabakiak ahoz hartuz.
|
|
|
Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!... Bai ospe eta indar berri aurki
|
lezakeela
katakunba berri horietan, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152). Beraz, Euskal Pizkundearen hastapen hai etan Sabino bizkaitarrak mugaz haraindi ere izan zuen bere eragina, nahiz eta hango euskaltzale gehienak ez izan abertzaleak.
|
|
|
oinarritzat hartzeari dagokionez, bide horrek indarrean dauden ohiko hitzak utzi eta egiazta ezin daitezkeen osin hipotetikoetan murgiltzera garamazke. Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma
|
dezake
. Hirugarrenik, Aranaren arra zoiketa logikoak balio lezake dedukzio bidez, euzko+ era etimologiaren ka suan bezala, baldin lehen premisa induzioaren unea egiaztatua balitz.
|
|
|
Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma dezake. Hirugarrenik, Aranaren arra zoiketa logikoak balio
|
lezake
dedukzio bidez, euzko+ era etimologiaren ka suan bezala, baldin lehen premisa induzioaren unea egiaztatua balitz. Nola frogatzen da euzko ren jatorria eguzki dela?
|
|
|
Baina forma ho ri egiazkoa ala itxurazkoa den, hots, bere jatorrian hala zenetz jakitea da kon tua. Eta hau etimologiak erakus
|
dezake
. Arazo hauxe da, hain zuzen, Aranak argitu nahi izan zuena eta aranazaleek berretsiz segitzen dutena.
|
|
|
ez da egia Aranak aldez aurretik fro gatu gabeko printzipio orokorra formulatuz gero ateratzen dituela bere ondo rioak, a priori arrazonatuz, alegia, zeren bere lanetan azterketa analitiko des kriptiboak egin eta gero iristen baita azalpen sintetiko deduktiboa egitera. Baina Aranak bere une deskribatzailean erabilitako argudioak argitu eta indar tzeko balio
|
zezaketen
froga historiko berririk ez dakar, eta hori zen Kanpio nek eskatzen zuena. Hiru:
|
|
|
tzera eraman
|
gaitzake
(171). Eta halaxe egiten du Manuel Arriandiagak, bere maisuak esana errepikatuz, ez baitu frogatzen «nazio hizkuntzako izen guzti ak hizkuntza substantiboaz osatuak daudela» dioen proposizio unibertsala le gezkoa dela.
|
|
|
kirola egin
|
zezaten
. Orobat, Euzko Deya aldizkariaren sorrera ere elkartearen emaitza da, bi epealditan zehar luzatzen dena, lehenengoan 1916tik 1918ra, eta bigarrenean 1921etik 1922ra.
|
|
|
Hemen arras presente dago orokorrean Aranaren gogoa, hark ereindako nazionalismoaren hazia. Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan
|
dezakegu
, orduko ez Arana bat, baizik bat baino gehiago errebindikatzen dituztela: batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea.
|
|
|
Konbentzituta zeuden Sabino Arana euskalariaren lana gu txiestea zutela xede haren kontraesale horiek (205). Kontraerasoa, gainera, gaz telaniaz egitea erabakitzen da, eztabaidaren berri jende gehiagok izan
|
dezan
.
|
|
|
Noski, haren nortasunari mirespena zioten, eta, aldi berean, zehazki eus kal ortografiaren arazoan beldurra ere bai, haren iritziak, bere esanekoen la guntzarekin, erabakien balantzari alde hatera eragin
|
baitziezaiokeen
. Hemen dik etorriko dira beste taldekoen erreserbak eta kontraerasoak.
|
|
|
Ikerketa monografikoek dute hemen hitza. Ro ni buruz esan
|
dezakeguna
da, euskalaritzaren sailean egin diren ekarpenen bi bliografía espezializatua irakurtzean, gaurko euskal hizkuntzalari profesiona lek apenas aipatzen dutela Arana Goiriren izena. Hala ere, ugalduz doaz Aranari buruzko lan monografikoak (260) eta horietako batzuen edukia azter tzera pasatuko gara.
|
|
|
Haren testuinguruan esan dut, eta horixe da Sabino Aranaren nortasuna aztertzean askok, zoritxarrez, ahanzten dutena. Bilboko udalak Aranaren alde estatua publiko bat eraikitzea erabaki du oraintsu, eta horrek, dakizuenez, le hen ere euskarari eta euskal intelektualei dien mespretxua aski garbi erakutsi duen zinegotzi ezagun baten haserrea biztu du, eta Sabinoren ideología xeno foboa Europar foruetaraino eramateko prest omen dago, han epai eta konde na
|
dezaten
.
|
|
|
Gogora
|
dezadan
, bidenabar, Sabinorentzat estatua publikoa eskatu zuen Iehenengoa, hain zuzen, Resurrección Maria Azkue izan genuela, Euskaltzain diaren fundatzaile eta hil arteko burua, Aranak «euskararentzat hainbat interes sortarazi eta hainbat irakurle berri lortzeagatik». Eta Azkue, apaiza izateaz gai nera, karlista izana zen, eta ideietan askotan ez zetorren bat Sabinorekin, bai na halere, haren merezimenduak ezagutu eta aitortzen zituen zintzoki, hark Eta ez zen eskandalizatu giro eta testuinguru berean bizi zirelako, hain zuzen.
|
|
|
|
zitzakeen
gauzak berak baino hobeki. Ondokoei egokitu zaigu berak proposa turiko bidea arteztu, birrnoldatu eta hobetzea, gure atzetik datozenek gurea zu zenduko duten bezalaxe, baina beti ere haren lana kontuan izanda, hark azpi marraturiko hutsuneak konpontzea helburu.
|
|
|
Ohar osagarri gisa, esan
|
dezagun
P. Xarrittonek berriki Emanuel Intxaus pe zenaren artxiboa arakatzeko aukera izan duelarik, Sabino Aranaren gutun argitarabe bat aurkitu duela, orain arte ezezaguna. Zortzigarren gutun hori Eus kera agerkariaren zenbaki honetan bertan argitaratzen
|