|
2003
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz
|
denei
interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen: ...de unibertsala gertatu zela, gero Babelgo dorrea eta hizkuntzen nahasketa, hortik euskaldunak Iberiara joan zirela, euskaldunak odol garbikoak zirela, kantabriar borroken kontuak, kartagotar, erromatar, godo eta arabiarrei aurre egitea, Nafarroako erreinuaren sorrera eta gorabeherak91, euskal herrialde bakoitzaren bilakaera historikoa, Frantses Iraultza, Napoleon, Gerra karlistak, uneko gertaerak,
|
dena
ikuspegi tradizionalista eta euskaltzaleaz kontaturik. Ez dugu puntuotan gehiago sakonduko nahiz auziak lan espezifiko bat lukeen.
|
|
|
(Antzinaroko gerrei dagokiena), III. kapitulua. Escal Herria? (Antzinaroan hasi baina bereziki Erdi Aroan eta zehazki Nafarroako erreinuaren sorreratik 1512 urteko konkistara hedatzen
|
dena
, zazpi probintziak erreinuaren parte gisa batera tratatuz), IV. Kapitulua. Escal Herri bakhotcha? (1512tik aurrerako epean probintzia bakoitza banan aztertuz).
|
|
|
(1461 bertsoa). Izatez, ohargarria da Hiribarrenek egiten duen periodizazioan, tratamendu bateratua ematen diela zazpi probintziei, Nafarroako lehen erregetik 1512raino erreinuaren historiaren baitan
|
denak
bilduz. Honetan guztian Hiribarrenek eman lezake egun zenbait historialarik defendatzen duten. Nafarroa= Euskal Estatua?
|
|
|
Gucizco andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehien &c,
|
denari
(...) Huneçaz testimoniage ekar ahal dieçaquede prinzipalqui cargu hunen hartzera incitatu ukan nautenec. Eta dena den beçala erran deçadançat, Çure verthute handiac, Andrea, eta principalqui nic orain aippatu ditudanac, bayeta orduan çure Loctenent general Agramondeco Iaunaren ezhortatione handiac, eta Belçunceco eta Meharaineco Iaunen eta cenbeit berce ene adisquideren sollicitatze ardurazcoac(...) Alabaina segur içanez ecen Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa, non gure lengoagez ecin eçagut eta lauda deçagun gure Iainco Iauna(...) eta hunetacotz çu Andrea, hunez cerbitzaturen cinadela trompettabaten ançora, ceinez Iaincoac deitzen baitzaitu hala çure Naffarroaco resuman ere Satani guerla eguitera(...) 16
|
|
|
Gucizco andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehien &c, denari(...) Huneçaz testimoniage ekar ahal dieçaquede prinzipalqui cargu hunen hartzera incitatu ukan nautenec. Eta
|
dena
den beçala erran deçadançat, Çure verthute handiac, Andrea, eta principalqui nic orain aippatu ditudanac, bayeta orduan çure Loctenent general Agramondeco Iaunaren ezhortatione handiac, eta Belçunceco eta Meharaineco Iaunen eta cenbeit berce ene adisquideren sollicitatze ardurazcoac(...) Alabaina segur içanez ecen Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa, non gure lengoa...
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu
|
dena
), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
Erraz batzen zen, gaztainondoak ez du zainketa berezirik behar, eta ondo kontserbatzen ziren aleak morkotsak pilatuta; gainera, erreta nahiz egosita jan daitezke, eta irina eginda. Hala ere, pentsa daiteke, gozo gisa geratu
|
dena
, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela. Gaur egun, era bariatuagoan presta daitekeen patatak kendu dio garrantzia XVIII. mende bukaeratik edo (baina batez ere XIX.etik).
|
|
|
Ardoa ugari eta desberdina.
|
Denera
esan daiteke hiria nahiko ongi hornitua zegoela, elikagai ugari eta desberdinez. Gizartean kontsumoan desberdintasunak agertuko dira, gehien goi mailek kontsumituz.
|
|
|
18Agian, gazitzeko zerbait. 19Gaztelaniaz, arveja, deitua
|
dena
.
|
|
|
Giza zein abere elikadura izan zitekeen: Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona
|
dena
, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible egin zuen:
|
|
|
1700eko egile anonimodun An account of Saint Sebastianen dio, Donostian jaten zela: aberatsek goizean txokolatea, eguerdian lurrezko lapikoko haragi salda, haragi errea eta egosia eta postrea, eta
|
dena
ardoaz bustirik; sagar onak eta ugari zeuden Donostian, gari gutxi (Sund, Berberia eta Ingalaterratik inportatua); goseteetan gaztaina irinez egiten zelarik ogia; untxiak Nafarroan eta Aragoin eperrak ziren famatuak; arrain ugari zegoela ere, nahiz makailua beherakadan egon. 1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako.
|
|
|
1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean) esan zuen oso gozoak direla; bilbotar
|
denak
oso janarizaleak zirela zioen, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik: bi zopa, oilanda egosia, bost erreki, bost pastel eta pikadillo, bost plater sarrerarako eta bost azkenak:
|
|
|
XIX. mendearen erdialdetik patata hedatu zen, hain elikadura garrantzitsua bihurtuko
|
dena
. Honekin batera, piperra eta tomatea ere zabaldu ziren.
|
|
|
Gasteizen XVIII. mendean zehar ohitura zaharrek zirauten, Europan ikusitako behiki eta txerrikietara eginiko bilakaera ez ikusiz, ondorioz, barazkiak eta beste begetalak ziren elikadura zabalduena. Aberatsek,
|
dena
den, haragi, ehiza eta hegaztiak jaten zituzten, espezie eta kondimentu ugarirekin lehengo erara. Baina
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk,
|
denek
jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
Beraz, gozoguntzan ari ziren artisau gehien zituen kalea Sokagileen kalea zen, baina orokorki nahiko zabaldurik zeuden
|
denera
(Pintore eta Zapatarien kaleetan ere, kontzentrazio nabarmentxoagoez).
|
|
|
Orokorki, beraz, ikasteko denbora aldakorra zen, eta, maisuaren arabera, mantenua ematen zitzaion ikasleari edo kobratu egiten zitzaion irakasteagatik, baina, betiere, bi aldeetatik ziurtatzen zen borondate ona, irakasteko nahiz ikasteko (beteko zen ez dakigu,
|
denetarik
egongo zen).
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen.
|
Dena
den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
33 Alkortzatua, amidoi eta azukrez egindako pasta mota bat da, gozoei gainetik botatzeko erabiltzen
|
dena
.
|
|
|
40Ohar bezala esan dezakegu, atal honetan Udal Ordenantzetan eta erabilitako dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena erabili dugula.
|
Dena
de, suposa daiteke goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
Gabon gauak guretzat, euskaldunontzat, garrantzi berezia zuen. Euskaldunen artean gaurik preziatuena zen, familia
|
dena
elkartzen zelako, besteak beste. Ogiaren erritua egiten zen:
|
|
|
XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten. Baina, lehendik ere, labe publikoetan, hasieran
|
denak
edo ia denak publikoak izango ziren, beharbada bizkotxo eta tostadak egingo ziren ere, ogiaz gain.
|
|
|
XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten. Baina, lehendik ere, labe publikoetan, hasieran denak edo ia
|
denak
publikoak izango ziren, beharbada bizkotxo eta tostadak egingo ziren ere, ogiaz gain.
|
|
|
Prestaketari zegokionez gordinik (hasieran
|
dena
), egosita eta erreta izango ziren jana prestatzeko sistema erabiliak. Lehen janari errea, baso erreketa natural batek sortuko zuen (tximistaz edo) eta sutean hildako animalia janez gertatuko zen.
|
|
|
Historiaurreko beste aztarna bat da, atlantiar zonaldean ez zela barraskilorik (aztarnategietan agertzen ez direnez, nahiz inguruko herrietan ugaria izan, Araban kasu, gaur egun ere, plater tipikoa
|
dena
oraindik). Busca Isusirentzat gaur egungo txerribodek ehizaren antza gordetzen dute (gibel eta odolez egindako odolosteak kontsumituz lehenengo, eta beste haragia garo artean jarrita erreaz) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
6Gaztelaniaz, viruela, moduan ezagutzen
|
dena
.
|
|
|
Hasieran Naturak eskaintzen zigun elikagai gozoen artean, mana izan ezik, ia
|
denak
edulkorante moduan erabiltzen ziren. Aipatutako elikagai gozo hura, mana deitutakoa, Historia Sakratuan hebrearrei zerutik euri moduan jausitako elikagaia zen
|
|
|
Teak gaixotasunak ez zituen sendatzen, baina izerdia sorrarazteko balio zuela konturatu zen gure enperadorea. Itomena arintzeko aproposa zen eta estimulantea
|
denez
, loa galtzea ere dakar.
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea).
|
Dena
den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori: Sosoaga (1868), Goya (1886), Hueto e hijos (±1808), Alberdi (1875)?
|
|
|
Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona aldaketa horiek,
|
dena
den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro. Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta handiz antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan.
|
|
|
Hiru dira hutsunea azaltzeko argigarri zaizkigun arrazoiak. Alde batetik, sailaren barruan ikertzaileek hartutako pisua, ondorengo urteetan mantendu
|
dena
, irakaskuntza ertaineko irakasle eta bestelako pertsonen kaltetan. Baina ikerlarien kopurua beti txikia izan da.
|
|
|
Mikel Aizpuru izan zen sailburua 1986 eta 1989 bitartean, honen ondoren Pruden Garzia(), Iban Zaldua() eta Eugenio Riaño() izan dira ardura hori izan dutenak. Ezin ahaztu,
|
dena
den, zenbait lagunen lankidetza, hala nola Joseba Agirreazkuenagarena, Josu Chuecarena edota Emilio Majuelorena. Garai horretan, udako ikastaroak, urtean zehar antolatutako hitzaldi zikloak eta Gasteizko historia fakultatean prestatutako Euskal Herriko Historiaz jardunaldiak izan dira Historia Sailaren lanaren lekuko.
|
|
|
Horren lekuko dugu 1990an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren hirugarren tomoa eta urte berean sortutako Uztaroaldizkariaren erredakzio batzordean historiak duen ordezkaritza. Produkzio idatzia bultzatzeko ezintasuna da,
|
dena
den, talde horren hutsune nabarmenena: hitzaldi sorta zabalak, 300 saio baino gehiago, ez du bat egiten garai berean argitaratutako liburu kopuruarekin, monografia pare bat eta hiru ikastaroen hitzaldiak jasotzen dituzten bildumak:
|
|
|
Artearen garapen hau zuzentzen alderdi komunista egon zen. Honen parte hartzearekin bideratu baitzen
|
dena
.
|
|
|
Ordura arte mundu osoak Europara begiratzen zuen, mendebaldean eginikoak nazio guztietan eragina zuelarik. Hala ere, artista askok, mendebaldeko arteari buruz
|
dena
ikasia izatean eta honek gehiago eskaintzen ez ziela ikusirik, norberaren herriko artea aztertzeari ekin zioten.
|
|
|
Garai honetako garapen zientifikoenganako konfiantza itsuan murgildurik, garaiko gizarteak bizitzaren berreraiketan sinesten zuen.
|
Dena
zen posiblea eta arteak ere bizitza aldatzeko ahalmena izango zuen bere gain.
|
|
|
Kapitalismoaren funtzionamenduaren ezagule onenetarikoa den Bob Sutcliffe ekonomilariari entzun nion behin berarentzat ez dagoela ikerketa mota bakarra, bi baizik: lehen mailakoa, hots, ikerketa bezala ezagutzen dugun hori (iturri zuzenekin egiten
|
dena
hain zuzen ere), eta bigarren mailako ikerketa, hau da, lehen mailako ikerketak hartu eta interpretatzen, ordenatzen diguna. Eta, gehitzen zuen, bigarren mailako ikerketa hori lehen mailakoa bezain premiazkoa dela.
|
|
2004
|
|
|
Hernaniko II. Industrializazioak 40 hamarkadan behin betiko indarra hartu zuen. Baina hasiera hasieratik izan dut gogoan II. Industrializazio honen aurrekari izango
|
dena
, hau da, 1900 urtean hasi eta gutxi gora behera 1939ra luzatu zena.
|
|
|
Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan jarri.
|
Dena
galdu zutenek ez zuten ulertzen nola zen ona diru federala banku eta enpresa handiak salbatzeko erabiltzea, eta txarra gose zirenei jatekoa emateko erabiltzea. Azkenean Hoover en izena miseria eta eskasiaren adjektiboa bihurtu zen.
|
|
|
hasteko euskal historia bat eraiki ikuspegi propioarekin, eta hari, osagarri gisa Frantzia/ Espainiako (edo hobe Europako) historia erantsi. Baina horrek EAEko hezkuntza autonomia
|
dena
baino handiagoa izatea eskatuko luke (edo agian Eusko Jaurlaritzaren aldetik ausardia handiagoa izatea, moldapenak espainiar eredutik abiatuz egin beharrean aurrenik euskal eredua eginez eta ondoren hartara moldatuz Estatutik datorren oinarria).
|
|
|
Agian Eusko Jaurlaritza jabetu egin zen batxilergoko bigarren kurtsoak euskal historia ikasteko eskaintzen zuen aukera aski mugatua zela, zeren 2003 urtean Euskal Herriaren historia izeneko ikasgai bat sortzeko dekretua onartu zuen, batxilergoko lehen kurtsoan nahi zuten ikasleek hautazko gisa hartzeko aukera emanez11 Ikasgai guztiz berria da, ez
|
dena
ezein espainiar dekreturen moldapena, beraz euskal historia ikuspegi propioz lantzeko aukera ona izan zitekeen. Hori da beraz aztertuko dudana.
|
|
|
13Hor egokia izan liteke oroitaraztea, historia ikasleen errealitatearekin lotura gabeko disziplina dela pentsa ez dadin, pertsona guztiek lantzen dugula iragana: txikitako argazkiak gordetzea, urteak ospatzea, lagunekin izandako une onak (edo txarrak) gogoratzea... hori
|
dena
historia lantzea da. Memoria indibiduala ere historia baita.
|
|
|
Ondoren bete betean konta liteke Hego Euskal Herrian finkatu zen foru legea eta haren ezaugarriak. Horri dagokionez,
|
dena
dela, egitarau honek bi puntutan aipatzen du foruen auzia (hasieran eta, karlismoa, puntu okerraren ostean).
|
|
|
Puntuotan bada hutsunerik. Bereziki aipatuko nuke lehen eta bigarren gerra karlisten artean garatu zen Foralitate Berria izeneko epealdia, egitarauan ageri ez
|
dena
(eskema tradizionala mantentzen du egitarauak: lehen gerra, Bergarako besarkada, Nafarroako, hitzarturiko legea?
|
|
|
Hor koka ditzakegu Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista kasu, atlantiar orbitan egon arren europar eraikuntza eta dinamika demokratikotik kanpo geratu zen 1975/ 86 arte; eta hola zenbait azpiatal bereiz litezke...). Era horretara periodizazio propio bat ehundu dugu, guztiz independentea izan ez arren, gutxienez autonomoa (ez autonomikoa) eta estatuena baino testuinguru zabalagoan kokatuko
|
dena
. (Kintana, 2004).
|
|
|
Kontzeptuen edukien azterketatik ez da balio adoktrinatzaile gordinik inon aurkitzen. Hego Euskal Herrira mugatu ohi den lurraldetasun eredu bat antzematen da inplizitu, euskararekiko interes bat (baina Antzinaroan bukatzen
|
dena
), eta gainerakoan garai desberdinetako datu sozial, politiko, ekonomiko eta kulturalak daude, hobeki edo okerrago laburbilduta, baina aski modu neutralean aurkezten direnak. Beraz kontzeptu historikoak ez daude helburu finalista bat iradokitzeko antolatuta (demagun Euskal Herriaren historia askatasunaren aldeko borroka konstante bat izan dela frogatzeko, edo kontrara Euskal Herriaren historia betidanik Espainian kokatu dela adierazteko).
|
|
|
Gainera, nire ustez, egokia ere ez da historia balio humano orokorren transmisiorako hainbeste erabiltzea: halako balioak sustatu nahi badira sor edo bultza bedi ikasgai espezifiko bat (etika edo
|
dena
delakoa). Ez dut esan nahi historia ezin balia daitekeenik aldika balio konkretuez gogoeta egiteko, baina historia ezin bihur daiteke balioen inguruko ikasgai baten ordezkoa (eta ohar honek ez du soilik euskal historiarako balio baizik berdin munduko historia ikasgaietarako zein beste edozein historiarako).
|
|
|
Lastima heriotza ustekabekoak eraman berri duela, oraindik aski gazte eta anitz eman zezakeenean. Bere oroitzapen eta obra utzi digu, euskal historialari guztiontzat eredu
|
dena
. Eskaini duen lana aztertzea eta hura lantzen jarraitzea dagokigu beraz, miresmenetik abiatuz baina berak nahiko zukeen zorroztasunari muzin egin gabe.
|
|
|
Hola euskal historia ez da antolatzen ez zatitzen Frantziari lotutako Ipar Euskal Herri eta Espainiari lotutako Hegoalde baten artean, baizik Pirinioen alde biei eragiten dien europar marko global baten arabera. Abiapuntu hori landuz posible da diskurtso historiko propio bat garatzea, ez
|
dena
bere baitan hertsiko, baina ere ez dena estatuen marko soilera mugatuko, baizik guztiei eragiten dien europar dimentsio zabalagora hedatuko dena. Nolanahi ere, nik aukeran nahiago izango nukeen euskal historia, europar erreferenteak kontuan hartuz ardaztu arren, aurrenik ez ematea Europako historia guztiarekin batera.
|
|
|
Hola euskal historia ez da antolatzen ez zatitzen Frantziari lotutako Ipar Euskal Herri eta Espainiari lotutako Hegoalde baten artean, baizik Pirinioen alde biei eragiten dien europar marko global baten arabera. Abiapuntu hori landuz posible da diskurtso historiko propio bat garatzea, ez dena bere baitan hertsiko, baina ere ez
|
dena
estatuen marko soilera mugatuko, baizik guztiei eragiten dien europar dimentsio zabalagora hedatuko dena. Nolanahi ere, nik aukeran nahiago izango nukeen euskal historia, europar erreferenteak kontuan hartuz ardaztu arren, aurrenik ez ematea Europako historia guztiarekin batera.
|
|
|
Hola euskal historia ez da antolatzen ez zatitzen Frantziari lotutako Ipar Euskal Herri eta Espainiari lotutako Hegoalde baten artean, baizik Pirinioen alde biei eragiten dien europar marko global baten arabera. Abiapuntu hori landuz posible da diskurtso historiko propio bat garatzea, ez dena bere baitan hertsiko, baina ere ez dena estatuen marko soilera mugatuko, baizik guztiei eragiten dien europar dimentsio zabalagora hedatuko
|
dena
. Nolanahi ere, nik aukeran nahiago izango nukeen euskal historia, europar erreferenteak kontuan hartuz ardaztu arren, aurrenik ez ematea Europako historia guztiarekin batera.
|
|
|
Batetik hezkuntzak ikasleen ideologia moldatzeko duen gaitasuna gainbaloratu egiten da. Zeren, hezkuntzak halako helburu adoktrinatzaileak izan dituenean ere (adibidez eta oso nabarmen Francoren Espainian) arrakasta aski mugatua izan du (bestela egun ez legoke espainiar estatuan euskal, katalan edo galiziar nazionalistarik, baizik herritar oro espainolista, katoliko eta inperialista litzateke, akaso hein batez halaxe
|
dena
, baina ez ziurrenik ikasitako historiagatik soilik). Irudipena dut historiak transmiti ditzakeen balio nazionalekin larritzen diren gehienak behinola ikasle on xamarrak izandako eta lanbide liberaletan segitzen duten pertsonak direla(. Sagunto y Numancia, Isabel y Fernando?
|
|
|
Erdi Aroko atal honetan (edo hurrengoan) aipatu gabe geratzen
|
dena
Nafarroaren konkista da. Erdi Aroko azken puntu gisa. Lurralde historikoen egituratze instituzionala?
|
|
|
Izan ere, aipatu denez, euskara estima liteke horregatik norberak bere burua frantses edo espainoltzat edukiz (izatez historian zehar eta oraintsura arte aski ohikoa izan da hori: Garibai, Larramendi, Garat anaiak, karlistak...), eta Euskal Herria uler liteke marko kultural gisa inplikazio politiko barik (Espainiak eta gaztelaniaz mintzo diren Hego Amerikako herrialdeek Hispanitate izeneko erkidego kulturala osa dezaketen bezala, horregatik
|
denek
estatu bakarrean biltzeko asmorik izan gabe). Euskal historia ikasgaian behintzat nik ez dut proposatzen balio nazionalistarik sartzea (ezein zentzutan), baizik soilik euskal izena merezi duen historia curriculuma lantzea, euskal hitzaren esangura konbentzionala, minimoetan behintzat, errespetatuz.
|
|
|
Baina, irakurketa pertsonalak egiteaz gain posible da ere norbere kezka ideologikoak historiaren bidez ebazteko tentazioa saihestea. Hala egiten duenak ikusiko du Espainiaren (edo beste edozein herrialderen) historian
|
denetarik
aurki daitekeela: nazio aferan norbere ikuspegiarekin bat datorrena (ikuspegi hori edozein izanik ere) zein kontrakoa, eta baita, gehiena, egia esan?
|
|
|
Hain zuzen historialariak ahalegina egin behar du iraganeko gertaerek jazo ziren garaian izan zuten logikan ulertzen, eta ondoren, hala nahi badu, bere iritzien arabera epaitzen, baina beti ere argi bereiztuz zeintzuk diren bere iritziak eta zeintzuk iraganeko gertaerak. Sekula egin behar ez
|
dena
egungo ikuspegiak historiaren emaitza, natural, gisa aurkeztea da, gure proiektu edo ideologiak iraganaren berme objektiboa baleuka bezala.
|
|
|
Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik.
|
Dena
den kontuz ibili behar da zazpi probintzien inguruko bloke zurrun irudia saihestu guran ez igarotzeko. Baskongada/ Nafarroa/ Iparralde, partiketa hirukoitz halaber zurrunera8, historiak ez baitu bloke erabatekorik inoiz seinalatzen, hainbat arlotan harreman, transbertsalak?
|
|
|
Orobat Euskal Herria izena zazpi probintziekin identifikatzea ere ez dela betidanikoa argitu litzateke, baizik azken hiruzpalau mendeotan finkatuz joan
|
dena
, Euskal Herria izenak, jatorriz euskararen lurraldea esan nahi baitzuen. Hortaz Araba edo Nafarroaren erdal zatiak antzina ez ziren Euskal Herritzat hartuko, eta bai ziurrenik Erdi Aroan Biarnon edo Errioxan zeuden zonalde euskaldunak.
|
|
|
Izatez adituek, aitzineuskara? deitzen diote behinolako hizkuntza horri, homonimiak sor ditzakeen nahasteak ekiditeko txit egoki
|
dena
.
|
|
|
Zentzu horretan euskaldungoa edo Euskal Herria balio gisa onartzea ere euskara ondare gisa hartzeri lotuta legoke, hizkuntza errespetatzearen parte baita mintzaira horretatik deribatzen den unibertso kontzeptuala errespetatzea (bereziki mintzaira horren lurralde esparruari edo hiztunei dagokionean). Aldiz honek guztiak ez du inplikazio nazionalik zertan izan, hizkuntza eta hari lotutako kontzeptu soilak baitira abiapuntu, ez leialtasun politikoak (beti ere euskara ondare komun gisa onartzen deno, ezen leialtasun nazional jakin batek euskara baztertu beharra eskatzen badu argi dago hemen proposatzen
|
dena
bateraezina izango dela proiektu nazional baztertzaile horrekin). Bestalde, euskara, Euskal Herria eta euskaldungoa balio gisa sustatzea proposatu arren ez dira historiaren bidez esentzializatuta aurkeztu nahi, baizik historia ikasgaiak haien izaera konbentzional eta aldakorraz ohartzeko balio dezake, izaera konplexu hori ulertzeak absolutismorik gabeko balio gisa estimatzen lagunduko dituelakoan.
|
|
|
Bestalde, euskara, Euskal Herria eta euskaldungoa balio gisa sustatzea proposatu arren ez dira historiaren bidez esentzializatuta aurkeztu nahi, baizik historia ikasgaiak haien izaera konbentzional eta aldakorraz ohartzeko balio dezake, izaera konplexu hori ulertzeak absolutismorik gabeko balio gisa estimatzen lagunduko dituelakoan. Zentzu horretan guztiz posible da euskal historia kritiko bat eraikitzea, gure egungo ikuspegiak abiapuntutzat hartuko dituena baina horregatik ez
|
dena
autokonplazentzian eroriko, baizik dogmatismorik gabe norbere ezagutzan sakonduko duena.
|
|
|
Euskal historiarekin bezala, espainiar, frantses edo beste edozein herrialderen historiarekin hau bera egingo balitz, hots, subjektu historikoaren zergatia eta nondikoa aurretiaz definitu eta konbentzionala dela argituko balitz, orduan seguru aski historiaren kriptobalio nazionalizatzaileen inguruko hainbat mesfidantza eta beldur uxatu lirateke. Eta hola, argiago ikusiko litzateke jada gaur egun ere de facto gertatzen
|
dena
ikasgai hauekin: identitate faktorea (euskal, espainiar edo frantses historia izatea) ez dela inondik ere ikasleek ikasgai hauekin gehien xurgatzen dutena.
|
|
|
Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo
|
dena
.
|
|
|
Ez noa erantzun erabatekorik bilatzera, ez baitut uste hitz horrek (ez beste ezeinek) esanahi esentzial eta definitiborik duenik. Dudarik gabe pertsona bakoitzak euskal subjektuaren inguruko bere pertzepzio partikularra izango du, baina halako ikuspegi pertsonalek ez dute
|
denontzat
balio. Beraz erantzun zabalagoak behar dira.
|
|
|
Horiek bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia. Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible
|
denak
batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte.
|
|
|
Esan beharra dago, gainera, orain arte ez dela idatzi, nolabait kanonikoa dei daitekeen euskal historia lanik: hau da, inolako duda eta eztabaidarik gabe, eredua markatu eta eskola sortu duen lan monumental bat, euskal historiaren epe desberdinak ikuspegi propioz antolatu dituena, eta are gutxiago jatorriz euskaraz idatzia izan
|
dena
.
|
|
|
Hilabete batzuk pasa ondoren lortu zuten beraien etxeetara itzultzeko baimena. Herrian, ordea,
|
dena
aldaturik aurkitu zuten: faxistak errepublikar hiriez jabetzen zirenean desfileak eginez ospatzen zuten, beren etxeetara telefonoz deitzen zutelarik zera erraten zieten:
|
|
|
Baztanen, bost batailoi ezberdin ibili ziren lanean: Batallón de Trabajadores N° 1 (Elizondon eta Erratzun), Batallón de trabajadores N° 18 (Iruritan), Batallón de Trabajadores N° 64 (Amaiurren), Batallón de Trabajadores N° 114 (Arizkunen) eta Batallón de Trabajadores N° 128 Batailoi hauen preso kopuruari dagokionez, Amaiurren kokatua zegoena kenduta, besteetan,
|
denetara
, 1.056 preso zituzten, batailoi bakoitzak bataz bestez 264 preso24.Gerra bukatzean, garaileen kartzelek eta kontzentrazio esparruek 280.000 preso zituzten bere baitan eta milioi laurden errefuxiatu zeuden atzerrian. Preso hauetatik 70.000 lan batailoietan enkoadratu zituzten, garaileen hitzetan Espainia berreraikitzen hasteko (Torres, 2000:
|
|
|
Lehenengoa Eska eta Zaraitzu haranetatik, bigarrena Irati oihanetik, hirugarrena Orreaga mendebaldetik (Baztango mugan) eta laugarrena eta azkena Etxalar Amaiur bitartetik sartu ziren. Sare hauek
|
denetara
24 gizon zituzten eta bertatik zuzendaritzaren agindu eta mezuak jasotzen ziren. Muga, baldintza klimatologiko txarretan zeharkatzen zen, batez ere neguan.
|
|
|
Nafarroa altxatuen bandoko jarraitzaile sutsuz beteta zegoen eta nafar askok Francoren armadetara joan behar izan zuten,(
|
denok
ezagutzen ditugu nafar erreketeen ibilerak Gipuzkoan eta Bizkaian). Garai hartako sarraskietatik dator, adibidez, navarro ni de barro esaera.
|
|
|
Errepublikaren etorrerarekin, erlijioa kendu behar zutela erraten zuten asaldatu batzuek. Baina ia
|
denak
berdin jarraitu zuen, dena lasai zegoen eta baztandar gehienek normaltasunez beraien bizitza egiten segitu zuten.
|
|
|
Errepublikaren etorrerarekin, erlijioa kendu behar zutela erraten zuten asaldatu batzuek. Baina ia denak berdin jarraitu zuen,
|
dena
lasai zegoen eta baztandar gehienek normaltasunez beraien bizitza egiten segitu zuten.
|
|
|
Gerra ekintza garrantzitsuak gertatu ziren Frantzia eta Espainiaren artean eta Nafarroa gerra honen erdian zegoen, baina guda zelaietan espainiarrak garaile atera ziren. Nafarrek ia
|
dena
galdua ikusi zutenez, Noaingo batailaren ondoren, nafar talde bat 1522an Amaiurko gazteluan sartu zen eta borrokan jarraitu zuen, gaztelua setiatu eta garaitu zituzten arte. Ekintza hau urteetan zehar goraipatua eta mitifikatua izan da.
|
|
|
Hasiera batean, manifestazioa ez zen egin errepikatzeko asmoarekin baina izan zuen arrakasta ikusita, asmo hura aldatu egin zen eta eskariei, sufragio unibertsalaren (zuzena) aldarrikapena atxikitu zitzaien.
|
Dena
den, arazoak ere egon ziren. Batzuk, manifestazioa maiatzeko lehendabiziko igandeetan egitearen aldekoak ziren (Britainia Handia batez ere) lanegunak aprobetxatzeko, eta beste batzuk ez.
|
|
|
Sozialismoak berebiziko eragina izan zuen Arts and Crafts mugimendu britainiarrean, gero Art Nouveau n, eta aurrerago, arkitektura modernista eta inpresionismoaren ondorengo abangoardian.
|
Dena
den, marxismoak artearengan izan duen eragin garrantzitsuena Morris-en teoriatik etorri zen. Honek, eguneroko bizitzari garrantzia ematen zion, artea burgesiarengandik urrunduz.
|
|
|
1960 urtean free jazz delakoa sortu zen era tradizionaletik aldenduz.
|
Dena
den aldi honetan, etsai, nagusi bat izan zuen jazzak:
|
|
|
Auskalo ezinezkoa den mundua aldatzea eta gizakiok sortzen ditugun ekintza batzuk ekiditea, baina zaila bai behintzat. Gertaerak idazterakoan, irudiak transmititzean, ahoz kontatzean...
|
dena
izatea berez ezin da aldatu, kontatzeko era bai.
|
|
|
bakoitzak berea zaindu behar zuen.
|
Dena
den, zientzialari judu gehienek kaleratuak izan baino lehenago dimisioa aurkeztu zuten. Keinu horrekin beren duintasuna mantendu nahi zuten.
|
|
|
Azken batean, haiekin negoziatzen jarri izan balira, segur aski ez zuten Israel eratzerik lortuko. Datu horiek arras baliagarriak dira gaur egun Palestina eta Israel artean gertatzen ari
|
dena
ulertzeko. Zenbait komunikabidek igortzen duten informazioa ikusita, badirudi palestinarrak direla kolonoak, eta, zentzu horretan, israeldarrak eroapen handia erakusten ari dira aurrekoen gehiegikerien aurrean.
|
|
2005
|
|
|
Egoera horrek iradokitzen du jendeak ez zuela uste SFk interes politiko batzuekin lan egiten zuenik. Horren erakusle da gaur egungo Nueva Andadura elkartea, SFko kide ohiek osatutakoa, eta SFk egindako lana goraipatzen saiatzen
|
dena
.
|
|
|
Espainiako II. Errepublika lorpen garrantzitsuko garaia izan zen emakumeentzat. Pixkanaka, beraien lekua gizartean, politikan eta esparru askotan lortzen ari ziren, eta aipagarriagoa
|
dena
, leku hori benetan onartzen ari zitzaien. Baina, 1936ko altxamendu nazionalak prozesu hori eten zuen, gizon emakume askok berdintasunaren bidean egindako lana eta izandako ametsak bertan behera utziz.
|
|
|
46 Adibidez, zeltiberiar teseretako kortika (Zamanillo rentzat gortika
|
dena
) ez da euskal hitza eta ezin da euskararen bitartez ulertu, eta gainera ituna adierazteko erabiliko zen.
|
|
|
Bukatzeko, Zamanillo zer nolako ikerketa egiteko gai da euskara gutxi ezagutzeaz gainera, euskara benetan hiru hizkuntza direla eta elkar ulertzeko ez dutela balio esaten duenean? Berari euskara hizkuntza erabat arrotza zaion arren, ikerketa honetarako ez du apurrik ere ikasi, eta den
|
dena
1905eko Azkueren hiztegiarekin konpontzen du (nahiz han ez den berak dioena esaten):
|
|
|
Iberierak, beste hizkuntzen antzera, harrizko inskripzioetan, hilarrietan esaterako, onomastika jaso luke (hil denaren izena), edota zeramikako grafitoek merkatari edo ontziaren jabearen izena, eta abar... Hori da behintzat ezagutzen diren beste hizkuntza eta tradizio kulturaletako inskripzio eta grafitoetan agertzen
|
dena
. Aldiz euskoiberistentzat inskripzio eta grafitoetan iberieraz idatzitakoak esaldi metaforiko ulertezinak dira.
|
|
|
Obra honen egiturari buruz ezer gutxi esan daiteke ez baitauka.
|
Dena
den bereizten da lehenengo partea, zeinetan Azaila ko elebidunari dagozkionak aztertzen baitiren (3 orrialdeak), eta bigarren zatia, obraren muina, non denetarik dagoen (31 orrialdeak), eta azkenekoa, gehigarri modukoak; gezurrezko testua bat bere alfabetoa erabiltzeko, Fatás irakaslearen eskutitza, eta iberieratik erdararako hiztegia.
|
|
|
42).
|
Dena
den, aitzineuskarak ez du/ p/ rik ezagutzen mailegutan ez bada.
|
|
|
Hau da, egileak bere burua ez dauka euskoiberistatzat, baina gutxi gora behera iberiar hitzen% 85a euskararen bitartez ulertzen ditu eta beste% 15, iberieratik gaztelerara mailegu bezala igaro diren hitzen bitartez, portugaldar gramatikarekin konparatuz, eta beste.
|
Dena
den kuriosoa da, autorearentzat, euskara eta iberiera momentu berean eta elkarren alboan egon ziren bi hizkuntza direla, baina iberiera ulertzeko ez duela balio garaikidea izango zen aitzineuskarak.
|
|
|
79 La ciudad de Castillo edo Ensayos sobre el origen de los Españoles (1991),... 80
|
Denak
ez ditugu kontsultatu batzuk ez ditugulako aurkitu eta beste batzuk ez daudelako argitaratuta (ikusi dugunez, berak berdin aipatzen ditu argitaratutako edo argitaratu gabeko liburuak, beraz benetan ez dakigu aipatzen dituen guztiak idatzi dituen ala ez).
|
|
|
15). Horri esker autoreak bere buruari testuan falta
|
dena
berreraikitzeko eskumena ematen dio. Bere itzulpenen interpretazioa ere bere esku gelditzen da:
|
|
|
Egileak metodo bat darabilela uste duen arren, aitortzen du horrekin ezin duela
|
dena
argitu86, baina bere siniste sakonei esker aurrera darraiela(, con un único bagaje seguro: mi confianza en la identidad entre lo ibérico y lo vasco?).
|
|
|
25).
|
Dena
den nola izan daitezke onak tartesiarrak baldin eta bere antolamendu aristokratikoa jaurgo erakoa bada (Alonso, 1999: 114), eta lurraldearen ustiaketa basatia egiten badute?
|
|
|
Bere helburua, espainiar iragana aberatsa eta loriatsua agertaraztea dela uste dugu. Izan ere, Alonso-k XX. mende bukaeran, arkeologiaren ikuspegi winckelmaniarra du, XVIII XIXko azalpen moldekoa, bere lanaren helburuak betetzeko egokiena
|
dena
.
|
|
|
Hizkuntzalari guztiek erromatar aurreko garairako bi zonalde linguistiko bereizten dituzte, bata ez indoeuroparra, Iberiar Penintsularen hego eta ekialdean, eta bestea indoeuroparra, penintsularen iparralde eta mendebaldetik hedatzen
|
dena
. Zonalde hauek esanahi berdina duten bi elementu toponimikoek bereizten dituzte, ili, ilu, iltir, iltu (iberiera, hots, ez indoeuroparra) eta briga (zelta, hots, indoeuroparra) alegia, eta guztiek oppidum edo hiriak adierazten dituzte.
|
|
|
Bestalde penintsularen badago normalean tartesiera bezala definitu den hizkuntza, ondoegi ezagutzen ez
|
dena
, idazkera semisilabikoa oraindik ez delako erabat ezagutzen, baina hizkuntzalariek beste hizkuntza indoeuropar bat dela kontsideratzeko joera dute, nahiz eta hori ere oraindik argitzeke dagoen. Correa-k, epigrafia gehien ikertu duenak, hizkuntza ez indoeuroparra dela dio, indoeuropar mailegu ugari dituena (1996:
|
|
|
Zonalde ez indoeuroparrari dagokionez, hizkuntzarik garrantzitsuena duda gabe iberiera da, hiru idazkeretan aurkitzen
|
dena
: signario indigenaz, gutxiagotan greziarrez eta latindarrez.
|
|
|
Beraz, gaur gaurkoz akitaniera eta iberiera hizkuntza ezberdin bi zirela argi dago.
|
Dena
den akitanierak eta iberierak zer nolako harremana zuten, edo ez zuten, hori oraindik ez dago esaterik, eta gerora begira ez du ematen jakiteko aukera handirik egongo denik (testu elebidun berriak agertu ezean bederen).
|
|
|
Bestalde Fletcher Menendez Pidal ekin bat zetorren, arro mediterraneoko herri aurreindoeuroparren artean existitu zeneko batasun ideia horretan, (Fletcher, 1985: 19). Noski
|
denak
kronologikoki eta linguistikoki aurreindoeuroparrak zirenez, herri guztiek talde bera osatzen zuten. Gure ustez, europar herrien batasun orokorrean sinistea, eta guztiak familia aurreindoeuroparraren kide gisa hartzea gehiegizkoa da.
|
|
|
Honela J. M. Pereira de Limak (1902), Iberos e Bascos, Livrarai Aillaud, Paris Lisboa, liburuan zera dio,, que os protohistoricos da Iberia, ou os Iberos e Bascos, sâo un ramo ethnico da raça Turianna, a qual preceden as invasôes Aryanas? (17 or), eta harrigarriagoa
|
dena
, Atlantidaren mitoa iberiar eta euskaldunei lotzea: –que iberos e Bascos foram, pelo menos, coévos dos Atlantas, admittindo, com o maior numero de probalidades scientificas e tradicionaes, a existencia de Atlantida?
|
|
|
Swadesh i jarraituz %5tik beherako antzekotasun portzentajeak kasualak zirela iritziz, euskarak kaukasiar hizkuntzekin antzekotasun deigarri batzuk dituela adierazi nahi zuen.
|
Dena
den euskarak beste bi hizkuntza afrikarrekin antzekotasun portzentaia handiagoak ditu: % 10,86 euskara sus, eta% 9,07 euskara rif.
|