|
2005
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal Herriko historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal Herriko ume guziek eta atsegi nekin jakin du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela beren ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari,
|
euskarari
egin dion fagore handiaren gatik (sic), ikusi behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi hura.
|
|
|
Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegiri eskainitako omenaldi liburu honetan parte hartzea ohorezko lana da niretzat, aspaldidanik ezagutzen dudana baita adiskide hau eta berak
|
euskararen alde
egindako lanak nire eta denon aitortze eta eskertzea merezi baitute. Euskara batuaren alde Baionan antolatu zen Biltzarraren bezperan, hots, 1964ko abuztuaren 28an, ezagutu nuen Txillardegi bere etxean, erbesteratuta zegoen garaian.
|
|
2019
|
|
|
Kasu honetan akta ofiziala gordetzen da, soilik
|
euskaraz
egina, eta horren arabera, euskaltzainburuordeak esan bezala F. Krutwigen auzia epaituta egon arren, JCVrekiko arazoak konpondu gabe jarraitzen zuen, nahiz eta Akademiako idazkaria JCVko buruarekin harremanetan egon: " Oleaga jaunak azaltzen dauz lenaurreko batzarrean artu zan Krutwig jaunaren gaizko erabagia beterik Bizkai’ko Junta de Cultura’ren lendakariagaz erabili dabezan autuen gora berak.
|
|
|
Mahaiburuen, funtzionarioen eta familia adiskideen aurrean, J. M. Caballerok, M. Ciriquiainek eta I. M. Echaidek berak hitz egin zuten. Euskaltzainburuordeak
|
euskararen alde
egindako lana goratu zuenean, GPDko presidenteak berriz ere ortodoxia politiko frankista aldarrikatu zuen. Buruordeak, orobat, bere ideologia erreakzionarioa nabarmendu zuen hitzaldian:
|
|
|
I. Urquijok R. M. Azkueren hilberri xumea egin zuen, baina bizkaieraz, seguru asko BPDren instituzio organiko bateko kide batek ekitaldi publiko batean
|
euskaraz
egindako lehen saioa gerra zibilaren ondoren, J.M. Seminarioaren 1949ko sarrera Euskaltzaindiaren ekitaldi soiltzat jotzen baldin badugu (cf. CE PV; La Gaceta del Norte).
|
|
|
Sortu duan" sistema" da gauza bat: ondo
|
euskeraz
egitea bestea.742
|
|
|
Guatemalatik idatzitako gutunean, izendapena onartu eta R. M. Azkuek
|
euskararen alde
egindako lana goratzeaz gain, erbesteko euskal idazleak euskaltzain jeltzaleen ondorengoak zirela adierazi zuen: " Beraz, zuk, Eguzkitzak, Olabidek eta abar uŕatutako bideak barna ibilli gabiltz". 558 Preso egondako edota erbestean hildako kideak aipatzean, euskaltzainburuak erraz uler zezakeen posizio politikoa markatu zuen.559
|
|
2021
|
|
|
Elizari dagokionez, azaldu da Kontrarreformari jarraikiz, euskarari toki bat egiten dion instituzio bakanetako bat izan zela, hizkuntza komunitate subalternoetan ohikoa izan zela hori (Calvet, 2005), baina baita ere hizkuntzarekiko kezkak baino klase popular elebakarren doktrinatzeak eraman zuela horretara. Madariagak gaineratzen du Kontrarreforma katolikoaren ildotik
|
euskarari
egindako ekarpena beste hainbat hizkuntzari eginikoa baino mugatuagoa eta berantiarragoa izan zela (2008: 104).
|
|
|
Carcedoren arabera (2012: 198) euskara erdi galdua zuela itzuli bazen ere, bertsolariekin
|
euskaraz
egiteko adina moldatzen zen, eta denborarekin bertsozaletzera iritsi zen:
|
|
|
Ez da txantxetako asmoa. Irratizkiñez, radioz, astean ordu bete osoa
|
euskeraz
egitea. Radio San Sebastian ek badakizute nola egunero bialtzen duan bere abotsa ludi guziak entzun dezan.
|
|
|
1934ko otsailaren 10ean irrati bidez eduki politikoak zabaltzeko debekua ezarri zuen Errepublikako gobernu eskuindarrak. Lehen emisioetatik eman izan ziren euskarazko irratsaioaren inguruko kexak,
|
euskaraz
egiten zirelako batzuetan eta ideologia abertzalea zabaldu ei zutelako besteetan (Lasa, 2008: 400; Ordozgoiti, 2012:
|
|
|
Bertsolari baten lehen elkarrizketa
|
euskaraz
egin izanak, esan bezala, badu bere logika. Eta, honenbestez, Argian topatu izanak ez du inor harrituko, aldizkari horrek, modernizaziorako joera garbi bat izanik, euskarazko kazetaritzan aurrerapauso politak ekarri baitzituen (Díaz Noci, 1993:
|
|
|
|
Euskaraz
egindako lehen elkarrizketatik erdaraz egindako bigarren honetara dagoen aldea nabarmena da, beraz: euskarazkoak bertsolariaren estatus jasoago bat ospatzen eta aldarrikatzen du, eta gaztelaniazkoak, aldiz, ertzekoaren exotismoa bilatzen du; euskarazkoa elkarrengandik gertu dauden bi berdinen arteko hizketaldia da, eta gaztelaniazkoan, berriz, ‘bestetasuna’ dario bertsolariari.
|
|
|
561). Louis Lucien Bonaparte 1855ean ezagutu zuen, Londresera eginiko bidaia batean, eta 1856tik aurrera
|
euskararen inguruan
egin zituen ikerketetarako behar zuen taldea osatzen lagundu zion. Ordura arte izan ez zuen babesa eskaini nahi izan zioten euskarari bi adiskideek:
|
|
|
Iturriagaren patilak eta belarritakoak aitzakia, Sarasuaren belaunaldiak" bada ez da bertsolari" jasan behar izan zuen gisan, bigarren labealdi honek" denak berdinak dira" etiketa eraman behar izan zuen bularrean. Ez omen zuten lege zaharreko
|
euskara
egiten, politikan aldero bakarra omen zuten, eta denak berdinak omen ziren. Berdin berdinak.
|
|
|
Fernando Amezketarra(), hamabost minutuko 26 atalek osatua; Lazkao Txiki() zortzi minutuko 76 atalek osatua; eta Txirrita(), zortzi minutuko 52 atal izan zituena.
|
Euskaraz
egindako animaziozko lehen telesailak izan ziren haiek, eta horrek ere erakusten du, Hitzetik Hortzeraren etena gorabehera, bertsolaritzak bere" gantxo" mediatikoa mantentzen zuela. Horrela irakur daiteke hiruretan zuzendari lanetan ibili zen Juanba Berasategi zuzendariak Argiari 1999ko urtarrilaren 24an eskainitako elkarrizketan:
|
|
|
|
Euskarari
eginiko tarteaz gain, ideologia abertzalea da lau hedabideok partekatzen duten ezaugarri nagusia. Euzkadi EAJren bozeramaile ofiziala da; Argia eta 264
|
|
|
1954an egin zuten Antonio Arrue euskaltzain,
|
euskararen alde
eginak zituen merituengatik baino gehiago egin zitzakeenengatik, besteak beste, euskarazko liburuak argitaratzeko eta biltzarrak egiteko baimenak lortzen eman zezakeen laguntzagatik; karlista tradizionalista izanik, euskaltzale gerra galtzaileek ez zituzten adiskideak eta harremanak zituen erregimenean norbait zirenen artean, bera ere izan baitzen norbait Francoren erregimenaren baitan —Alfo... 836)
|
|
|
Euskalerrian albisteak eta elkarrizketa laburren bat sartu izan zuela gogoratzen du, eta A fondo el hombren hainbat elkarrizketa luze egin zuela. Basarri, Uztapide, Hernandorena, Kepa Enbeita, Lopategi, eta Amuriza aipatzen ditu, eta elkarrizketak
|
euskaraz
egin zituela azpimarratu: " Konpromisoa zen erderaz eta euskaraz egitekoa, eta nik orduan egiten nuen hasieran lau lineako aurkezpena erderaz eta beste dena euskaraz" (J.
|
|
|
Basarri, Uztapide, Hernandorena, Kepa Enbeita, Lopategi, eta Amuriza aipatzen ditu, eta elkarrizketak euskaraz egin zituela azpimarratu: " Konpromisoa zen erderaz eta
|
euskaraz
egitekoa, eta nik orduan egiten nuen hasieran lau lineako aurkezpena erderaz eta beste dena euskaraz" (J. Iriondo, elkarrizketa pertsonala, 2017/VII/18).
|
|
|
192). Errealitateak dio, behar diren indarrak bildu ahal izan dituenean eta hedabideetan sartzea lortu duenean, beste edozein bezain moderno izatera irits daitekeela
|
euskaraz
egiten den kultura:
|
|
|
9). Eta
|
euskararen inguruan
egin zuen hautua ere logika horren arabera esplikatzen da: bertsolaritzaz interesatzen ari zelarik garbizalekeria sabindarrak bertsolarien euskara mordoiloari zion mespretxuaren arrastoekin egin zuen topo (Garzia, 2001:
|
|
|
Larunbat arratsaldetan (hori bai benetako prime time a, izan ere, telebista gutxi zegoen garai hartan eta, gainera, telebistan kate bakarra)" Beti Jai" izeneko saioa ematen zen gazteleraz. Aita Lekuonak esan zidan ea ausartuko nintzen programa hura
|
euskaraz
egiten eta nik, bi aldiz pentsatu gabe, baietz erantzun nion, noski. (Martinez, 2012:
|
|
|
Testuei dagokienez, ez du aurreko historietan bezainbesteko arreta jartzen autoreen idaztankeran; testuen gaiak, irudiak, motiboak, irakaspenak... ditu mintzagai nagusi. Ildo horretan, eta euskarara eta
|
euskaratik
egindako itzulpenez egiten diren aipamenetatik erauzitakoei erreparatuta, itzulpenak ez dira berariazko aztergai haren historiografian: zeharkako aipamenak egiten dira itzulpenei buruz, beste gai batzuei buruz ari dela txertatzen dira, testuinguruaz zein autore batez esaten dituenak osatzeko.
|
|
|
|
Euskaratik
egindako itzulpenei dagokienez, testuen arrakastaren erakusgarri darabiltza Aldekoak. Esate baterako, Jose Azurmendiren Espainolak eta euskaldunak lanaren harrera onaren (233) zein 100 metro nobelaren garrantziaren erakusgarri aipatzen ditu bi lan horien gaztelaniazko itzulpenak (233; 261).
|
|
|
|
Euskarara
egindako itzulpenez denaz bezainbatean, interesgarria da Aldekoaren diskurtsoa, itzulpenaren funtzio kulturala agerrarazten hasten delako
|
|
|
87). modu nabarmenagoan aurretik aztertu ditugun historiografien aldean, eta, gainera, erkatu ere egiten duelako beste literatur mugimendu batzuetako itzulpenaren funtzioarekin. Aldekoak, beste hainbat historiografok bezala, literatur joera eta eraginekin lotzen ditu
|
euskarara
egindako itzulpenak, eta, halaber, beste historiografo batzuek bezala, genero batzuen testu fundazionaltzat jotzen ditu.73 Ez hori bakarrik, ordea: genero batzuetako alor eta estilo aberastasunerako iturritzat ere jotzen ditu (adibidez, 1980ko hamarkadako haureta gazte literaturaz diharduenean). 74 Halaber, esan dugunez, literatur joeren eta joera aldaketen ildotik aipatzen ditu euskarara egindako itzulpenak, baina ez modu orokorrean soilik, ezen berariaz dio autore jakin baten asmo poetikoen eta haren literatur eraginen ispilu dela autore jakin batek itzulitakoa, beste behin ere itzulpenen funtzio kulturala agerraraziz.
|
|
|
Aldekoak, beste hainbat historiografok bezala, literatur joera eta eraginekin lotzen ditu euskarara egindako itzulpenak, eta, halaber, beste historiografo batzuek bezala, genero batzuen testu fundazionaltzat jotzen ditu.73 Ez hori bakarrik, ordea: genero batzuetako alor eta estilo aberastasunerako iturritzat ere jotzen ditu (adibidez, 1980ko hamarkadako haureta gazte literaturaz diharduenean). 74 Halaber, esan dugunez, literatur joeren eta joera aldaketen ildotik aipatzen ditu
|
euskarara
egindako itzulpenak, baina ez modu orokorrean soilik, ezen berariaz dio autore jakin baten asmo poetikoen eta haren literatur eraginen ispilu dela autore jakin batek itzulitakoa, beste behin ere itzulpenen funtzio kulturala agerraraziz. Esaterako, Lauaxetak" bere itzulpenen bitartez bere asmo poetikoen berri" (2008:
|
|
|
Hala, Aldekoaren historiografiako hainbat pasartetan
|
euskarara
egindako itzulpenak euskal idazleen luman izandako eraginari buzuko azalpenak ematen dira, batez ere euskal sortzaileek egindako itzulpenei buruzko datu arkeologikoak (nork, zer, noiz... itzuli duen) ematearekin bat. Euskaratik egindako itzulpenak, berriz, euskaraz sortutako lanek irakurleen artean izandako harrera onari loturik azaltzen dira.
|
|
|
Hala, Aldekoaren historiografiako hainbat pasartetan euskarara egindako itzulpenak euskal idazleen luman izandako eraginari buzuko azalpenak ematen dira, batez ere euskal sortzaileek egindako itzulpenei buruzko datu arkeologikoak (nork, zer, noiz... itzuli duen) ematearekin bat.
|
Euskaratik
egindako itzulpenak, berriz, euskaraz sortutako lanek irakurleen artean izandako harrera onari loturik azaltzen dira.
|
|
|
Kapitulu honetan datu arkeologikoak interpretatzen ditu, eta itzulpenaren historiarako azalpena eta kritika egin. Oro har, beraz, López Gasenirena
|
euskarara
egindako itzulpenek euskarazko literatur sisteman izandako lekuaz gogoeta egiteko saioa da, itzulpengintzaren betaurrekoak jantzita, itzulpengintzatik itzulpengintzari begiratzeko saioa. Datu kuantitatiboei erreparatzeko egiten duen lana nabarmentzekoa da, Sarasolaren historiografiaz geroztik ez baita halakorik egin aztergai izan dugun corpuseko historiografietan.
|
|
|
" pero, hombre, no, es inútil: la Historia nunca se detiene; es mejor, como decía Unamuno, hacerle los honores funerarios como monumento arqueológico que es, y a otra cosa, mariposa"," Hi, Xabier, datorren kurtsoan asignatura guztietako apunteak
|
euskaraz
egin behar dizkiagu, zer iruditzen?"," bai, eta batez ere Biologia asignaturakoak"," hori duk, eta bukatutakoan ale bat bidaliko zioagu," la ontogenia es la recapitulación de la filogenia" delakoaren itzulpena azpimarraturik"," konforme, baina hik ba al dakik nola esan daitekeen hori?"," ez, puta idearik ere ez, baina asmatuko diagu zeozer...&quo...
|
|
|
Produktu espezifikoak pilatzeko joera horretan, esate baterako, EIZIE elkartearen" Nor da Nor" itzulpenen eta itzultzaileen katalogoa aipa daiteke (http:// nordanor.eus/). Gaur gaurkoz, euskaratik eta
|
euskarara
egindako hainbat literatur generotako itzulpenak daude kontsultagai. Itzultzaileei dagokienez, datu baseko itzultzaileei buruzko datuak ez eze, elkarteko kideen datuak ere jasotzen dira bertan.
|
|
|
Hauexek ziren elkartearen hasierako helburuak: a) euskal itzultzaileei babes juridikoa eskaintzea eta lan baldintzak hobetzea; b) euskarara eta
|
euskaratik
egindako itzulpenen kalitatearen alde egitea; c) askotariko literatur lanak euskarara itzultzea sustatzea; d) itzultzaileen prestakuntza hobetzea. Halaber, elkarteak bere egin zituen UNESCOren Biltzar Nagusiak itzultzaileen babes juridikorako 1976an egindako gomendioak.
|
|
|
75). Hala, euskal literatura itzuliaren (barne) eremuko parte dira, nola euskaratik
|
euskarara
egindako itzulpen intralinguistiko edo interdialektalak, hala dialekto jakin batera egindakoak eta horiek sustatu dituzten agente eta eragileak; nola euskarara itzultzen diren bildumak, hala euskaratik beste hizkuntza batzuetara itzultzeko ematen diren laguntzak; nola editorial jakin baten bildumakoak, hala idazle batek ariketa legez egiten dituenak; halaber, euskal literatura itzuliaren (barne) ... Horrenbestez, garaian garaiko ezaugarri konbinazioek zehazten dute zer nolakoa den (barne) eremua sasoirik sasoi eta nolakoa izan den halako edo bestelako eraginen araberako bilakabidea.
|
|
|
Euskal literatura itzuliaren barne eremua norabide anitzekoa dela diogu: barne eremuaren parte dira bai
|
euskaratik
egindako itzulpenak, bai euskarara egindakoak, bai eta euskara zubi hizkuntza edo bitarteko dela egindakoak ere. Euskara da, nolabait, barne eremua eta hura kokatzen den euskal itzulpenaren eremua ardazten duen kapital sinbolikoa, eta norabide batean zein bestean egindako itzulpenek, bi biek, eragiten dute bai euskal literatur itzulpenaren barne eremuan, bai eremu horrek eragiten dion euskal literaturaren eremuan, bai literaturaren nazioarteko espazioan oro har.
|
|
|
Euskal literatura itzuliaren barne eremua norabide anitzekoa dela diogu: barne eremuaren parte dira bai euskaratik egindako itzulpenak, bai
|
euskarara
egindakoak, bai eta euskara zubi hizkuntza edo bitarteko dela egindakoak ere. Euskara da, nolabait, barne eremua eta hura kokatzen den euskal itzulpenaren eremua ardazten duen kapital sinbolikoa, eta norabide batean zein bestean egindako itzulpenek, bi biek, eragiten dute bai euskal literatur itzulpenaren barne eremuan, bai eremu horrek eragiten dion euskal literaturaren eremuan, bai literaturaren nazioarteko espazioan oro har.
|
|
|
3). ...en ere Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako kultur eta hizkuntza politikek, lurraldeotan baita euskara hizkuntza koofiziala; baina, kontuan hartzekoak dira, halaber, euskarak ukitzen dituen gainerako espazioetako eragile, erakunde eta sareak, hala nola Ipar Euskal Herrikoak eta Diasporakoak edo euskarari eta euskal kulturari buruzko interesa agertzen duten beste eremu batzuetakoak, kasurako,
|
euskaratik
egindako itzulpenak jasotzen dituzten gizarte egituretakoak. Orobat, euskal literatura itzuliaren eremuak nazioarteko literatur espazioan ere badu bere tokia, besteak beste, euskaratik beste hizkuntza batzuetara egindako itzulpenaren bidez eta nazioarteko azoketan eta jardunaldietan hartutako posizioen bidez. Hargatik deritzogu" barne eremu transnazional" euskal literatura itzuliaren eremuari, muga nazionalak edo geografikoak ez direlako eremu baten mugak; izan ere, (barne) eremuek ez dute muga zehatzik, eta unean uneko indarren proiekzioaren araberakoa izaten da (barne) eremuaren irismena.
|
|
|
119). Gurean ere bide hori egin du itzulpenak hein handi batean, eta XX. mende erditik aurrera euskal literatura autonomizatzen hasi zenez geroztik, xedeetako bat euskal testuen kapitala eta estatusa handitzea izan da; hara hor zergatik handitu diren, besteak beste,
|
euskarara
egindako itzulpenen kopuruak garai horretan, literatur sistema gazteetan, minorizatuetan edo aldaketa prozesuetan murgilduta daudenetan espero zitekeen bezala (cf Jaka, 2005). Edonola ere, Santanak (2015) eskaintzen dituen datuei erreparatuz gero, euskarazko itzulpenen ehunekoa (tarterako)% 22,2 da, eta gaztelaniazkoen kopurua, aldiz,% 36,3 (aldea ez da hain handia, hortaz).
|
|
|
Gaztelaniaren interdependentzia horrek, gure ustez, erabilera ideologikoak izan ditu
|
euskaratik
egin izan diren itzulpen prozesuei, aurkezpenei eta ikusgaitasunei dagokienez. Bi joera nagusi daude:
|
|
|
Azken horiek lurraldetasuna nabarmentzen duten proiektuak indartzeko estrategiak dira, esaterako, lehenago aipatu izan ditugun bildumak, hala nola Nevadako Unibertsitateko Center for Basques Studies ek kaleratzen duen" Basque Literature Series" bilduma. Joera beraren adibide dira, bestalde,
|
euskarara
egindako itzulpenen kasuan, euskal literatur eremuko zenbait argitaletxek hartutako erabakiak: Espainiako hainbat lekutan une berean argitaratzea Iberiar penintsulako hainbat hizkuntzatara itzulitako obrak edota gaztelaniara itzulita ez dauden obrak itzultzeko hautuak egitea, adibidez.
|
|
|
Gure ustez, hala egin izanaren arrazoia, seguruenik, historiografiak eraikitzeko eredu nagusia eredu nazionala izatea da, Casenavek zehaztu bezala (2012: 21); nolabait,
|
euskarara
egindako itzulpenak euskal literaturaren barneko osagaitzat jo izan dira euskal literatura bat badela frogatu eta justifikatu beharrez, euskal testuen corpusa handitzeko; alabaina, eta arestian azaldu dugunez, horrela egitea zilegi ote den esplizituki plazaratu izan dute autore batek baino gehiagok. Horiek horrela, euskarara egindako itzulpenek funtzio sinboliko nabarmena bete izan dutela esan dezakegu, literatur esparrua bera autonomizatzen eta normalizatzen hasi arte bai, behintzat; eta geroago ere bai.
|
|
|
21); nolabait, euskarara egindako itzulpenak euskal literaturaren barneko osagaitzat jo izan dira euskal literatura bat badela frogatu eta justifikatu beharrez, euskal testuen corpusa handitzeko; alabaina, eta arestian azaldu dugunez, horrela egitea zilegi ote den esplizituki plazaratu izan dute autore batek baino gehiagok. Horiek horrela,
|
euskarara
egindako itzulpenek funtzio sinboliko nabarmena bete izan dutela esan dezakegu, literatur esparrua bera autonomizatzen eta normalizatzen hasi arte bai, behintzat; eta geroago ere bai. Geroago etorri dira euskal historiografietan itzulpenaren beste funtzio batzuk agerrarazteko ahaleginak, batez ere literaturari ikuspegi sistemikotik begiratzeko ahaleginetik eta literatura konparatua egitetik:
|
|
|
Esan dezakegu oro har XX. mende erditik aurrera euskal literatura itzuliaren xede nagusietako bat euskarazko testuen kapitala eta estatusa handitzea izan dela, bai
|
euskarara
egindako itzulpenen bidez (euskaraz ere posible dela frogatzeko hasiera batean, kultur oinarri diren testuak biltzeko gerora), bai 182 euskaratik beste hizkuntza batzuetara itzulitako testuen bidez (euskal literatura bat badela ikusaraztea izanik helburua). Bestela esateko, euskal literatura" literatura" gisa berrestea da, hein batean, euskal literatura itzuliaren eremuaren funtzioetako bat, hots, Casanovak (2004:
|