|
2002
|
|
|
Azken hauek morfemen bitartez sortzea posible bada ere, batzuetan errazagoa eta azkarragoa da osorik ematea. Horrela gertatzen da, adibidez,
|
euskarazko
aditz laguntzailearekin.
|
|
|
lexc eta twolc erabiliz,
|
euskarazko
aditz laguntzailearen orainaldiaren deskribapen morfologikoa egin. Urruneko mendekotasunak ez dira kontuan hartuko (adib. n+ a+ u+ t); beraz, sistema gainsortzailea izango da.
|
|
2003
|
|
|
Urtean bederatzi bat herritan egiten zuen misioa, eta bakoitza 15 egunetakoa. Añibarrok bezala, libre zituen uneak Bizkaiko
|
euskararen
aditz jokoak eta fonetika aztertzen ematen zituen, eta gogoz garatu zuen horrela bere bokazio filologikoa. Ikerketa horien ondorioz, euskararen inguruko hainbat lan egin zituen, guztiak ere bera hil ondoren argitaratu zirenak; era berean, alegia liburu bat ere idatzi zuen.
|
|
2005
|
|
|
Pattison etimologia hau aipatu arren ez du onartzen. Bestetik it pluralgilea
|
euskaraz
aditz barruan doa, eta sekula ez sustantiboetan. Gainera te pluralgilea euskararen historian berria dela dirudi,/ t/ gabeko formak, Bizkaian eta Zuberoan gordetzen direnak, zaharragoak ematen dute (adib. bizkaierazko dozue eta zuberazko düzüe), gipuzkerazko dezute formaren aurrean.
|
|
2007
|
|
|
Hitzen eratorkuntzarako euskarak dituen atzizkietan ere ezagun da latinaren eragina. Agerien eta deigarrienetarikoa,
|
euskarak
aditzak sortzeko darabilen tu atzizkia da, latin aditzaren tum supinotik erakarria. Bide horretatik aditz asko ere beregandu ditu:
|
|
|
euskara hizkuntza zaila dela, txikitatik ikasi behar dena, e.a. Halako aurreiritziak apurtu behar dira. Aditza adibide argia izan daiteke,
|
euskarazko
aditz taula osoa pare bat orrialdetan sartzen da, ez da gauza bera gertatzen hizkuntza erromanikoetan non salbuespenak anitz diren.
|
|
2009
|
|
|
Bideari buruzko informazioarekin espero zena gertatu da.
|
Euskara
aditz hizkuntza izan arren, Bidea lexikalizatzeko erabiltzen dituen ereduak gertuago daude satelite hizkuntzen ereduetatik. Slobinen azterketetan, gaztelaniara itzultzen duten itzultzaileek oso sarri erabiltzen dituzte P1 eta P2 estrategiak, gaztelania bezalako hizkuntzak ez baitira gai Bideari buruzko informazioa ingelesak bezain xeheki emateko.
|
|
|
Batetik, baieztatu egin da
|
euskara
aditz hizkuntza dela eta gainerako aditz hizkuntzek bezalatsu jokatzen duela Modua lexikalizatzeko orduan, hots, Modua adierazterakoan ingelesak baino aukera mugatuagoak dituela eta askotan informazio mota hori galdu edo neutralizatu egiten dela. Hala ere, azterlan honetatik ateratako datuek ez dute espero zen bezainbateko alderik erakusten bi hizkuntzen artean.
|
|
|
Lan honetan S. T. Coleridge ren The Rime of the Ancient Mariner ingelesezko poeman eta Joseba Sarrionandiaren euskarazko itzulpenean agertzen diren mugimenduzko ekintzak aztertu dira, bi hizkuntza horien lexikalizazio ereduak alderatzeko. Talmy k (1991, 2000) eta Slobin ek (1991, 1996a, 1996b, 2000, 2004, 2005) proposatutako banaketari jarraituz,
|
euskara
aditz hizkuntza dela frogatu da, baina Bideari buruzko informazioari dagokionez, satelite hizkuntzek bezala jokatzen duela (Ibarretxe Antuñano, 2004a). Tipologikoki desberdinak diren bi hizkuntza horien arteko itzulpenean zer gertatzen den aztertu nahian, Coleridge ren poema ingelesetik (satelite hizkuntza) euskarara (aditz hizkuntza) itzultzean Sarrionandiak zein estrategia erabili dituen aztertu da.
|
|
|
Talmyren eredua euskarari aplikatuz gero,
|
euskara
aditz hizkuntza dela ondorioztatuko dugu; izan ere, Mugimendua eta Bidea aditzean biltzen dira eta Modua, aldiz, aparteko elementu batean, (4) adibidean ikus daitekeenez.
|
|
|
Bideari buruzko informazioa adieraztean ingelesaren antzera jokatzen du, eta ez gaztelaniaren antzera. Bere ezaugarri morfosintaktikoak direla eta, posible da
|
euskaraz
aditz bakarrari Bideari buruzko elementu bat baino gehiago lotzea, (5) adibidean ikus daitekeenez. Gaztelaniaz, berriz, (6) adibidea bezalakoak arraroak dira, aditz bakoitzari Bideari buruzko elementu bakarra lotzeko joera baitute, oro har, aditz hizkuntzek.
|
|
|
Orain arte ikusitako ikerketetan oinarrituz, hainbat hipotesi atera daitezke. Batetik,
|
euskara
aditz hizkuntza dela onartzen badugu, litekeena da euskarazko itzulpenean ingelesezko bertsioan baino mugimenduzko aditz gutxiago topatzea, aditz hizkuntzetan mugimenduari buruzko deskribapenak satelite hizkuntzetan baino estatikoagoak izaten baitira. Bestalde, ingelesezko bertsioko mugimenduzko aditzen artean gehienak Moduzko aditzak izango dira, satelite hizkuntzetan aditzak biltzen baitu gehienetan Moduari buruzko informazioa; eta euskarazko bertsioan, berriz, Bidea adierazten duten aditzak izango dira nagusi, aditz hizkuntzetan Bidea izaten baita aditz nagusian biltzen den informazioa.
|
|
|
Euskaraz Bidea adierazten duten aditzak hainbeste izatearen arrazoia, Ibarretxe Antuñanok (Prentsan: 12) iradokitzen duenez,
|
euskarak
aditzak sortzeko dituen modu ugarietan datza. Modu horiei esker, mugimenduzko ekintza bat modu askotara deskriba daiteke euskaraz:
|
|
|
Begira iezaiozue nor nori nork hain ezagunari,
|
euskararen
aditz eraketa atala, alegia. Begira letra bakoitzak nola jokatzen duen.
|
|
|
Ondoren saiatu erantzuten: Nor da,
|
euskararen
aditz joko hau asmatzeko gai. Ba al da horrelako hizkuntzalaririk?
|
|
|
Euskaltzainei galdera bat: zenbat urte behar dira
|
euskarazko
aditza osatzeko?
|
|
2010
|
|
|
Horren adibideak palatraka ekar nitzake hona baina ez zaitut aspertuko kontu horiekin.
|
Euskaraz
aditz laguntzaileak anbiguetate arazoak sor ditzake zenbait testuingurutan, esaterako iraganaldiko menpeko esaldietan. Har dezagun adibide sinple bat:
|
|
|
Euskal Herrian 1990ean izan zen lehenengoz; euskara ikasteko asmoz, hamalau hilabete igaro zituen Lazkaoko Maizpide barnetegian (Gipuzkoa). Besteak beste, Azpeitiko (Gipuzkoa)
|
euskararen
aditz trinkoen morfologia eta semantika aztertu ditu, Japonian bertan ezagutu zuen azpeitiar batekin izandako hartu emanei esker.
|
|
2012
|
|
|
Aipaturiko adibideei dagokienez, nabarmentzekoa da jo aditzaren kasua; izan ere, gisa honetako erregistro espezializatuan espero daitekeenaren aurka,
|
euskarak
aditz polisemiko bat darabil adiera horretarako, beste hizkuntza batzuek esangura zehatzagoko aditza darabilten bitartean: (, to tend?;, tender?).
|
|
2013
|
|
|
Aditzak, molde jokatuan, ekintzaz edo egoeraz gain, beste hainbat informazio ematen du: ekintzan parte hartzen duten pertsonak, ekintzaren denbora& Pertsonei dagokienez,
|
euskaraz
aditz jokatuak, berak bakarrik, beste hizkuntza batzuetan baino informazio gehiago ematen du; izan ere, euskarazko aditz jokatuak ematen duen informazioa emateko, elementu gehiago behar dira beste hizkuntza batzuetan. Hona adibide batzuk:
|
|
|
Aditzak, molde jokatuan, ekintzaz edo egoeraz gain, beste hainbat informazio ematen du: ekintzan parte hartzen duten pertsonak, ekintzaren denbora& Pertsonei dagokienez, euskaraz aditz jokatuak, berak bakarrik, beste hizkuntza batzuetan baino informazio gehiago ematen du; izan ere,
|
euskarazko
aditz jokatuak ematen duen informazioa emateko, elementu gehiago behar dira beste hizkuntza batzuetan. Hona adibide batzuk:
|
|
2014
|
|
|
–
|
Euskararen
aditz inflexioan mintzakidearekin komunztadura egiten duenmorfema alokutiboa ager daiteke. Morfema hori aditzaren argumentuegituratik kanpo kokatzen da, nahiz eta formalki ergatibo nahiz datiboarenitxura bera ager dezakeen.
|
|
|
Aditzaren agerpenak PB VNk ematen duen informazioari jarraiki etiketatzendira. Ikusi dugunez, bai lehen adieran baita bigarrenean ere, ingelesezkoeta
|
euskarazko
aditzen egitura sintaktiko semantikoak oso antzekoak dira.Horrenbestez, informazio hori guztia baliatuta esan aditzaren corpusekoagerpenak etiketatzeko prest gaude.
|
|
|
Lehen azterketa honi esker, eta hiru aditzen (esan, adierazi, eskatu) 50 agerpenakarazorik gabe etiketatu ondoren, PB VN eredua
|
euskarazko
aditzak predikatu mailanetiketatzeko egokia dela egiaztatu ahal izan genuen (Agirre et al., 2006).
|
|
|
|
Euskarazko
Aditza
|
|
|
–
|
Euskarazko
aditzaren adiera eta dagokion PB VNko ordaina.
|
|
|
Tresna horrek hiru informazio mota ematen dizkigu
|
euskarazko
aditz jakin batiburuz galdetuz gero: i) BVIko informazioa; ii) aditz adiera bakoitzaren PropBank (PB), FrameNet (FN) eta Basque WordNet (BWN) loturak, eta iii) EPEC RolSemcorpuseko adibideak.
|
|
|
EADBren diseinua eta edukia Aldezabalen (2004) tesian azaltzen da sakonki.Aldezabalek bere lanean
|
euskarazko
aditzak lantzeko proposamena egiten du EPECcorpusa baliatuta eta Levinen (1993) eta Vazquez eta besteen (2000) teoria etairizpideak kontuan hartuta.
|
|
|
Behin preposizioen itzulpena lortu ondoren, bigarren mugimendu faseak (mugi2) aditzen itzulpenerako erregela multzoan erabili beharreko informazioa biltzen duesalditik. Gaztelaniatik euskarara itzultzean, aditz kateen transferentziarako erregelamultzoa aplikatzeko, aditzaren forma eta kategoria ez ezik, objektuei buruzkoinformazioa pasatzeaz arduratzen da, aditzak ez baitu informazio hori beregan, eta
|
euskarazko
aditza eratzeko, hau da, zein paradigmatakoa den erabakitzeko, beharrezkoa delako. Aditz transferentziarako erregela multzoak iturburuko aditzetik (eta datu gehigarrietatik) informazioa erauzten du eta xede hizkuntzako aditzbaliokidea sortzeko behar den informazio etiketak transferentzia lexikoan lortutakolemari eransten dizkio.
|
|
|
|
Euskarazko
aditz multzoek informazio ugari daukate barnean, hala nolasubjektuaren pertsona, zeharkako objektuarena, egonez gero, eta objektu zuzenarennumeroa, hori ere, egonez gero; denbora, aspektua eta modua. Horren esanguratsuada aditza ezen, solaskideak ezaguna badu, subjektua eta objektuak ez aipatzea posibleden.
|
|
|
Horiek, egonez gero, esplizitukiagertzen dira esaldian, gaztelaniazko objektuen antzera. Aditzaren transferentzian, beraz,
|
euskarazko
aditza sortzeko beharrezkoak diren informazio pieza guztiaklortzeko eguneratu behar da Mugimendurako 2 erregela multzoa (mugi 2).
|
|
|
esaldian esplizituki agertzen diren subjektu eta objektuenpertsona eta numeroa, eta aurreko pausoan, preposizioen tratamendutik jasotzenduen aditzaren iragankortasuna. Hizkuntzalariak erregelak idazterakoan, beraz,
|
euskarazko
aditza sortzeko behar den informazio guztia du. Behin esaldian duten pertsonen datuak emanda, aditzetik denborari, aspektuari eta moduariburuzko informazioa identifikatu eta euskarazko aditzerako beharrezkoak direnelementuekin ordezkatzeko erregelak sortzea da haren lana.
|
|
2015
|
|
|
Odriozola, J.C., 2010
|
Euskararen
aditz unitate fraseologikoen deskribapena. Unibertsitateko katedraplazarako lehiaketa.
|
|
2017
|
|
|
Horrek ez dit ikasketa errazten, baina laguntzen dit. Bestalde, gaztelaniaz ere ikasi dudanez, amen batean entenditu dut
|
euskararen
aditz denboren jokoa. Zornotzako barnetegian sartuta egon eta esateko moduan nago:
|
|
|
Hau da, atributuak finkatu ahal izateko garrantzizkoa dela gertaera barnean hartzen duensintagmari, bertako tokenei eta orokorrean hauek osatzen duten egitura sintagmatikoari, erreparatzea.Gertaera hauek askotan hiru edo lau tokenez osatutako sintagmen zati izaten dira.
|
Euskaraz
aditz formaperifrastikoaren erabilera (aditza eta aditz laguntzailea) oso arrunta da, eta, gainera, hitz bakarreko aditztrinkoak ere erabiltzen dira gertaerak deskribatzeko. Sintagma hauek eta aditz trinkoek gertaeren izaeragramatikala (atributuak) finkatu ahal izateko beharrezkoa den informazio linguistikoa eskaintzen duteeta horregatik lortzen dira, gure ustez, emaitzarik onenak bat eta hiru hitzetako testuinguru leihoekin.
|
|
2019
|
|
|
— Kamin na [Kamiñazpin na]
|
euskarazko
aditz forma batzuk ere laburtzen dituzte:
|
|
|
Bestalde, aditz iragangaitzetako subjektu eta objektuek kasu absolutiboa hartzen dute (Barreña, 1994). Hori delaeta,
|
euskarazko
aditz iragankorrek ergatibo markarekin eta aditz iragangaitzek marka absolutiboarekinbat egiten dutela esan daiteke.
|
|
|
Nahiz eta hasieran komeriak izan, ez zitzaien horrenbeste kostatu gaztelaniaz ikastea: " Lakaxitan hasi ginen gaztelaniazko eta
|
euskarazko
aditzak ikasten, Harrera Sareko kideei esker. Ondoren, Irungo Helduen Eskola Publikora joaten hasi ginen, baina ez genuen ezer askorik ikasi; aditz gutxi batzuk eta.
|
|
|
|
Euskaran
aditzarekin komunztaturik erabiltzen diren hiru izen sintagmen funtzioak hauexek dira: subjektuarena (nominatiboa), objektu zuzenarena (akusatiboa) eta zehar objektuarena (datiboa); bada, nomenklatura hau ez da oso egokia gure hizkuntzarentzat, horregatik, gurean, nahitaez, honela azaltzen da:
|
|
|
|
Euskaran
aditzak jokatzeko konjugazio perifrastikoa daukagu. Ez daukagu inolako dudarik noizbait, euskararen historian momentu batean edo, konjugazio honen lehenbiziko pausoak eman zirela.
|
|
|
" Morfologiaren eta fonologiaren ikuspuntutik, zer aldaketa jaso dute elementu gramatikal hauek: hi eta haiz?" Orain beldurrik gabe erraten ahal dugu
|
euskaran
aditz jokoak eskuratzeko pertsona izenordainen markak erabili zituztelako, aldaketak, elementu horietan behintzat, oso zaila egin zitzaiela: lana egin ahala, konturatu gara, lehendabizi, HI eta NI pertsona izenordainak asmatu zituztela, eta, gero, GU eta ZU..
|
|
|
Ikuspegi hau bermatzen duten bi zergatiko dira aipagarriak: alde batetik, aurreneko lekukotasunetatik egungo egoerara arte
|
euskararen
aditz sistema errotik aldatu bada ere (Mounole, 2011, v; Lakarra, 2018: 25), bihurkaritasuna adierazteko aditza iragangaiztea testurik zaharrenetan eta hizkuntzaren historia idatzi osoan zehar aurki daiteke (19a c):
|
|
2020
|
|
|
Hemen ere gauza bertsua gertatu da. ...iboak bereizteko erabili izan diren irizpideak (laguntzailea nolakoa den, horrek erabakitzen du) ez dira egokiak (hizkuntzetan erabiltzen den irizpidea aditzaren argumentu edo sare tematikoarekin dago lotua). Argumentuak definitzen saiatu gara. Adizki alokutiboa xehekiago aurkezten da. Perpaus osagarrien atala beste modu batera egokitu da. Izan, ukan,* edin,* ezan aditzek biziki ongi islatzen dute
|
euskararen
aditz sistema, baina aurkezpenean hori guztia arintzen saiatu gara. Eranskinean ageri diren Diskurtso markatzaileen bi kapituluak guztiz berriak dira. Determinatzaile mugatzaileen artean a, o, bat eta ik sartu ditugu. Lan luzea bada ere, ez da adizki taularik ageri.
|
|
2021
|
|
|
11.4b
|
Euskarazko
aditzen irudia ez da jinguluerarena bezain muturrekoa, baina ziurrenik irakurle askori euskarazko zenbait aditz etorri zaizkio gogora jingulueraren aditzen berri izatean. Euskaraz, ondoko hizkuntzetan ez bezala, aditzezko esanahi asko egin, hartu eta eman aditz arinekin eraikitzen dira.
|
|
|
11.4h
|
Euskarazko
aditzak askotariko kategorietatik sortzen dira (§ 6.1). Inguruko hizkuntzetan bezala, baditugu izenetatik, adjektiboetatik eta adberbioetatik eratortzen diren aditzak.
|
|
|
11.4i Ikus daitekeenez,
|
euskaraz
aditzak sor daitezke postposizioetatik. Eta gainera, prozesu hori oso emankorra da; zerrenda ia amaigabea daukagu, batez ere adlatibo postposiziotik eratorritako kokapen aditzen kasuan.
|
|
|
11.8a Aditzak adjektibo modura azaleratu daitezke zenbait kasutan (ikus § 14.5). Lehen (§ 11.5b, § 11.5c) azaldu dugu
|
euskarazko
aditz gehien gehienak forma jokatugabean agertzen direla, nahiz eta perpauseko predikatu nagusiak izan: gehienetan partizipio modura edo aditz izen modura.
|
|
|
23.2.2.5i Predikazioa. Jabetza edo posesioa ere txerta daiteke
|
euskaraz
aditzaren argumentu egituran du laguntzailearen bidez (Etxepare 2003): Mikel bere anaia da/ Jonek Mikel anaia du.
|
|
|
Erraza eta aski sistematikoa da
|
euskaraz
aditz trantsitiboz eraturiko perpausak inpertsonal bihurtzea: intrantsitibo bihurtzea aditza, eta hirugarren pertsona gramatikalera (dut duzu dugu du> da):
|
|
|
Baina aukerak ez dira hor amaitzen.
|
Euskarak
aditza galdegai modura markatzeko aukera baduenez, ondorengoa bezalako adibideak ager daitezke: Gure taldeak gehienetan galdu egiten du, eta zuenak irabazi; kasu honetan, aditza, edo aditzaren zati bat, agerian dugu eskuineko perpausean, ezkerreko galdegaiarekin kontrastea eginez.
|
|
|
|
Euskararen
aditz guztiek ez dute beren partizipiozko forma modu berean eratzen. Bi partizipio mota daudela erran daiteke.
|
|
|
26.5a Orain arte aipatu ditugun aditzak, ondare zaharrekoak izan ala maileguak, hitz bakar batez osatuak ziren. Hauez gain,
|
euskarak
aditz predikatu konplexu franko dauzka, bi hitzez osatu aditzak. Gorago erakutsi bezala, erregimenari dagokionez, aparteko tratamendua dute askotan (§ 23.2.1.3).
|
|
|
Batetik, egoera, ekintza edo gertaera hori dagoeneko burutua den ala ez adierazi dugu; edo une honetakoa den, edo ohiturazkoa (hau da, behin baino gehiagotan gertatzen dena), edo gertakizun dagoen. Aspektu esaten zaio informazio horri eta
|
euskaraz
aditzari tu (badira beste atzizki batzuk ere, hala nola i aurrerago ikusiko dugun moduan), t (z) en edo ko/ en erantsirik adierazten dugu; hots, partizipio burutuen, burutugabeen eta partizipio prospektiboen bidez, hurrenez hurren (etorkizuneko partizipio terminoa darabil Euskaltzaindiak 85 arauan).
|
|
|
1.6c Berezi samarra da
|
euskararen
aditz komunztadura. Goian esan dugu euskara hizkuntza ergatiboa den edo ez ebazten dugula bere kasu sistemari begiraturik, baina hori bera jakin daiteke komunztadurari begira ere:
|
|
2022
|
|
|
Baina hiru aditz elkartu eder eta natural horiek bazter tu eta aintzatetsi hitz bateratua sortzeari ez deritzagu bidezko. Besteak bes te, TZAT atzizkiaren gainean ezin dugu txertatu
|
euskaraz
aditz bat, kasu ho netan etsi. tzat atzizkiaz esan dezake emazte batek gizon bategatik, gizaseme hori gizontzat daukala, edo bere senarra izan ezta ere, senartzakoa duela.
|
|
|
Aditzean bertan ez da osagarri zuzena aipatzen, amak berak bakarrik, bere buruarekin egindako zerbait izango balitz bezalaxe.
|
Euskaraz
aditza iragangaitza izatea esanguratsua da. Badirudi, gainera, umea egiterakoan ama bi zatitan banatzen edo, haratago, puskatzen dela.
|
|
|
" Ez dirudi instrumentala denik aukerarik onena". Aditzaren morfologian, aditz moduen murrizketaz aritzen da eta, gainera, lagunarteko
|
euskaran
aditz laguntzailearen elipsia egiteko joera, bai ez erako galderetan, esaterako: tarta zati bat nahi?
|