|
2001
|
|
|
Hori onartuz, zuzenagoa litzateke, Leturiaren egunkari ezkutua (1957) nobelak euskal nobela modernoaren hasiera zedarritu zuela esatea, nobela existentzialistaren ildotik antolatutako testu horretan ordura artean indarrean zegoen ohiturazko
|
euskal
eleberria baztertzen baita. Txillardegiren nobela ez zen berria mundu urbanoa irudikatzen zuelako, edo lehenengo heroi problematikoa testuratu zigulako bakarrik, nobelaren beraren egitura ere berritzailea zen, lehenago esandakoaren ildotik, Leturiaren egunkari ezkutua ren oinarrian dagoen unibertso literario gatazkatsua molde berriz soilik adieraz baitzitekeen.
|
|
|
Ez al dut gorago esan, Lasagabasterren iritziz
|
euskal
eleberria errealismorik ezagutu gabeigaro dela modernotasunera. Hala da, baina lehen baieztapen horretan Lasagabasterrek inplizitukiXIX. mendeko errealismo klasikoari egiten dio erreferentzia.
|
|
|
Bestalde, aitortu beharra dago, gisa berean, Kortazarreneboluzionismo esentzialistak literaturaren ulermen idealizatua, eta, hortaz, ideologikoa, dakarkigula. Ohiturazko eleberritik errealismo sozialera eta errealismo sozialetik fantasiara, eleberria,
|
euskal
eleberria, literaturtasunerantz hurbilduz doa aurrerapenaren bidean sartuta. Etapa hauekguztiak ez dira bere garaiko euskal sistema literarioaren beharren arabera epaitzen, literaturaunibertsalaren ideologia eternoaren arabera baizik.
|
|
|
Hori onartuz, zuzenagoa litzateke, I. Aldekoak berriki iradoki duen moduan (1998), Leturiaren egunkari ezkutua (1957) nobelak euskal nobela modernoarenhasiera zedarritu zuela esatea, nobela existentzialistaren ildotik antolatutako testuhorretan ordura arte indarrean zegoen ohiturazko
|
euskal
eleberria baztertzen baita.Txillardegiren nobela ez zen berria mundu urbanoa irudikatzen zuelako edolehenengo heroi problematikoa testuratu zigulako bakarrik; horrez gain, nobelarenberaren egitura ere berritzailea zen, lehenago esandakoaren ildotik, Leturiarenegunkari ezkutuaren oinarrian dagoen unibertso literario gatazkatsua molde berrizsoilik adieraz baitzitekeen. Sartre-ren La Nausee liburuan (1938) erabilitako teknikak bere eginez, biltzailearen mozorropean ezkutatzen den instantzia narratibohorrek istorioaren beraren denbora testuratzeko modu berria ere bazekarkigun.Pertsonaia nagusiaren arabera antolatutako gertakarien aurkezpen kronologikoa zen, finean, nobelak eskaintzen zigun emari berria.
|
|
2002
|
|
|
Polizi eleberria izan ez arren, Speed gauak eleberriak intriga dosi handiak ditu, hilketa bat argitzen baita bertan. Euskal irakurleen artean, batez ere gazteen artean, izandako arrakastak haietako asko Jimenezek marraztutako mundutik oso hurbil sentitu direla erakusten du, landa giroko
|
euskal
eleberri gehienetan ukatu egiten baitzitzaien mundu hori. Iratxe Gutierrezen aburuz (2000:
|
|
|
Hamar hizkuntzatara itzuli dute, eta, duela urte gutxi arte, edizio gehien izan dituen
|
euskal
eleberria izan da Behi euskaldun baten memoriak. Haren kalitate literarioa egiaztatuta geratu zen 1994an IBBY (International Board on Books for Young People) delakoaren Ohorezko Zerrendan sartu zutenean, edo zenbait herrialdetan, Alemanian, esaterako, kritikaren aldetik izan zuen harrera bikainari esker.
|
|
|
Ondoren adieraziko dugunez, bi eleberriak dira aipagarriak konta teknika modernoen erabileragatik, baina horretaz gain, bietan istorio bat kontatzen zaigu, dela bazkalondo batean oroitzen diren bizitza pasarteek osatzen dutena, dela ama abandonatu baten egunerokotasun hitsa iradokitzen diguna. Orduz geroztik,
|
euskal
eleberriaren ibilbidea izugarri aberastuz joan da, tipologia askotarikoen eskaintza ugaritu delarik.
|
|
|
Ondoko puntuetan ikusiko dugunez, gaur egungo
|
euskal
eleberriak barrura begiratzen du batez ere (ik. subjektibitatea ardatz duten eleberriak) eta kanpora begiratzen duenean ere (ik. eleberri errealistak), gertakari batzuen lekukotza objektiboa eman baino gehiago, kontzientzia batean izandako eragina adierazi nahi du (ik. ETAren gaia ukitzen duten eleberriak).
|
|
|
Hautapen literario orok du oinarrian kritikoaren irizpide estetikoen araberako aukeraketa. Iruzkin arrazoituak eskaintzen ahalegindu garen neurrian, ondoko lerroetan datozenak azken hamarkadetako
|
euskal
eleberrien irakurketen metaforak besterik ez dira. a) Subjektibitatea ardatz duen egungo euskal eleberrigintza: eleberri poematikoak, psikologikoak, oroitzapenezkoak edo testimonialak
|
|
|
Antología de la narrativa vasca actual (1986) liburuaren aitzinsolasean, J. M. Lasagabaster kritikariak lirikotasunaren eta barne munduen nagusitasuna sumatu zuen 1970eko hamarkadaren amaierako eta 1980ko hamarkadaren hasierako zenbait
|
euskal
eleberritan. Baina, gainera, ez zuen dudarik egin euskal eleberrigintzak errealitateari aurre egiteko beren kabuz eusten zioten fikzio unibertsoak sortzeko orduan zituen zailtasunen salaketa egitean.
|
|
|
2000 urtean inoiz idatzi den
|
euskal
eleberririk luzeena eman zuen argitara Irigoienek: Lur bat haratago (Elkar, 2000).
|
|
|
Aurreko atalean aipatu dugun bezala, A. Lertxundi
|
euskal
eleberri modernoaren berritzaile handietakoa da. Idazle, irakasle, kritikari, kazetari, gidoigile edo zinema zuzendari... alderdi horiek guztiek aldakortasunaren eta konpromiso kultural etengabearen eredu egiten dute autore hau.
|
|
|
Esan beharrik ez dago, generozko literatura honek merkatuari gero eta gehiago begiratzen dion sorkuntzarekin lotura nabarmenak dituela. Edonola ere, bada, gure ustez,
|
euskal
eleberriari dagokionez gutxitan aipatu izan den kontu bat: polizi eleberrien generoak gure narratzaileen konta teknikei ekarri zizkien onurak eta berrikuntzak.
|
|
|
Aurreko puntuetan ohar batzuk egin ditugu narraziozko lanen kopuruak azken urteotan izan duen igoeraz. Edonola ere,
|
euskal
eleberriaren bilakaera dugunez gure ikerlanaren helburu, beharrezko iritzi diogu gure eleberrigintzaren ikerketak zertan ziren puntu honetan aipatzeari. Horretaz mintzatuko gara, hain zuzen, jarraian:
|
|
|
Berari zor diogu euskal eleberrigintzaren sorrerari buruzko lehenengo zehaztapena eta XX. mendearen 70eko hamarkada artean nagusitu ziren poetika desberdinen deskribapena. Lasagabasterren aburuz,
|
euskal
eleberria ohiturazkoa izan zen XX. mendearen lehenengo erdiraino() eta modernoa 1957tik aurrera, alegia, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua eleberritik aurrera. Honekin batera, bi aldi bereizten ditu euskal eleberri modernoari dagokionez:
|
|
|
Lasagabasterren aburuz, euskal eleberria ohiturazkoa izan zen XX. mendearen lehenengo erdiraino() eta modernoa 1957tik aurrera, alegia, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua eleberritik aurrera. Honekin batera, bi aldi bereizten ditu
|
euskal
eleberri modernoari dagokionez: eleberrigintza existentzialistaren itzalak menderatzen duen aldia() eta zentzu hertsian moderno kontsidera dezakegun euskal eleberriarena (1969...), hau da, Egunero hasten delako lanarekin hasten dena.
|
|
|
Honekin batera, bi aldi bereizten ditu euskal eleberri modernoari dagokionez: eleberrigintza existentzialistaren itzalak menderatzen duen aldia() eta zentzu hertsian moderno kontsidera dezakegun
|
euskal
eleberriarena (1969...), hau da, Egunero hasten delako lanarekin hasten dena.
|
|
|
Oro har donostiar kritikariaren planteamendua onartu zuela esan genezake, baina ohiturazko eleberrigintzari zegokion aldian berrikuntza bat sartu zuen. Garateren aburuz,
|
euskal
eleberria ohiturazkoa izan zen bere sorreratik 1946 arte, urte horretan, J. A. Irazustak Joanixio argitaratu baitzuen eta 1957 arte iraun zuen euskal eleberri errealistari hasiera eman baitzion lan harekin. Ana
|
|
|
Oro har donostiar kritikariaren planteamendua onartu zuela esan genezake, baina ohiturazko eleberrigintzari zegokion aldian berrikuntza bat sartu zuen. Garateren aburuz, euskal eleberria ohiturazkoa izan zen bere sorreratik 1946 arte, urte horretan, J. A. Irazustak Joanixio argitaratu baitzuen eta 1957 arte iraun zuen
|
euskal
eleberri errealistari hasiera eman baitzion lan harekin. Ana
|
|
|
Lehenengoan bi eleberrigileen poetikak konparatzen dira, eta Saizarbitoriarena modernotasunaren eredu kontsideratzen. Otegik, berriz, zenbait
|
euskal
eleberritako pertsonaiak konparatu zituen liburuaren sarreran ageri den hurbilpen teorikoaren ildotik. Euskal eleberrigintzari buruzko azterketa berriagoei dagokienez, 1989an A. Toledok argitara eman zuen Domingo Agirre.
|
|
|
Euskal literatur sistemari buruzko atal luzexka hau amaitzeko, birsorkuntzaren atalean aipatu gabe utzi ditugun hainbat elementu aipatu genituzke. Hortxe dauzkagu, esaterako, hamarkadetan zenbait
|
euskal
eleberri edo ipuinez egin diren egokitzapenak, dela film edo laburmetraia moduan (Zergatik Panpox, Hamaseigarrenean aidanez, 100 metro...), dela irratinobela modura (Babilonia, Hamabost egun Urgainen...). Edonola ere, euskal literatur sisteman birsortzaile eraginkorrena, ezbairik gabe, hezkuntza sistema bera dugu.
|
|
|
Euskal eleberriaren historia deitu diogu liburu honi, bere laburrean,
|
euskal
eleberriaren bilakaeraren berri eman nahi duelako. Eta seguru aski irakurleren bat baino gehiago harritu ere egingo da historia hau, berez, ehun eta oso gutxi urte dituen literatur generoaz mintzo dela ikusten duenean.
|
|
|
Ezbairik gabe, euskal literaturazaleari ezagunak zaizkion kontuak dira guztiok, ezagunak zaizkion moduan
|
euskal
eleberriaren sorrera berantiarrak gurean izan zituen arrazoi sozio historikoak. Horretaz hitz egiten da liburu honetan baina, batez ere, hitz egiten da euskal eleberrigintzak azken hamarkadetan izan duen sendotze eta ugaltze harrigarriaz.
|
|
|
Horretaz hitz egiten da liburu honetan baina, batez ere, hitz egiten da euskal eleberrigintzak azken hamarkadetan izan duen sendotze eta ugaltze harrigarriaz. Kantitatez ez ezik, kalitatez ere azken hiru hamarkadak izan baitira
|
euskal
eleberria fikziozko mundu iradokitzailez jantzi dutenak. Eta horixe da, finean, poetikak eta modak alde batera utzita, eleberri bati eskatzen zaiona, munduak eraikitzea, fikziozko mundu sinesgarriak sortzea.
|
|
|
Hori guztia kontuan harturik, literatur kritikan eta teorian gaur egun erabiltzen diren ikuspuntu nahiz metodologiekin ekin diogu
|
euskal
eleberriaren bilakaera aztertzeari. Egile nahiz lanen zerrenda hutsak gaindituz, eta eleberrien oinarrian dauden poetikak parametro konparatzailez irakurriz, eleberri tipologia bakoitzaren deskribapena egiten ahalegindu gara.
|
|
|
Alabaina, irakurketa eta interpretazio literarioa hutsean ez geratzeko, beharrezko irizten genion
|
euskal
eleberriak egungo euskal literatur sisteman duen leku kanonikoaz zerbait esateari, edo azken urteotako igoera kuantitatiboaren oinarrian leudekeen baldintza soziologiko berriez hausnarketa egiteari. Sistema soziokultural gisara ikusten baitugu literatura, bertan parte hartzen duten protagonistek (idazle, argitaratzaile, banatzaile, kritikari, irakurle, komunikabideek...) etengabe elkarri eragiten dioten egitura gisara.
|
|
|
Ikusten denez,
|
euskal
eleberriaren hurbilpen historiko literarioa egiteaz gain, gaur egungo literatur sisteman eleberrigintzak duen lekua zehazten ahalegindu gara. Honen guztiaren osagarri, azken atalean bibliografia luzea erantsi dugu, euskal egile nahiz eleberriei buruzko lan kritikoak biltzen dituen bibliografia gaurkotua.
|
|
|
Aurreko ataletan esan dugun modura, gure ikerlanak
|
euskal
eleberriaren bilakaera aztertu nahiko luke. Eleberriarena, ez euskal ipuingintzak arretarik merezi ez duelako, gure ikerketari mugak jartzearren baizik.
|
|
|
Hau guzti hau esan ondoren, gure lan honetan
|
euskal
eleberriak nahiz eleberri laburrak aztertzeko asmoa dugula esan beharra dugu. Ikusi den modura, bien arteko mugak eztabaidagarriak izanik ere, ipuinaren intentsitatea eta eleberriaren patxada bilatzen duten testuak, hots, eleberri laburrak nahiz eleberriak, izango ditugu aztergai. b) Euskal eleberrigintzaren sorrera eta garapena XX. mendearen lehen erdian.
|
|
|
Daskonagerreren eleberriak ez zuen jarraitzaile askorik izan euskal idazleen artean, eta 1876 osteko literaturaren berpiztean, J. Juaristik (1987b) baieztatzen duen bezala, batik bat espainieraz idatzi zen. Lehen
|
euskal
eleberria sortzeko aitzindaritzat jotzen dira Juan Bautista Elizanbururen Piarres Adame saratarraren zenbait historio Laphurdiko eskuaran (1888) eta Resurrección María Azkueren Bein da betiko (1893), kritikarien arabera, autore honek euskararen historiari egindako ekarria euskal literaturaren historiari egindakoa baino handiagoa izan bazen ere. J.B. Elizanbururen eleberri laburrak narrazio sorta bat agertzen du Piarres Adamek kontatuak, Adamek Pello gaztearekin batera Olhetako jaietara egindako bidaian zehar jazotako gertakariek aberastua.
|
|
|
Esan genezake XIX. mendearen hondarrean sendotuz joan zela
|
euskal
eleberriaren sorrera ekarri zuen egoera sozio-kulturala. Garai hartan gertaturiko industrializazioarekin batera, eskolatze tasa igo zen eta zenbait literatur aldizkariren sorrerari esker irakurle kopurua ere areagotu egin zen.
|
|
|
1897an Euskaltzale aldizkaria sortzeak beste bulkada bat eman zion euskal prosaren garapenari. 1898an, aldizkari horretan hasi zen zatika argitaratzen Domingo Agirreren Auñemendiko lorea, J. M. Lasagabasterren aburuz (1981), lehen
|
euskal
eleberria. Eleberri historiko erromantikoa da, eta Navarro Villosladaren Amaya o los vascos en el siglo VIII obrarekin zituen analogiak agerian utzi zituen P. Lhandek jada 1923an.
|
|
|
Idazle gehienak ohiturazko fikzioaz baliatu ziren ideologia jeltzalearen oinarrian zegoen ikuspegi idealizatu eta tradizionalista azaltzeko. Zubiaurre anaien edo Arrue anaien pinturan gertatu zen bezalaxe,
|
euskal
eleberria mundu idealizatu eta esentzialista bat islatzen saiatu zen, Euskal Herrian eratuz joan ziren hiri industrialetatik oso urrun zegoen mundu bat. Akziorik gabeko eleberriak dira, zenbait irudi ohiturazkoz osatuak.
|
|
|
Jon Etxaideren eleberrigintzari buruzko doktorego tesia burutzen diharduen Javier Rojo irakasle eta kritikariaren artikulu batez baliatuko gara haren bilakaera literarioaz hitz egiteko10 Rojok dioen modura, Etxaide da Espainiako Gerra Zibilaren ostean Euskal Herrian bertan agertu zen lehenengo
|
euskal
eleberriaren idazlea, 1950ean argitara eman zuen Alos Torrea lanari esker. Alabaina, Jon Etxaidek argitara emandako lanetan egilea ez da guztiz libratzen Domingo Agirrek ezarritako ereduetatik eta nekazari mundua eta narratzaile orojakile iruzkingilea kausi ditzakegu bere idazlanetan.
|
|
|
Gaia, berriz ere, historikoa da; Erdi Aroko banderizoen arteko gerrak kontatzen dira idazlan hauetan. Sir Walter Scotten ereduei jarraituz idatzitako Gorrotoa lege eleberri historikoa,
|
euskal
eleberri historikorik hoberena izan daitekeela dio Rojok. Bertan kontatzen direnak Mondragoeko erreketaren inguruan kokatzen dira, baina alderdi historikoaz gain, pertsonaia batzuen bizitza ere kontatzen zaigu bertan.
|
|
|
Areago, zenbaitek bereizi egin dute modernitate tematiko bat, aipatu eleberri existentzialistarekin hasia, eta modernitate formala, Nouveau Roman frantziarretik hurbil dagoen Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delako eleberria 1969an argitaratu zenean hasitakoa. Seguruenik bereizketa horrek eraman zuen Lasagabaster (1981)
|
euskal
eleberriaren bilakaera hementxe aipatutako bi garaietan sailkatzera: lehen aldiak garaia hartuko luke barne, existentzialismoak markatua, eta bigarren aldia 1969an hasi eta gaur egun arte letorke, eleberrigintzan modernitatea behin betiko mamitu delarik.
|
|
|
Testuaren formaren eta hondoaren arteko bereizketa zaharkituari buruzko zehaztapena egin ondoren," modernitate" terminoa zehaztu nahi genuke, kontzeptu hau estetika hagitz desberdinei aplika baitakieke. I. Aldekoak (1997)
|
euskal
eleberri modernoaren hasieraz hitz egiten zuenean, lehen heroi gatazkatsuaz hitz egiten zuen. Baina heroi gatazkatsua eleberri modernoaren ezaugarrietako bat besterik ez dugu, finean, modernitatea elementu ugariren arabera definitu izan baita.
|
|
|
Beraz, hausnarketa honetatik
|
euskal
eleberri modernoa ikuspuntu konparatzailez aztertu behar dela ateratzen da ondorio. Modernitatea bereganatzeak hori ekarri baitzuen gurera:
|
|
|
" Egia aitor dezagun:
|
euskal
elaberrien meriturik HAUNDIENA euskaraz idatziak izatea da. (...) Guk ez dugu Faulkner, Dovstoeviski, Flaubert, Musil, Tolstoi edo Balzac-ik".
|
|
|
" Orain arte
|
euskal
elaberriei egindako kritiketan, euskarari oso toki urria eman zaio. Euskararen kritika egitea, ordea, ez da erraz.
|
|
|
Areago: kopurua erdikatu ondoren, horren erdiaren erdiak ere halako jakin minaz eta grinaz irakurriko balitu
|
euskal
eleberriak, ez litzateke hain gaizki egongo arazo hau, eta hizkuntzaren maratila aski seguru izango genuke, behar bezala estutua edo, txarrenean ere, zure aitatxi amatxik gasna lurreko su bazterrean gerren puntan erretzen jartzen zutenean baino seguruago. Ez, ez naiz ni izango idazleari merituak ukatuko dizkiona eta inor ere apalduko dudana, behar ez denean gainera.
|
|
2003
|
|
|
Argitaratutako testuak idazlearen beste
|
euskal
elaberrietarik duen diferentziarik aipagarriena narrazioko euskara eredua da. Kurl eta EuskM elaberrietako" euskara osotua" barik, bizkaiera literarioa darabil narratzaileak edizio publikatuan.
|
|
|
Idatzirik utzi zituen elaberriok dira haren euskalzaletasunaren eboluzioaren lekukorik onena. Hiru
|
euskal
elaberriotan eta beste narrazio laburretan idoro ditzakegu umetatik gora izan zuen euskalzaletasunaren zidurriak: Kurl obran haurtzaroa, Gernikan bizi zenekoa; GabAt obran unibertsitari garaia, Valladolid-en bizi zenekoa; eta EuskM obran heldutasunekoa, Madrilen bizi zenekoa.
|
|
2005
|
|
|
Liburu asko eta askotarikoak ditu: marxismoaz,
|
euskal
eleberrien kondairaz, atsotitz eta esaera jatorraz... Literatura sorkuntzan ospe handia lortu dute bere polizia eleberriek:
|
|
|
Euskal literaturaren nolabaiteko pizkunde urteetara arte itxaron behar izan genuen fikziozko narrazioaren garapena ikusten hasteko. XIX. mendearen amaieran eta XX.eko lehenengo urteetan
|
euskal
eleberriaren sorrerako sasoia izan zen, baita euskal kazeta eta aldizkari askorena ere. Eleberriarekin batera ohiturazko poetika zabaldu zen, mende erdi bat iraun zuena.
|
|
|
Maiz galdetu didate zergatik ez ditudan
|
euskal
eleberrien kritikak egiten, euskal literaturaren katedraduna izanik eta urte askoan euskal liburu klasikoen kritika egiten eman arren. Arrazoia hauxe duzu:
|
|
|
Lehenengo
|
euskal
eleberria, erdi eleberria erdi santu bizitza, Txomin Agirre rena da, 1898an idatzia, Au ñamendiko lorea. Ordudanik gerra zibilera arte (1937), hamaika eleberri edo ipuin luze bakarrik idatzi zituzten.
|
|
|
Txomin Agirreren Auñamendiko lorea, 1897an argitaratu zena, hartzen da lehen
|
euskal
eleberritzat. Hona hemen liburu honen egileak dioena Bizenta Antonia Mogelibu ruz (honen liburuan egindako hitzaurrean) eta ondorengo andre idazleei buruz:
|
|
2008
|
|
|
Montoiak bere orain arteko eleberri onena plazaratzen duenean? 2003koa da Denboraren> rdia? hogeita sei urte igaro dira Atxagak Ziutateaz> argitaratu zuenetik eta
|
euskal
eleberriak ez dira jada alegorikoak, ezta neorruralak ere. Euskal eleberrigintza errealista bihurtu da, ironikoa, heldutasunera iritsi den seinale agian.
|
|
|
Kortazar, Jon (zuz.), Egungo
|
euskal
eleberriaren historia, EHUko Argitalpen Zerbitzua, Bilbo.
|
|
2009
|
|
|
40 TOLEDO LEZETA, A. M., Domingo Agirre:
|
euskal
eleberriaren sorrera, Bilbo 1989, 118 eta hurr.
|
|
|
faxista zintzoa. Gerrari buruzko
|
euskal
eleberrietan ageri dira, bai, soldadu faxista ulerkorrak,, azken batean bi aldeetakoak antzekoak gara, eta esanez, baina hiztegien definizioen araberako faxista zintzorik ez dago euskal literaturan.
|
|
|
Kate OBrien en
|
euskal
eleberria, Mary Lavelle, (1936), autobiografikoa da. Irlandar idazle famatu honek Areilza familiaren etxean, Portugaleten, Jose Maria eta Eloisa umeen ingelesezko tutore bezala pasatu zuen urtea ia zuzen zuzen itzuli zuen bere eleberrira.
|
|
2010
|
|
|
Elkarrek diskoak ere ateratzen zituelako, eleberriarekin batera nik grabatutako maketa argitaratzea agian onartuko zidatela pentsatu nuen. Inoiz ez zen
|
euskal
eleberri bat disko batekin batera kaleratu (diskodun poesia liburuak bai) eta berrikuntzak ilusioa egiten zidan. Xabier Mendiguren Elizegiri ideia ona iruditu zitzaion eta Elkarrekoak konbentzitzea lortu zuen, baina baldintza batzuekin, bostehun ale aterako zituzten soilki, lehen bostehun erosleei opari moduan emateko, eta kasetean ez zen Elkar argitaletxearen izena inon agertuko.
|
|
2011
|
|
|
Batzuk aitatzekotan: Roman Berriozabalek Eusko Jaurlaritzan lan egiten dau eta, haren baten, berak daki gehien Berrio Otxoari buruz; Agustin Azkarate arkeologoak zerikusi handia edo gehien izan dau Gazteizko katedrala barriztatzen; Zesar Gallastegik hainbat gauza argitaratu ditu lege arloan euskeraz; Juan Mari Atutxak
|
euskal
elaberri bat baino gehiago idatzi dau; Iñigo Bolinagak liburu argigarriak atera ditu faszismoari eta hemengo gerreari buruz, eta Igor Basterretxeak parrokiari eta herriko beste arlo batzuei buruz idatzi dau, biak historialari gazteak; Jose Luis Larrabek teologiako hainbeste liburu idatzi ditu.
|
|
|
Laura Garate hainbeste miresten duen Amarengana hurbildu nahian dabil beti eta hirugarren amets honetan erdietsiko du. Hauxe da Freuden ikuspuntuaren mamitze nabarmenena
|
euskal
eleberrietako etakideen ametsen artean: ametsa gurari baten gauzatzea da.
|
|
|
Hirugarren erronka gainditzea zailagoa zen: frankismoaren garai hartan, fikziozko
|
euskal
eleberri beltza egitea fikzio bihurtzen baitzen. Izan ere, nobela beltzaren eta nobela poliziakoaren arteko aldeak eta ñabardurak alde batera utzirik garai hartan euskaraz ez baitzegoen ez bata ez bestea, narrazio bien ezaugarrietariko bat errealismoa da, eta fikzioa egoera erreal edo erreal izan daitekeen egoera baten gainean eraikitzen da.
|
|
2012
|
|
|
– Hasieran aipatu dudan auzian buru belarri sartu gabe ere, eta ez daukat oraingoz horretarako gogorik ez astirik, bistan dago Oskillasoren bi xedeak eta helburuak, euskararen batasuna eta
|
euskal
eleberriaren ona, haserre xamar dabiltzala elkarrekin. (LIB II:
|
|
|
Ikus dezagun orain pixka bat sakonago, zergatik izendatu zen, Txillardegiren eleberrihau, «lehen
|
euskal
eleberri modernoa». Garai hartako literaturari begiradatxo batbotatzeak, garaiko giroa, garaiko mentalitatea hobeto ulertzen lagunduko digu etaLeturiaren berrikuntza zertan datzan jabetzen.
|
|
|
Zoru irmo baten gainean jarri dituzte oinak
|
euskal
eleberrietako pertsonaianagusiek (argi zuten beren bizitzak egin behar zuen bidea zein zen, bizitzakogaraiak edo etapak ere definituta zeuden); Leturia, berriz, zalantzaren harrakharrapatuta bizi da.
|
|
|
Hori horrela, «lehen
|
euskal
eleberri modernoaren» goitizena jaso zuen liburutxohark, tematika eta hizkuntzaren aldetik aurreko euskal literatura tradizionalarekikoekarri zuen hausketagatik. Egilearen hitzetan, ez izan arren (idazten ari zen garaianbehinik behin) inolaz ere sortu behar zuen puskaketa horren kontziente.
|
|
|
Atxagaren Gizona bere bakardadean, 1993, Saizarbitoriaren Hamaika pauso, 1995, Maiatzeko idazleen artean, Itxaro Bordaren Hiruko 2003ko da. Askotan ez naiz batera ados izan testu batzuen eduki politikoarekin, baina dagoeneko 2000etako hamarkadan
|
euskal
eleberri egile gehienen epaia garbia zen: ETA, aski!
|
|
2013
|
|
|
APALATEGI, U. 2007,. Bakean ützi arte (1994) Itxaro Borda?, in Egungo
|
euskal
eleberriaren historia. Bilbo:
|
|
|
XX. mendeko poesia kaierak. Ana Urkizaren Zortzi unibertso zortzi idazle (2006), 277 Joseba Gabilondoren Nazioaren Hondarrak (2006), 253 Retolaza eta Kortazarren Egungo
|
euskal
eleberriaren historia (2007), 117
|
|
|
Sylvie eta Gerard dira pertsonaia protagonistak. Ez da arraroa horrelako bi izen topatzea
|
euskal
eleberri batean?
|
|
2015
|
|
|
Leturiaren egunkari ezkutua k zakurraren eskutik nobelaren gaiak eraberritu bazituen, Peru Leartzako k bortizki jarri zigun aurrean ziminoaren ispilua. Gerora
|
euskal
eleberriak usu erabili izan ditu zaldia, balea, tigrea, zerria, satorra eta behia. Saizarbitoriak aipatu ere ez du egiten euskal eleberri modernoaren hasieran nagusitu zen ugaztuna, hots, ziminoa, eta ugaztun biziak, oro har, ez du munta handirik haren obran.
|
|
|
Gerora euskal eleberriak usu erabili izan ditu zaldia, balea, tigrea, zerria, satorra eta behia. Saizarbitoriak aipatu ere ez du egiten
|
euskal
eleberri modernoaren hasieran nagusitu zen ugaztuna, hots, ziminoa, eta ugaztun biziak, oro har, ez du munta handirik haren obran.
|
|
|
Sp rako tranbia, Eulien bazka, Kolosala izango da, Larrepetit, Kilkerren hotsak, Van’t Hoffen ilea... orduz geroztik dena bete zaigu kakalardoz, sitsez, erlez, matxinsaltoz, kilkerrez, sugandilez, labezomorroz, inurriz eta euliz. Gero eta ugariagoak dira
|
euskal
eleberrietan larrurik gabeko animaliak, edo larrua ilez estalirik ez dutenak behinik behin. Saizarbitoria, edonola ere, zomorroaren arotik at gelditu da, halaber.
|
|
|
zakurra (Leturiaren egunkari ezkutua n, zehazki, Miren maitearen Pintto), ziminoa, katua eta zaldia. Txillardegik ez zuen alferrik abiarazi
|
euskal
eleberriaren historiako Ugaztunaren Aroa.
|
|
2016
|
|
|
2 Bestalde, jakinda ere, lehenago aipatu dudan bezala, nobelak hobeto saltzen direla, oro har, baita euskaraz ere, egia da gure egoera linguistiko diglosikoak sorpresarako abaguneak eskaintzen dituela eta, inguruko literaturetan gertatzen denaren kontra, noizean behin best seller bilaka daitekeela, nolabaiteko xirmi xarmaz, ipuin liburu bat. ...z naiz ari, jakina, Obabakoak bezalako obra bati buruz, zeinaren eleberri itxura, haren ipuin bilduma izaera abilki kamuflatu zuena, ezin baita alde batera utzi?, baizik eta Jon Arretxe (Ostegunak, Ostiralak?), Jasone Osoro (Tentazioak, Korapiloak) edo Karmele Jaiorenak (Hamabost zauri, Zu bezain ahul, Ez naiz ni) bezalako kasuei buruz, besteak beste, edizio kopuru ikusgarriak kaleratu dituztenak,
|
euskal
eleberri askorenak, gehienenak, baino handiagoak.
|
|
|
dira, urteak igaro arren lehen bezain irakurgarri dira (Grella, 101). Nazioarteko parametroen arabera, Loidiren eleberria ez da modernoa, jakina, ez ditu modernitatearen zantzuak, baina agian horregatik eutsi dio bere lekuari
|
euskal
eleberrien bilakaeran esperimentu gisa.
|
|
2017
|
|
|
akademiak onartu ez arren, euskaltzain bat joan zaigu. Hiru aldiz baztertu zuen Euskaltzaindiak soziolinguistikaren oinarriak ezarri zituen gizona,
|
euskal
eleberri modernoaren sortzailea. Euskaltzainak euskara zaintzen duena esan nahi badu, behintzat, euskaltzain osoa izan da Txillardegi.
|
|
|
Lan honen helburua da argi berri bat ematea 1870ean Atheka gaitzeko oihartzunakargitaratzeagatik
|
euskal
eleberriaren aitatzat hartzen den Jean Baptiste Dasconaguerre idazlearen biografiari. Gaur egun arte nahiko utzita egon den biografia hau zein egoeratan dagoen aztertuko dugu lehenik, akats eta zentzugabekeria batzuk aipatuz.
|
|
|
Ondorioz, zalantzak daude, gaur egun ere, Atheka gaitzeko oihartzunakkokatzeko euskal literaturaren barnean. Benetan kontsideratu behar da lehen
|
euskal
eleberria bezala. Batzuen iritziz aurrekaria izan da.
|
|
|
Adostua edo ez, kontzientzia lasaitzeko egina izan da bakarrik? Edo helburua zen belaunaldi berria animatzea
|
euskal
eleberria garatzeko. Halako, niri kritikatu ordez, egitzazue zuek eleberriak?.
|
|
2018
|
|
|
Euskazalen saritu eta argitaratu zen Agirreren lehen
|
euskal
eleberria, Riktrudis (1897), Azkueren aholkuz izenburua aldatuta: Auñemendiko lorea.
|
|
|
Labegeriek lehen diskoa plazaratu zuenerako bazterrak hasiak zeuden lozorrotik inarrosten eta zortzi kantuko bere diskografia hark panfletorik argigarrienak baino ahalmen pizgarriagoa izan zuen. 1957an Txillardegik lehen
|
euskal
eleberri modernoa argitaratu zuen, Leturiaren egunkari ezkutua. 1959an, Txillardegi bera tarteko, ETA sortu zuten.
|
|
2019
|
|
|
Baina aldi baterako sexu pasionalak ez ditu elkarrekin behin eta betirako zoriontsu egingo. Azken batean, bikote horretan,
|
euskal
eleberrikoan bezala, Senarrak ez du emaztea aintzakotzat hartzen eta abandonatu egiten du, etxeko betebeharrez eta bere erosotasunaz arduratuko dela ziurtatu orduko.
|
|
|
Argumentazio historiografiko gisa" behartua" dela nabaritzen dugun arren Saizarbitoriaren isiltasunaren amaiera eta errealismoaren etorreraren sinkroniaren argudioa, argi nabari da
|
euskal
eleberriak poetika errealistaren bidez heldu diola euskal errealitate gatazkatsuari eta indarkeria politikoaren gaiari ekiteko. Nobela errealistak ezinbesteko iritzi dio errealitatea islatzeko estrategia jakin batzuk erabiltzeari:
|
|
|
" Zenbaitek bereizi egin dute modernitate tematiko bat, aipatu eleberri existentzialistarekin hasia, eta modernitate formala, Nouveau Roman frantziarretik hurbil dagoen Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delako eleberria 1969an argitaratu zenean hasitakoa. Seguruenik bereizketa horrek eraman zuen Lasagabaster (1981)
|
euskal
eleberriaren bilakaera hementxe aipatutako bi garaietan sailkatzera: lehen aldiak garaia hartuko luke barne, existentzialismoak markatua, eta bigarren aldia 1969an hasi eta gaur egun arte letorke, eleberrigintzan modernitatea behin betiko mamitu delarik" (Olaziregi 2002: 71).
|
|
|
Modernotasunaren auziak zeresan ugari sortu du euskal eleberrigintzaren historiografia egitean, bereziki Txillardegiren modernotasun tematikoa izan zela baieztatzen eta Saizarbitoriaren modernotasuna, aldiz, teknika narratibo garaikideak
|
euskal
eleberrian txertatzea izan zela16 Halere, ez da dudarik eleberriaren berrikuntzaren urratsak deskribatzeko sinplifikazio" didaktikoa" soilik dela, Saizarbitoriaren lehen aroko eleberrien berritasun tematikoa ukatzeko asmorik gabea. Nolanahi ere, deskribapen horren eskematismoa guztiz matizatu zuen J. M. Lasagabasterrek 1986an:
|
|
|
Are gehiago gertatzen da hori genero beltza eta genero ikuspegiari buruzko ikuspuntu kritikoek elkartu behar luketen bidegurutzea suertatzen denean. Javi Cillerok
|
euskal
eleberri poliziakoez eginiko doktorego tesian beharrezkotzat jo zuen alderdi horri heltzea, baina ez zion tarte berezirik eskaini, gure lan honetan baliatuko ditugun adierazpen interesgarriak egin zituen arren. Cilleroren adierazpenez gain, Gema Lasartek (2011, 2015) idatzi du genero beltzaren eta genero auzien intersekzioez aurrerago adieraziko dugun moduan.
|
|
|
4 Ez narratiba poliziako eta beltzari Javi Cilleroren tesian (2000), ez Gema Lasarteren
|
euskal
eleberrietako pertsonaia femeninoei buruzko tesian (2011) ez da ahozko ekarpenik kontuan hartu.
|
|
|
(2008): Hiria eta nortasun aldaketak
|
euskal
eleberrian, Jean Haritschelhar-i omenaldia, Euskaltzaindia, Bilbo, 41
|
|
2020
|
|
|
Domingo Agirre:
|
euskal
eleberriaren sorrera. Bilbo:
|
|
|
Euskal literaturaren historian José Antonio Loidik kokapen berezia badu ere, haren gaitasun kontsakratzailea ez dator euskal esparru literarioaren muinetik, ez bada, kokaleku sinbolikotik. Izan ere, lehen
|
euskal
eleberri poliziakoa idazteagatik famatua bada ere, haren hizkuntza literarioa ez doa arras modernotasunaren eskutik:
|
|
|
Adostu dugu Eñaut Etxamendiren obra narratiboaren aitzindaritzat
|
euskal
eleberri ohiturazalea eman daitekeela, nahiz horren mugak gainditzen dituen. Batetik, ezaugarri formal eta estetikoek bereizi egiten dute.
|
|
|
Gako hitzak:
|
euskal
eleberria, genero irudikapenak, Uxue Alberdi, gorputz haragiztatuak, 36ko Gerra, erresistentzia.
|
|
|
Saizarbitoriak ongi ezagutzen dituen hiri ertainak dira, probintzia edo kantoi hiriburuak, Suitzako paisaiaren parte diren aintzirez eta mendi altuez inguratuak, naturarekin harreman estua dutenak. Hau da, lehen
|
euskal
eleberri urbanoa ez dago Euskal Herrian girotua, eta Europa erdialdeko hirien traza dute haren espazioek. Euskal Herritik kanpoko agertokia aukeratzea hiriarekiko zegoen mesfidantza gainditzeko bide izan zitekeen, baita errealismoak sor zitzakeen eragozpenak arintzeko ere, oraindik ere zail baitzen gaztelania edo frantsesa gailentzen zen hiri bat euskaraz irudikatzen.
|
|
2021
|
|
|
Bertsolaritza lehen
|
euskal
eleberrian.
|
|
|
ASKOREN ARTEAN (Iratxe Retolaza-ren zuzendaritzapean), 2007, Egungo
|
euskal
eleberriaren historia, Euskal Herriko Unibertsitatea
|
|
|
– Egungo
|
euskal
eleberriaren historia, Askoren artean (Iratxe Retolaza-ren zuzendaritzapean), Euskal Herriko Unibertsitatea, 2007.
|
|
|
V.I. Bertsolaritza lehen
|
euskal
eleberrian (1880)
|
|
|
Euskal munduak garai historikoetan jasan duen kolonizazio eta akulturazio prozesu eskergenaz eta hedatuenaz bete betean diharduen aurreneko
|
euskal
eleberria izanik, bistan da eztenkada egokia gerta dakigukeela hori" euskal" izendapenarekin datozkigun gatazka eta errelatoaren gaiak mahaigaineratzeko eta Txomin Agirreren ikusmoldeak eta trataerak eragindako ondorioak baloratzeko.
|
|
|
Toledo, A.M., 1989, Domingo Agirre,
|
euskal
eleberriaren sorrera, Bilbo.
|
|
|
testura itsatsita dago». Amek euskal literaturan izandako ezaugarriekin lotu zituen zalantzok, eta, hori islatzeko, hainbat datu aipatu zituen
|
euskal
eleberrietako emakumezko pertsonaiez Gema Lasartek eginiko doktore tesitik: Lasartek ikerketarako hautatutako eleberrien «%90ean amatasuna jorratzen da, eta haietako %80ean modu ezkorrean».
|
|
2023
|
|
|
Joan Antonio Mogel eibartarrak literaturaren historian toki berezia dauka 1802an lehen
|
euskal
eleberritzat jotzen den Peru Abarka idazteagatik. Apaiza izanik, erlijio gaiak ere landu zituen, Elizak dantzen kontra zeraman borrokan bereziki nabarmenduz, horren adibide pasarte hau:
|