|
2003
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere
|
eragin
frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
indarrean zegoen ordenamendu juridiko historikoarena (hots, foru erregimenarena), literatura historikoarena eta zientzia historikoena. Antzinako Erregimenean hiru diskurtsu mota hauek aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar
|
eragiten
segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea lortu zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz, ikusi dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea guztiz lortu gabe.
|
|
|
Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak
|
eragiten
zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak. Axularrek, letratu handientçat?
|
|
|
Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren
|
eraginaz
eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997: 46) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen
|
eraginez
, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak: berri historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen.
|
|
|
sagarra (eta sagardoa), mizpira, gaztaina, intxaur, gerezi, haran, piku, hurra, mahats eta baita zitriko eta meloiak (mikroklimak laguntzen zuen zonaldeetan). Animalietan, txerri, abelgorri, ahuntz, arresa, oilo eta ahateak; ehiza eta arrantza osagarri zirelarik (bigarrena erlijio kontuek indartuz, esan ohi danormandoen
|
eraginez
hedatutako teknikak erabiltzen zirela); arrautza eta esnekiak gehitu behar dir, jakina, eta ardoa eskasa zen.
|
|
|
zuzen batean
|
eragin
zien. XVIII. mendean etxeetan sukaldaritzako tresneria gehitzen ari zen, gozogintzarakoa barne (etxe pobreetan burdinazkoak zirelarik eta etxe aberatsagoetan kobrezkoak).
|
|
|
Gozogileek kandelak, txokolatedun gozo guztiak (bizkotxoak barne) egin izan dituzte. Okinek ogiak, eta pasteleroek arrain eta haragiarekin egidako tortak prestatzen zituzten (horregatik, ostiraletan hartzen zuten jai, Elizaren
|
eraginez
ezarritako bigilia eguna zelako).
|
|
|
XIX. mendean konfiteroek kanpotarren
|
eraginez
(etorri zirelako etab.), pasteleruen, izena hartuko zuten.
|
|
|
Testuinguru gozozale honetan, K. a. 75 urtean Ponpeio-k Pompaelo, Iruñea, sortu zuen. Erromak gozogintza garrantzitsua zuenez eta Pompaelo Erromatik
|
eraginda
zegoenez, pentsa dezakegu gure Pompaelon elikagai gozoak egongo zirela.
|
|
|
aurki daitezke. Eta jakin badakigu, mediku terapeutikaren jatorrizko erabilpen horrengatik
|
eraginda
zeudela gozogintzaren formularioak ere.
|
|
|
Antilla Nagusietan karibetarrak eta arawaksak bizi ziren. Arawaksak ahulak zirenez espainolek taldetan batu zituzten eta plantazioetara eraman zituzten, lan indar moduan9 Indioei heriotzara arte
|
eragiten
zieten lan egitea, haien esterminazioa ekarri zuena. Portugesek ere lan egitera behartu zituzten indioak, baina heriotzaraino eraman gabe.
|
|
|
Badirudi, jaiokuntza tasa altuak mantendu egin zirela, hilkortasuna jaitsi egin zela (baita haur hilkortasuna ere, altua izaten jarraituagatik), eta bizi itxaropena luzatu, populazioaren hazkundea gertatuz. Gerren gutxitzeak eta sendakuntzaren garapenak, oso gutxiri
|
eragingo
zionak, halere, zerikusia izan zuten honetan.
|
|
|
dagoeneko XVI. mendetik (edo, agian, zuzenagoa da esatea XV. mendearen bukaeratik) hasia zen aipatutako emigrazioa?. Honetan
|
eragin
zuten itsas nabigazioko tekniken hobetzeak, estatu handien garapenak (ekintza haiek aurrera eramateko gai bihurtu zituena), eta merkataritza eta botere nahiak5 Europa atlantiartu zela esaten digute egileek (Mediterraneoaren krisiarekin), Amerikarekin zuten merkataritza triangeluarraren ondorioz (Europa, Afrika eta Amerikaren arteko elkartrukeetan europarrei irabazi izugarriak zekarzkiena? %300 in... eta, aldi berean, produktu berri ugari:
|
|
|
Fernando VI.arekin eta Karlos III.arenarekin erreformak bultzatu ziren (Despotismo Ilustratuaren bidetik, batik bat), baina bigarren aipatu dugunarekin kanpo politikako gastuak ere hazi ziren, eta istilu ugari izan ziren,. Esquilache ren matxinadak? deitu direnak bezala, 1766an Gipuzkoatik Murtziara hedatu zirenak. Batez ere goseak
|
eragin
zuen matxinada, uzta txarren eta ale merkatuaren askatzeko hartutako neurriak zirela eta, ogiaren prezioa altua zen (bestelako inplikazioak ere egon ziren arren, jesuiten kanporaketarekin). Urte berean, ministerioen bidezko gobernua hasi zen, erregearen gobernu pertsonalaren ordez, baina gatazka desberdinak izan ziren gobernarien inguruan.
|
|
|
Erregimen foralak liberalismoarekin izan zuen lehen gatazka armatu argia Konbentzio Gerra izan zen 1793 eta 1795 artean. Frantsesen tropek 1793an, Gaztelako erregearen armada eta bertako tropak garaitu zituzten, baina honek ez zion gehiegi
|
eragin
Hego Euskal Herriari. 1794ko kanpainak, berriz, eragin zuzena izan zuen.
|
|
|
Frantsesen tropek 1793an, Gaztelako erregearen armada eta bertako tropak garaitu zituzten, baina honek ez zion gehiegi eragin Hego Euskal Herriari. 1794ko kanpainak, berriz,
|
eragin
zuzena izan zuen. Tropa frantses iraultzaileek Pirinioak eta Bidasoa gainditu zituzten eta Gipuzkoa okupatu zuten.
|
|
|
Ikuslegoak, sovietar arte berri baten oinarri gisa ikusi ordez, laborategiko saiakera bezala ikusi zuen. Beraz, bai gobernuak, bai hartzaileen jarrerak
|
eraginda
, argi geratu zen errealismo sozialista izan behar zela korronte ofizial berria.
|
|
|
XIX. mende bukaera eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetan aurreko guztiarekiko haustura gertatu zen arte mailan. Herriak jasaten zituen aldaketek
|
eraginda
, arteak ere, mundua eraldatzeko nahi horretan, dinamismo handiko papera beteko zuen. Berreraiketaren ideia horiekin batera, beraz, arteak aurretik ezarritakoarekin apurtuko zuen.
|
|
2004
|
|
|
Eta lantegiak sortzen eta ugaltzen dira, industrializazioaren aurreko garaietako egoerarekin alderatuz, ekonomiaren produktibitateak orokorrean gorakada nabarmena jasaten duenean. Honek lanaren zatiketa
|
eragiten
du. Ondorioz, populazioa aurreko aroetan baino askoz ere azkarrago hazten da; hiriguneetako biztanle kopurua oso azkar handitzen da; eta azkenik, nekazaritza produktuak eta nekazariek garrantzia galtzen dute industriaren eta merkataritzaren ekoizpenarekin eta langile kopuruarekin konparatuz gero.
|
|
|
1939an ekonomiaren sektore batzuetan produkzioa 1929ko mailara iritsi zen. 1941ean etorri zen oparotasuna eta lana, II. Mundu Gerra eta horrek
|
eragindako
mobilizazio militar eta ekonomikoaren ondorioz. Baina ordura arte, tratu berriaren neurri batzuk min handia egin zuten; nekazaritza politikak ez zien nekazari prekarioenei lagundu eta ongizate sozialaren programa oso eskasa izan zen.
|
|
|
Depresioaren
|
eragin
harrigarrienetako bat nomadismoa izan zen. Momentu konkretu batean bost milioi ibiltari egon ziren, lan bila edo asperralditik eta desesperaziotik ihes egin nahian.
|
|
|
Mundu mailan, lehen mundu gerraz geroztik, ekonomia kapitalistaren zuzendaritza, Ingalaterraren eskutik, Ipar Ameriketara pasatu zen. Ondorioz, AEBetako Depresioak herrialde industrializatu guztietan izan zuen eragina;
|
eragin
are gogorragoa AEBen ekonomiaren menpekotasunean bizi ziren lurraldeetan. Baina beherakada AEBetan bertan oso bortitza izan zen, eta aurreko oparotasun garaia zela eta min psikologikoa ere handia izan zen.
|
|
|
Eta? 1789 aldera? diot, egitarau ofiziala. Frantziako Iraultzak
|
eragindako
ondorioak, puntuarekin hasten baita, iradokiz ez diola erreferentzia egiten Iparraldean iraultzaren inguruan bizi izan ziren gertaera zuzenei, baizik. Frantzian?
|
|
|
jazotako iraultzak,, ondoren? Hego Euskal Herrian
|
eragin
zituen ondorioei. Horregatik, nik uste,. Frantziako Iraultza Euskal Herrian?
|
|
|
Kadizko Konstituzioari dagokionez, ez daukat ezer kritikatzeko hura (eta bere ondorioak Hego Euskal Herrian) azaltzearen inguruan. Baina, paraleloki ez legoke gaizki egitarauak Frantziako Konstituzioak (behintzat Iraultzako lehenak) aipatzea, Iparraldean
|
eragin
zuzena izan baitzuten (europar ikuspegitik espainiarrak baino garrantzitsuagoak izateaz gain).
|
|
|
1914/ 18tik 1936/ 45era, gerra eta gerrarte epe ezegonkorra (lehen mundu gerraren ondoren Europa osoan, XIXtik zetozen sistema liberal kontserbadoreak krisian sartu baitziren, alternatiba liberal demokratiko, komunista, zein faxistak agertuz; eta giro ezegonkor hau azkenean gerra berrietan lehertu zen. Hor koka ditzakegu Euskal Herrian
|
eragin
zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista k... Era horretara periodizazio propio bat ehundu dugu, guztiz independentea izan ez arren, gutxienez autonomoa (ez autonomikoa) eta estatuena baino testuinguru zabalagoan kokatuko dena.
|
|
|
Ikuspegi horrek hainbat abantaila eskaintzen ditu, ez soilik europar dimentsioak duen interesagatik, baizik baita historiaren euskal zatiari dagokionean ere. Hola euskal historia ez da antolatzen ez zatitzen Frantziari lotutako Ipar Euskal Herri eta Espainiari lotutako Hegoalde baten artean, baizik Pirinioen alde biei
|
eragiten
dien europar marko global baten arabera. Abiapuntu hori landuz posible da diskurtso historiko propio bat garatzea, ez dena bere baitan hertsiko, baina ere ez dena estatuen marko soilera mugatuko, baizik guztiei eragiten dien europar dimentsio zabalagora hedatuko dena.
|
|
|
Hola euskal historia ez da antolatzen ez zatitzen Frantziari lotutako Ipar Euskal Herri eta Espainiari lotutako Hegoalde baten artean, baizik Pirinioen alde biei eragiten dien europar marko global baten arabera. Abiapuntu hori landuz posible da diskurtso historiko propio bat garatzea, ez dena bere baitan hertsiko, baina ere ez dena estatuen marko soilera mugatuko, baizik guztiei
|
eragiten
dien europar dimentsio zabalagora hedatuko dena. Nolanahi ere, nik aukeran nahiago izango nukeen euskal historia, europar erreferenteak kontuan hartuz ardaztu arren, aurrenik ez ematea Europako historia guztiarekin batera.
|
|
|
Hasteko esana denez, euskal historiaz gain Europako historia orokorra lantzeko bideak ere seinaltzen ditu Goihenetxeren proposamenak. Ez naiz horietan askorik sartuko, ez bada euskal edukiei
|
eragiten
dieten heinean.
|
|
|
Hemen aurkeztua den edukia dokumentuetan oinarritzen da, ahal den neurrian. [...] Gai bakoitzaren erdian, kurtso bakoitzaren erdian, dokumentuak du zor zaion lekua gorde behar, jakinez, gero, dokumentuaren azterketatik ateratzen den diskurtso historikoa, norberaren nortasunaz, norberaren kultura irizpideez
|
eraginik
izan daitekeela eta dela, baina beti egiari zor zaion bidetik.22
|
|
|
Ikusten denez, ustez irakasten den euskal historiak salaketa izugarri gogorrak
|
eragin
ditu, gero horiek baieztatzeko frogarik eman ez bada ere6 Edozein kasutan susmoa hor geratzen da eta aldika aldika antzeko kritikak entzuten dira. Gainera salaketa horiek erantzun mimetikoak eragin dituzte, espainiar/ frantses curriculumek duten eraginari buruz.
|
|
|
Ikusten denez, ustez irakasten den euskal historiak salaketa izugarri gogorrak eragin ditu, gero horiek baieztatzeko frogarik eman ez bada ere6 Edozein kasutan susmoa hor geratzen da eta aldika aldika antzeko kritikak entzuten dira. Gainera salaketa horiek erantzun mimetikoak
|
eragin
dituzte, espainiar/ frantses curriculumek duten eraginari buruz. Historiaren inguruko halako larritasunak, nire ustez, okerrak dira, bi arrazoigatik.
|
|
|
izeneko puntua dator segidan, horrek ekarritako aldaketa ekonomiko, sozial, politiko eta bestelakoak egoki aipatuz (ahaide nagusien borrokak...). Nik, ordea, Iruñeko erresumaren puntua XIII. mendean utzi ostean, eta hiribilduekin hasi aurretik, tarte horretan Erdi Aroko jendartea eta bizimodua nolakoa zen aztertzen duen puntua sartuko nuke15 Modu horretan hobeto ulertuko da ondoren hiribilduen sorrerak
|
eragin
zuen aldaketa sakona (bizimoduan, ekonomian, lurralde garapenean...).
|
|
|
Gaztelaniaz esaera da se ignora lo que se desprecia y se desprecia lo que se ignora, eta horri buelta emanez pentsa liteke ezagutzen dena estimatu egiten dela eta estimatzen dena ezagutzeko joera dagoela. Hortaz ezin uka euskal historia (eta berdin euskal geografia, literatura, ekonomia, zuzenbidea...) ikasteak atxikimendu bat
|
eragin
dezakeela historia horrek aztertzen dituen euskararekiko, euskaldun biztanleriarekiko eta Euskal Herriarekiko. Atxikimendu hori bultzatzea akaso euskal nazionalismoa sustatzearekin berdinduko dute batzuk, baina ez da hori nire ustea:
|
|
|
Balegoke balio orokor horietaz zer esanik, baina ez naiz auzi horretan sartuko. Izan ere, polemika handiena
|
eragiten
dutenak ez dira balio horiek izaten baizik herrialde konkretuen historiari lotuta ustez transmititzen diren balio nazional (ist) ek. Zeren kontua da herrialde baten historia lantzeak, historia unibertsalak baino gehiago, inplizitu dakartzala naziotasun ideiari lotutako balioak.
|
|
|
Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki egon den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren egoera historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke. Izan ere, euskararen alboan, gainean zein azpian, bere bilakaeran
|
eraginez
zein ia oharkabean igaroz, estatus desberdindun hainbat hizkuntza hitz egin izan dira (zeltar berbetak, latina, arabiera, nafar erromantzea, gaskoia, erromintxela, gaztelania...). Horiek guztiak beren baitan aipatzeko modukoak dira, eta aldi berean euskararekiko harremanean ere azter litezke (utzi dituzten mailegu hitzak ikusiz, euskararen garapen ofiziala mugatu ote duten ala ez aztertuz, etab.). Eta historiak berak baliorik emango ez badigu ere, gaiak parada ematen du eleaniztasunaren eta hizkuntzen arteko elkarbizitzaren inguruan hausnar egiteko.
|
|
|
Beste hainbeste egin behar izan zuten Elizondoko maisu Carlos Menayak eta Dolores Morena Luzuniagak. Bestalde, Gartzaingo bi apaiz, Nicasio Mendiburu eta Joaquin Elizalde, Andaluziara bidali zituzten itzultzeko debekuarekin.Probintzi batzordeak
|
eragindako
inkautazio espedienteak jasan zituzten beste batzuek, halanola Pedro Ruiz erratzuarrak, eta Pedro Ilarra eta Agustin Arrieta elizondoarrek.Lekarozko kaputxinoen ikastetxean Euskal Herriko zentro kultural garrantzitsuenetarikoa izan zena euskal kulturak leku berezia zuen. Ikastetxe honetatik alor desberdinetako aditu anitz atera ziren:
|
|
|
Alde batetik, aipatu dudan bezala, mugaren garrantzia hor zegoen. Eta garrantzi hori areagotu egin zen, II. Mundu Gerraren testuinguruan, Aliatuengandik babesteko beharrak
|
eraginda
, Franco Ardatzaren adiskidea baitzen. Horregatik muga indartu zuen, Baztangoa barne.
|
|
|
Bestalde makien mugetatik sartzeko saiakerek eta ekintzek, eskualdea gehiago militarizatu zuten. Gerraosteko goseak eta horniketa faltak
|
eraginda
, mugan kontrabandoaren ugaltze ikaragarria gertatu zen.
|
|
|
deritzo. Bertan azaltzen denez, mugimendu sozialistek intelektualengan eta artistengan (ekonomikoki ziurtasun eza)
|
eragin
zuten; Baita ideologo politiko eta artisten arteko erlazioetan ere. Politikako eta arteko abangoardiak XIX. mendeko azkenaldian bateratu ziren, nahiz ondoren, modernismo erradikalaren lehenengo fasean banandu.
|
|
|
Aurrerapen haietan, zientzialari juduek rol erabakiorra bete zuten. Nolabait, erlijio kontuek
|
eragindako
ezinikusia euren lorpenekin estali nahi zuten. Onartuak izatearekin amesten zuten, eta aberriarentzat lan eginez helburua aise beteko zutela uste zuten.
|
|
|
Bertan adierazi zutenez, ez zuten Alemania gerraren erantzule egiten. Era berean, ukatu egin zuten Alemaniako tropak sarraskiak
|
eragiten
ari zirenik. Manifestu hura suminduraz jaso zuten nazioartean.
|
|
|
Gerraren porrotaren eta horrek ekarri zituen zigorren
|
eraginez
, lurraldea erabat erradikalizatu zen. Guda, barruko etsaien erruz (bakearen aldekoak, sozialistak, juduak) galdu zela zabaldu zuten eskuin muturreko alderdiek, eta, ildo horretan, anti semitismoak inoiz ez bezalako indarra hartu zuen.
|
|
|
Haber, berriz, pertsona iluna izan zen. Aberriari zion errespetuagatik bere erlijioa ukatzera eta gas toxikoarekin esperimentatzera iritsi zen (Lehen Mundu Gerran hildako ugari
|
eragin
zituen gasak, eta agintariek horregatik zoriondu zuten Haber). Alabaina, Stern en ustez bada bi pertsonaiak lotzen dituen zerbait:
|
|
|
Israelera bueltan, publikoki Palestinako herriari elkartasuna adierazi, eta gatazka konpontzeko elkarrizketa biderik egokiena zela adierazi zuen. Hortik aurrera jaso zuen presio eta mehatxuen
|
eraginez
(bere pertsona zein familiaren kontrakoak), erbestera jo zuen. Alde egin aurretik, hainbat lankidek eta lagunek bere iritziekin ados zeudela esan zioten, baina publikoki agertzeari uko egin zioten horrek ekar ziezaiekeen arazoen beldur baitziren.
|
|
2005
|
|
|
Emakumeen gaineko mugapen legalak ere leundu egin ziren, SFk hori lortzen lagundu zuelarik. Nolabait, gizarte berriak emakume berri bat sorrarazi zuen; haurtzaindegien agerpenak eta formakuntza orokor hobe batek emakumeen rola aldatuz joatea
|
eragin
zuen.
|
|
|
Frankismoaren hasieratik amaierara arte, SF emakumea enkuadratzeko eta balore tradizional batzuen arabera doktrinatzeko helburua izan zuen erakundea izan zen, ideologia demokratiko eta feministen kontra. Aldaketak ekiditeko nahi horrek, SF errealitate sozialetik geroz eta gehiago urruntzea
|
eragin
zuen.
|
|
|
Urte horietan, oposizioko indar berriak antzematen hasi ziren: ikasleak, langileak, etab. Horiek, beste faktore batzuekin batera, frankismoaren krisia
|
eragin
zuten.
|
|
|
Atxiloketak, galdeketak eta tratu txarrak egon ziren. Tentsio horiek emakume gehiagok kontzientzia hartzea eta emakumearen inguruko mugimendu demokratiko bat sortzeko nahia zabaltzea
|
eragin
zuten. 1965 urtea oso garrantzitsua izan zen emakumearen borroka klandestinoaren testuinguruan.
|
|
|
Alde batetik, ugalketa funtzioaren salbuespenarekin, inolako izaera sexualik ez zuen emakumea zegoen, zuzena, pudikoa, pasiboa eta zerbitzaria zena. Beste aldetik, izaera sexuala zuen emakumea zegoen, erotismoz betetakoa, desioa eta pasioa
|
eragiten
zuena eta gizonak seduzitzen eta menperatzen saiatzen zena. Lehen eredua, moral katolikoaren ikuspegitik ondo zegoen, eta hori izan zen frankismoak bultzatu zuena.
|
|
|
Emakumeek etxetik kanpo lan egitea ez zen begi onez ikusten; doktore batzuek emakumeak arrazoi natural eta biologikoengatik lan egiteko gai ez zirela defendatu zuten, gizonak umeak hazi eta hezteko gaitasunik ez zuten legez. Lana ez zen osasuntsua emakumearentzat, gaixotasunak areagotzea
|
eragiten
zuen, eta testuinguru horretan, emakumeek etxetik kanpo lan egitea ekiditeko ahal izan ziren neurri legal guztiak jarri zituen indarrean erregimenak, beranduago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
1941eko urtarrilaren 24ko, jaiotza tasa areagotzeko eta abortoaren aurkako? legeak,
|
eragindako
abortoa jazarri eta zigortu egiten zuen eta aborto, natural, gehienak benetan nahita eragindakoak zirela iradokitzen zuen.
|
|
|
legeak, eragindako abortoa jazarri eta zigortu egiten zuen eta aborto, natural? gehienak benetan nahita
|
eragindakoak
zirela iradokitzen zuen. Horrela, emakume batek aborto natural bat jasaten zuenean, berak, bere medikuak eta bere ingurukoek eragozpen juridikoei aurre egin behar izaten zieten.
|
|
|
Izan ere, ikuspegi etiko erlijiosotik, abortoa infantizidioaren pareko krimena zen eta moral kristauaren eta interes nazionalaren kontra zihoan. Medikuntzaren ikuspegitik, abortoa antinaturala zen beti,
|
eragindako
abortoa nahiz aborto naturala izan, bigarren kasu horretan emakumea behar bezala ez zaintzearen ondorio zelako. Lege berdinak kontrazepzioa, antisorgailuen erabilera, salmenta eta publizitatea zigortzen zuen.
|
|
|
Beraz, poliki poliki aipatutako faktoreek emakumearekiko ikuspegia aldatzea
|
eragin
zuten, eta bide horretatik, erreforma legal batzuk aipatu behar ditugu. Aipagarrienak 1958koa eta 1961ekoa dira.
|
|
|
II. Errepublika, konkista juridiko eta politiko garrantzitsuen garaia izan zen emakumeentzat; baina, hala ere, muga handiak mantendu ziren oraindik. Egoera berri horrek emakumearen eredua aldatzen hastea
|
eragin
zuen, eta horrela, emakumeak familian betetzen zuen papera, esparru pribatuan betetzen zuen papera, eta gizonaren paper tradizionala zalantzan jartzen hasi ziren. –Modernitatearen arrisku?
|
|
|
Formakuntza politikoa Sección Femeninaren esku gelditu zen eta generoaren formakuntzari buruzko eskuliburuen kopurua asko ugaritu zen; batez ere, emakumeei zuzendutako liburuak ziren eta eliz-gizonak, medikuak, politikariak, pedagogoak, Sección Femeninako emakumeak, etab. ziren egileak. Horrela,, emakume ideala, ren eredua garatzen zen, azken finean, emakume kristauaren eredua zena nazionalkatolizismoaren
|
eraginez
. Orientazio pedagogiko eta balore sistema jakin bat bultzatu nahi zen eta, testuinguru horretan, gai ezberdin asko jorratzen ziren, hala nola, etxeko lanak, janzkera, gizarteratze moduak, etab. Gainera, eskuliburuen hartzailea ondo finkatzen zen:
|
|
|
Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara jakin gabe eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen moduan, ez dituela soilik euskal hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez). Hala 1998ko liburuan dagoen hiztegiaren orrialde bakoitzean, iberiarren garaian existitzen ez ziren hainbat euskal hitz daude, adib. abade, abere, bake, basea, bataioa, bortitz, boza, deitu, done, diru, garesti85.. baita latinaren
|
eraginez
–tu bukaera duten aditzak ere: gogatu, bizitu, otoitu, dolutu, bihurtu,...
|
|
|
Hasteko, aztarna arkeologikoen arabera neolitizazioa mediterraniar arroko herrialdeetara (adib. Grezia edo Italiara), Ekialde Hurbiletik etorri zen, eta ez klimaren lehortzeak
|
eragindako
ipar Afrikako herrien migrazioengatik.
|
|
|
Laburbiltzeko, Alonso-ren lanak akats linguistikoak eta azterketa metodologia desegokiak, interpretazio eta ondorio erabat fiktizioak
|
eragiten
ditu.
|
|
|
Egungo euskara ere (edo beste edozein hizkuntza bizi), ez da garbia, aitzitik berezkoak ez dituen elementu kanpotarrak barneratu ditu. Euskarak latinetik eta erromantzetik hainbat mailegu hartu zituen familia bereko hizkuntzak izan ez arren, eta ingelesak frantses hitz asko, eta akitanierak izen hibridoak ditu, ez bakarrik iberieraren
|
eraginez
adib. Ennebox eta beste baita galierarekiko harremanaren ondorioz adib.
|
|
|
38 Aztertutako testuetan Zamanillo k zeltar aztarnak aurkitu baditu ere, bere ustez zeltar fenomenoak ez omen zuen
|
eragin
gehiegi eduki penintsulan.
|
|
|
Euskarak, aldiz, ez zuen grezierak
|
eragindako
aldaketarik jaso, isolatuta geratu baitzen41 Zamanillo ren logikarekin jarraituz: iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta egon lukete.
|
|
|
1985.etik aurrera, oraindik argi ez dagoen arrazoi batengatik inoiz erabat baztertuta egon ez den euskoiberismoa indarberrituta azaleratu da, segidan aztertuko ditugun autoreen bitartez. Hauek kaleratutako lanek, ez dute euskoiberismoaren berrikuspenik
|
eragin
.
|
|
|
Bestalde ez dago esaterik elebitasuna eliteei bakarrik zegokien fenomenoa zenik, Euskal Herriaren muga kidetasunak (zeltiberiar, iberiar eta galiar herriekin), nabarmenki
|
eragingo
zuelako populazio osoan oro har. Hala ere momentu guztietan zonalde mugatu bati buruz ari gara, hau da, Ebroren iparraldeaz, eta ez Iberiar Penintsularen lurralde osoan mintzo zen hizkuntzari buruz.
|
|
|
Madrilen ateratako lehen alea Ateneoko kide guztiei igorri zien, harpidedun izatera gonbidatuz72 Ez dakigu nolako arrakasta izan zuen, Madrilgo aldian ez baita irakurlegoaz inolako daturik agertzen. Aldizkarian espainiar edukiak ugaritzeak euskal harpidedunen galera koerlatibo bat
|
eragin
zezakeen. Ez da baztertu behar, bestalde, Donostian Manterolak sortuberri zuen Euskal Erria aldizkari euskaltzalearen konkurrentzia.
|
|
|
Hola 1881eko formato aldaketa harpidedunen eskariz egin zela esaten zaigu73 Irakurleenganako adeitasun hau haiek galtzeko bildurrak eragina izan zitekeen, baina ezin ezer segururik esan. Baliteke harpidedun kopurua, oso handia izan gabe ere, egonkor mantentzea eta Herran beraren arazoek
|
eragitea
aldizkariaren itxiera. Edozein kasutan proiektua bertan behera uzteak, izugarrizko arrakastarik ez zuela diosku, azken aldian behintzat.
|
|
|
Puntu honetara iritsirik Revista de las Provincias Euskaras en emaitzen gainako gogoeta kritikoa egin behar dugu. Izan al zuen
|
eraginik
aldizkariak. Gu baiezkoan gaude.
|
|
|
Euskal gaien ugaltze hau Revista k
|
eragin
al zuen zuzenean ala garaiko giro euskaltzale orokorragoak. Ez da erraza zehaztea, baina seguru asko gauza biek, Revista euskaltzaletasun horren agerkari eta aldi berean eragile izaki.
|
|
|
75 Marko Vasco Navarro a onartzeak, ez du nahitaez
|
eragin
euskarorik inplikatzen, RPE aurretik ere eremu horretako gasteiztar aldizkariak baitzeuden, adibidez 1868ko La Union Vasco Navarra edo El Semanario Católico Vasco Navarro. Izatez, Herranek baino lehen, Ortiz de Zaratek, bultzatu zuen Araban lau probintzien arteko harremana.
|
|
|
Gasteizko elkarte horren inguruan mugitzen ziren pertsona batzuk ez bide zeuden oso pozik foru abolizioarekin11 Testuinguru horretan, Ateneoko kultur jardunen baitan baina bertako kide askoren kezka «euskaroek»
|
eraginda
, agertuko zen Revista de las Provincias Euskaras.
|
|
|
Hola martxoko bi aleak irten ziren, baina gehiagorik ez dugu aurkitu. Baliteke atera izatea, baina litekeenagoa da, Revista k hain denbora luzez jasandako arazoek, azkenean gainez egitea eta bere behin betiko amaiera
|
eragitea
. Hola, 1878 artean berrogeita hamar ale (1658 orrialde) atera ondoren, badirudi aldizkaria desagertu egin zela.
|
|
|
Gerra amaituta, foru abolizioak inpresio handia
|
eragin
bide zion Herrani. Beraz ez da harritzekoa 1877an, Nafarroan Asociacion Euskara sortzean, bertako kide egitea.
|
|
|
Beraz ez da harritzekoa 1877an, Nafarroan Asociacion Euskara sortzean, bertako kide egitea. Testuinguru horretan, Iruñeko Revista Euskara k
|
eraginik
, eta Madrilen hasitako bere kultur aldizkaria utziz, Revista de las Provincias Euskaras sortu zuen (cf. III. 1 §).
|
|
|
III. 1 §). Mateo Moraza arabar politiko foruzalearen heriotzak ere
|
eragin
ziola pentsa daiteke: Morazak, 1876ko Madrilgo Gorteetan euskal erakundeen defentsa patetikoa egin ondoren, haien galera ikusi behar izan zuen; eta Gasteizera itzulirik, foru auzian axolabako ageri ziren herritarren artean hil zen 1878ko urtarrilean.28 Gertaera hark Herran hunkitu bide zuen eta bere jardunaren eraginagarri izan zitekeen.
|
|
|
Edozelan ere neurri batez Herranen belaunaldiko jendea nagusitzen da kolaboratzaile aktiboenen artean, hots, 1850 aldera jaioak. Ez dugu uste, hogeita hamar urte inguruko talde horren belaunaldi ezaugarriak eta bizipenak (isabeldar garaian jaioak izatea, Seiurtekoan politikan sartzea, e. a.) direnik Revista n parte hartzera bultzatu zituenak, nahiz akaso foru abolizioa moduko esperientzia komunek
|
eragin
. Euren presentziaren azalpen itxurosoagoa, Herranekiko adiskidetasunak ematen du, honen lagun kolaboratzaile asko, bizilegeagatik, adinkide baitziren, eta hortaz, halabeharrez, XIX mende erdialdera jaioak.
|
|
|
Artikulu bitan Afrikan berari jazotako gertaerak kontatzen ditu, beltzekiko zuriek zuten superioritate posiziotik, baina aldi berean baliozko datu antropologikoak jasoz. Bitxia da Euskal Herriko pizkunde giroak esplorazio mundu hartan ere
|
eragin
zuela ikustea: beste artikulu batean Manuel Iradirrek «Asociacion Euskara para la exploracion y civilizacion del Africa Central» izeneko elkartea sortzeko proiektu zehatza aurkeztu zuen.45
|
|
|
Modu grafikoan esateko: Gasteiztik Madrilerako aldaketa geografiakoak, euskal gaietatik espainiar gaietarako aldaketa paraleloa
|
eragin
zuen. Baina, zergatik Madrileratu zen Herranen aldizkaria?
|
|
|
Espainiar kolaboratzaileei euskal kolaboratzaileek lagatako hutsunea betetzen uztean, Herranek galbidean jarri zuen bere proiektuaren euskal izaera. Kontraesan honekin iparra galdurik, eta akaso kolaborazio guztien urritasunak
|
eraginik
azkenean aldizkaria itxi egin behar izango zuen. Orientazio arazo hauez gain, ez da baztertu behar Herranen zailtasun ekonomikoak ere tartean egotea enpresari ezin luzaroago eutsi ahal izateko.
|
|
|
Euskarari dagokionez Herranek aldaketa kualitatibo nabarmena
|
eragin
zuen Gasteizko Ateneoaren buletinean: Revista ren aurreko El Ateneo aldizkarian euskara sekula ez agertzetik, Herranen zuzendaritzapeko organoan aldizka agertzera igaro zen.
|
|
|
Aldizkariaren emisoreak (nork), eta edukiak (zer) ikusi ostean, zazpigarren atalean aldizkariak jendartean izandako harrera edo errezepzioa landu dugu (nori). Azkenik, bederatzigarren ataleko laburpen ondorioetara jo aitzin, zortzigarrenean Revista k utzi zuen
|
eraginaz
hausnarketa egin da. Amaitzeko, hamaikagarren atalean, eranskin gisa jaso dira aldizkariaren azal desberdinak eta aurkibideak.
|
|
|
XIX. mendearen lehen erdialdeko gerrak amaituta, liberal moderatuen erregimena finkatu zelarik, Gasteizek egonkortze eta garapen bide lasaia ezagutu zituen. Aduanak kostara aldatzeak hasieran ekonomi desegituraketa larria
|
eragin
bazuen, egoera laster hobetu zen, jarduera berriak garatuz, batik bat estatu liberalak hirian ezarritako erakunde desberdinen inguruan (kapitania nagusia, posta eta telegrafo bulegoa, bigarren hezkuntzako institutua,...). Hiriaren aurrerapena bere aurrezki kutxaren agerpenak (1850), apezpikutza eta seminarioaren ezarrerak (1862), tren geltokiaren eraikuntzak (1864) eta Gasteizko Bankuaren sorrera... Demografikoki hiria haziz joan zen, hegoalderantz hedatu eta sei milatik hamabi mila biztanletara igaroz.8
|
|
|
Foru abolizioak gasteiztar eliteetan frustrazioa
|
eragin
bazuen, badirudi herritar gehienak ez zirela asko asaldatu. Jada isabeldar garaian hainbat foru erakunde galtzen ikusiak zituzten (adibidez justizia eskumenak edo aduanak).
|
|
|
Hola bada, Gasteiz konbultsio handirik gabe integratu bide zen espainiar probintzi hirien artean.10 Hala ere ezin esan daiteke arabar guztiak egoera berriarekin oso gustura zeudenik, adierazgarria izanik 1881ean Ortiz de Zarate tradizionalista foruzalea aukeratu izatea Madrilgo gorteetarako. Hortaz iduri luke erreakzio kontrajarriak
|
eragin
zituela foru abolizioak, onespen erresignatu eta kontrakotasun ez oso aktiboaren artekoak.
|
|
|
10 Foru abolizioaren
|
eraginaz
Gasteizko jendartean ikus Alfaro Fournier (1951: 577, 583).
|
|
2006
|
|
|
(?) Hispania Pirinioetako itsasmuinoan hasten da; estuago da alde honetatik, ez soilik Galia baino, baita bera baino ere, zeren, lehen esan dugunez, bertan barneratzen batzaizkio sakonki Ozeanoa, alde batetik, eta Itsas Iberikoa, bestetik. Pirineoko mendilerro horiek
|
eragiten
dute Hispaniak estuagoak suertatzea ekinozioko sortaldetik neguko sartalderako norabidean, hegoko aldean baino. Lehenik aurkitzen den Citerior edo Tarrakonensekoa da.
|
|
|
Aldatu egin al dituk, Paulino arras eztia, hire portaerak? Hori
|
eragin
al diate Baskoiaren basoak26 eta Pirineotako ostatu elurtuek eta gure zeruaz ahaztu izanak. Eta, zer ez dinat ba arnegatuko hitaz, eta ondo merezita gainera, oi Iberiako lurra!
|
|
|
Bi taldetan sailkatu ditugu: alde batetik, egile klasikoen
|
eraginez
euskaldun barbaro, basati eta gerrazalearen irudiarekin jarraitzen duten lanak izango ditugu. Izan ere, sustrai klasikoak nabarmenak izango dira eta eredu klasikoen funtsezko eragina ukaezina da:
|
|
|
Ekintza militarrak azaltzerako orduan bigarren mailako plano baten geratzen dira eta ez dute irakurlearen atentzioa deitzen beste pasarte batzuk bezala. Hori bai, obraren exekuzioan, Suetonioren biografien eskemen
|
eraginez
, ekintza militarrak eta Karlomagnoren konkistak lehenengo lekuan doaz, epigrafe monumental luze baten antzera.36
|
|
|
K.a. 202 eta 170 bitartean kokatzen dira, gutxi gorabehera, Ebro haraneko konkista ekintzak, hauek zentzu estuan harturik. Beren bilakaeran, ekintzak Kalagorri eta Alfaro inguruko Zeltiberiarrei
|
eragin
zieten, baita substratu ibero pirinear zaharrago bati egotzi beharreko beste zenbait herriri ere, Iaccetani delakoei zehazki. Iturburuek, ordea, ez dute hitzik esaten Baskoiei buruz.
|
|
|
Mendialdeko biztanleak itsusiak ziren, hortzak belztuak zituzten, ahuntz edo baratxuri usaina zuten, eta gainera, arriskutsuak eta basatiak ziren. Gaizki hitz egiten zuten, bai latina eta bai beraien hizkuntza ulertezina, eta horrek barrea
|
eragiten
zuen. Ilea luze eramaten zuten.
|
|
|
Erromatarren aburuz, mendialdeko biztanleak gerrazaleak ziren senez. Klimak eta lurraren pobreziak
|
eragiten
zien izaera bortitz hori. Mendia eta bidelapurreta lotuak zeuden beti.
|
|
|
Demografiaren beheraldiak eta bere ondoriek, Errekonkista gelditzeak, diruak izan zituen gorabeherek, nekazariak pobretzeak, etab. kalte handiak
|
eragin
zieten jaunen errenta iturriei. Ahaide nagusiek baliabide guztiak erabili zituzten beren errenta maila mantentzeko eta errenta berriak eskuratzeko.
|
|
|
Espero dut Erroma zaharrarenganako daukadan pasioak nire irizpidean
|
eraginik
ez izatea. Benetan uste dut ez dagoela Erroma bezalako beste herri garatuagorik.
|
|
2007
|
|
|
Negatibo hauek beirazko euskarria zuten eta plaka hezeak deitzen ziren. Albumina kopien distirak eta plaka hezeek eskaintzen zuten xehetasun maila altuak 1855tik 1880 hamarkadara arte argazki prozesu nagusia izatea
|
eragin
zuten, gelatina plakak agertu arte.
|
|
|
1880 eta 1890 hamarkadetan hainbat faktorek argazki paperen salmenta igotzea
|
eragin
zuten. Aldi horretan zehar egindako hobetze teknikoek zilar paper guztietan eragin zuten.
|
|
|
1880 eta 1890 hamarkadetan hainbat faktorek argazki paperen salmenta igotzea eragin zuten. Aldi horretan zehar egindako hobetze teknikoek zilar paper guztietan
|
eragin
zuten.
|
|
|
Prozesu bakoitzean bariante asko aurki daitezke eta ezinezkoa da denak kontuan izatea. Beti ere oso garrantzitsua da prozesu nagusien pausuak ezagutzea gerora begira nolako portaera izango duten ulertzeko, hau da, sorreran erabilitako materialek zer nolako portaera eta narriadura
|
eragin
eta jasango dituzten aurreikusteko.
|
|
|
Argazkigintzaren garapena oso arina izan zen eta denbora gutxian argazki prozesu eta material berriak etengabe sortzen eta erabiltzen hasi ziren. Ugaritasun horrek produkzio izugarria
|
eragin
zuen eta prozesuen industrializazioak ekoizpena handitu zuen. XIX. mendean ekoizpen artistikoak ere gorakada izugarria egin zuen Artean, hein batean gizartean ezartzen ari zen klase ertain edo burgesiak bultzatuta.
|