|
2022
|
|
|
—Ingelesez eho den eta batez ere finkatu den giza titulua dugu" second gentle man" delakoa,
|
emakumearen
kasuan" second lady" delakoaren aurrez aurre. Ameriketako Estatu Batuek lehenbizikoz izango dute goren agintean figura hori," second gentleman" delakoa, Kamala Harris andere lehendakariordearen senarra, Meet Doug Emhoff jauna, aldi be rean lehenengo judua kargu goren horretan, AEBko lehendakari edo le hen dakariordeaz ezkonduriko gizasemea.
|
|
|
albakoa jotzen zen. Auzo edo herriko
|
emakume
edo gizonen batek izan ohi zuen bere gain albakoa jotzea. Oilarraren kukurrukua aski ez bazen jendea iratzarteko, formalitate handiagoko hotsak ziren albakoarenak, lehenagoko nekazari gizartean bizimoduari egunean egunean eustea markatzen zuena.
|
|
|
Bide batez gehi dezagun, gazte askok ez dakizkiten bi izen erabili izan zirela XX. mendean, lehen erdian berariaz, erresuma baten buru ziren gizon
|
emakumeak
izendatzeko. Latin sunda hori uxatu behar eta, euskara garbikotzat, euskal hitz purutzat Sabino Arana Goirik XIX. mendearen hondarrean fundatu zituenak:
|
|
|
errege hitza beste izen batekin elkarturik ageri denean gure tradizio kulturan eta hizkeran, oin hitz soila da, oin hitz neutroa, ar eme edo gizon emaztekien arteko sexu aurkaritzarik markatzen ez duena, aingeruak bezain neutroa. Erregina izena bera ere funtsean errege izenetik eratorria edo erakarria dugu,
|
emakume
erregea delakoarentzat.
|
|
|
familia indarkeria, guraso indarkeria, haur indarkeria. Eta
|
emakumeak
direla-eta, maiz erabilia da emakumeen aurkako indarkeria ere, hitz luzetxoa bada ere.
|
|
|
familia indarkeria, guraso indarkeria, haur indarkeria. Eta emakumeak direla-eta, maiz erabilia da
|
emakumeen aurkako
indarkeria ere, hitz luzetxoa bada ere.
|
|
|
Aita santua euskaraz XVI. mendearen lehen hamarkadetatik aurrera erabili izan den izena da. Durangon, Frai Juan Zumarragakoak klarisa ordenan sar tzeko ziren
|
emakumeentzako
prestatu zuen zin egite formulan ageri da: " Aita sanktu Nikolao laugarrenaren emona eta otorgadua, eta aita santu Sist lau garrenaren aprobadua" (1521 aurrekoa).
|
|
|
Aita santu Erromakoak giza se mea izan behar du inolaz ere.
|
Emakumetzat
izendatzen dena elizan, ama Eliza santua da. Eliz erakundea bera da emea, baina pertsonarik ez.
|
|
|
Ezaguna dugu erromantze hizkuntzetan papa horren ondoan papisa izena ere (lat. papissa, fr. papesse). Euskaraz, aita hitza ointzat edo eredutzat hartuz gero, balizko
|
emakume
bat elizburu izatea gerta baledi, ez genuke beste biderik izango ama santu asmatzea baino. Zilezko aukera, nolanahi ere.
|
|
|
Hirugarren ezaugarri bat: pertsonei zuzendutako iraina izanik, ar kutsua ge hiago dario; esan liteke,
|
emakumeei
gutxiagotan zuzentzen zaiela biraohitz hori.
|
|
|
ergela, kaikua, leloa, memeloa, kokoloa, tontoa, lerdoa, txotxoloa, inozoa, tentela, txoro edo txoralda, kirtena... Eta
|
emakumeei buruz
, hizkera batzuetan behintzat: mamala, kokola, lela, txatxala, txotxola, tuntuna, gangar (‘gandor’) eta abar.
|
|
|
Tonto hitzari lapiko –eta tuntuna hitzari paela,
|
emakumeei
zuzenduta– ge hitzen zaio hizkera batzuetan: tontolapikoa, tuntunapaela.
|
|
|
– Bestetik,
|
emakumeari buruz
, linda eta linda dama hitzak, balada eta amodio kantu zaharretan behin eta berriro azaltzen direnak.
|
|
|
Gizonezko batek sexu bereko senide odolekoari anaia deituko dio, eta beste sexukoari, emaztekiari, arreba.
|
Emakumeak
, aldiz, odolekoa duen emaztekiari ahizpa | ahizta esango dio, eta gizonezkoa denari neba.
|
|
|
Neba esaten ez den eremuan anaia hitzak beregandu ditu eremu biak: bai
|
emakumeak
, bai gizasemeak, odolekoa duten gizonezkoari anaia deitzen diote.
|
|
|
Hara Frai Bartolome idazleak: " Moisen arrebeak,
|
emakumearen
burutazinoe arinak, aizetsuak ta zelotsuakgaiti gaizki juzgau [eban] bere neba karidadetsua ta zuzena" (Ikasikizunak, II).
|
|
|
anaia arrebak, anaia arreba maiteak eta abar, baina ez da ahaztu behar, gizonezkoa izan dela predikua zuzendu izan duena.
|
Emakumea
balitz, eskubide osoz esan ahal izango luke: ahizpa neba maiteak.
|
|
|
putakeriak (egin), putakerietan (ibili). Ezaguna da putanga hitza ere, izen edo adjektibo modura
|
emakumeei buruz
modu gaitzesgarrian erabilia. Atzizki txikigarri hori, NGA delakoa, beste eratorri batzuetan ere ezaguna da genero femeninoan:
|
|
|
Oñatiko esaera bat idoro dut Arantzazu inguruko lexikoa biltzen duen monografia batean,
|
emakumeek
esaten ei zutena lehenago: " Denbora ona, Faktoriako geziak [2019 urteko testu bilduma] 4 bera fraka ta bera gona –andren esaera zaharra–" (Kandido Izagirre, El voca bulario vasco de Aránzazu Oñate...).
|