|
2004
|
|
|
Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten. Konstituzio politiko
|
berriak
horren isla dugu eta konstituzio liberalak hizkuntza, eta, euskara, egitasmo politiko berria sortu zuten. Iraultzaileak, hasieran bere paskinak euskaraz eta frantsesez argitaratzen zituzten, euskararen erabilpen funtzionala onartuz.
|
|
|
1789ko iraultzaren ondorioak ikusi ondoren, iraultza liberalaren mundu
|
berriaren
beldurpean, euskal nortasunari buruz gogoetak berrausnartu ziren eta tradizionalismoaren paradigmak indartu egin ziren edo indarberrituz, elizgizonen eraginez, azaleratu bai behintzat.
|
|
|
elkarren aurkako dinamika hori, bizi bizi agiri da adierazita. Beraz, bertso asmatzaileak izan ditu gerraren bidezko inbazioen
|
berri
: Konbentzioko gerran gertaturikoa agian edo gero Napoleonek eragindakoa agian, Bibliaren eta historiaren kontakizunean kokatzen du.
|
|
|
Azken bertsoek borrokalari
|
berrientzat
ikuspegi ideologiko garbia adierazten dute. Helburuak jartzen ditu eta etsaiak nortzuk diren ere bai.
|
|
|
Laburbilduz, XIX.mendean zehar hizkuntzak konstituzio politiko
|
berrietan
arautu ziren. Eta Euskal Herrian, euskal hizkuntzak ez zuen ofizialtasun politikoa irabazten, ez Estatu nazio berrien baitako konstituzioetan ez eta konstituzio foraletan.
|
|
|
Laburbilduz, XIX.mendean zehar hizkuntzak konstituzio politiko berrietan arautu ziren. Eta Euskal Herrian, euskal hizkuntzak ez zuen ofizialtasun politikoa irabazten, ez Estatu nazio
|
berrien baitako
konstituzioetan ez eta konstituzio foraletan. Hala ere, urteak igaro ahala, kontituzio foral berriztatuetan, arautegien bidez, euskararen erabilpena arautzen hasi zen.
|
|
|
Euskara elkartea Iruñean, lturralde Suit eta Arturo Campion batetik eta F. Arrese Beitia. Euskalerria elkartea (1879) bestetik, aldian aldiko Euskal Lore Jaiak, ideia
|
berrietarako
sozializazio gune izan ziren.
|
|
|
Haren pentsamoldea, ikuspegi politikoan garatu zuen eta bere printzipio
|
berrien
ildotik, 1894an, idatzi zuen:
|
|
|
1898an hauteskundeetan arrakasta lortu zuen, V. Txabarrik bultzatzen zuen kandidaturaren aurka joanez, aberats
|
berrien
kazikismoaren aurkako kandidaturaren buru agiri zen. Bizkaiko Diputazioko diputatu probintziala bihurtu zen, Bilboko barrutian aukeratua.
|
|
|
datu, egokitu eta prestatu, zeregin
|
berrietarako
. ere multzoka jaso behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak.
|
|
|
Eta, egitasmo horren barruan, jakina, ordukoetan hain garrantzitsu zen Elizaren jokamoldea ere ezin bazter utzi. Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza
|
berriak
, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena. Haren heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Gero, Andima Ibinagabeitiak Parisen joera berria izan zuen, nahiz gipuzkera osotuan idatzi, euskal liburu zahar eta
|
berrietarik
sustraitu hitzen biltzen zebilen, biltzen eta eskaintzen. Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan batzuek izparrizaleek jarraitu bazuten hala nola Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta haren eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan beste euskalkiez osatzen hasi zen.
|
|
|
Sabindiar euskara horri bihurtzeko joan den mendeko hirurogeita hamargarren urteetan idazle
|
berriek
, sabinismoak baztertu nahiz, euskaniolera jo zuten. Ustez eta Sabinok asmatu zituen hitz batzuen baztertzen hasi, hala nola idatzi izkribatu erabiliz guk generabilan jakintza hitzaren ordez, zientzia espainolkeria.
|
|
|
(260) Itziar Lakak, 16 orrialdeko 5 oharrean, Ines Pagolak aztertutako < < Sabino Aranaren zenbait neologismo> > hitzaldiaren
|
berri
ematen du, baina ezin eskuratu ahal izan dugu Jan hori.
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan hitz
|
berri
ugari sortzea, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid., 400.o...
|
|
|
Pliegos Euskeraló gicos lanean (1892), errotzat hartutako 17 hizkitatik eratorritako hitzen azal pena ematen du, ari, argi, agi, adi, ali, eri, egi, eli, eta horrelakoena. Handik hiru urtera Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen, bai, bide
|
berriak
urratuko ditu. Bera baino lehen bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz
|
berri
errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada...
|
|
|
Biak genituen, Aranaren ustez, Bizkaian argitaratzen ziren le henak. Julio Urkijok (82), ordea, lehenagoko beste baten
|
berri
ematen du, zei na baita Josef Gorosabelek 1859an argitaratutako Eusquerasco Pronosticua milla ta zorcireun ta iruco gueriraco Vizcaraco, Guipuzcoaraco ta Aravaraco izenekoa, 32 orrialdekoa, Bilbaon Delmasen moldiztegian 1859an argitaratua. Lapurdin, Zuberoan, Gipuzkoan eta Nafarroan asko argitaratu ziren data hori baino lehenago, jada Lizarragaren 1572kotik hasita.
|
|
|
Ondo ulertu egixuz onek: geure abendea, gaur, ixendau gura eztodazanak, be tuta dagona, betiko galtzen eta iltzen ba da, zubek zerorrek galdu ta il dozu be; pizten ba da,
|
barriz
, ta jagiten ba da zorigeiztoko leiz barreneko betik zo rundun ganerarte, zubek berorrek be, Abadiak, piztu, jagi ta gaizkatu dozube. Zuben eskubetan, ba, dago euzkeldun abendearen benetako zoruna.
|
|
|
1985ean aranazaleen setakeriari botatzen baitio errua (109). Berrikitan, Hen daia eta Hondarribiako Batzarren
|
berri
eman izan denean, J. Javier Granja Pas cual en lanean bezala, honek ere, ia hitzez hitz, Viiiasante eta Kintanaren ber tsio bera ematen du (110). Azken honengan, gainera, geroago ikusi dugun bezala, Sabino Aranaren jarrera intelektuala politikeriaren aitzakiaz satanitze ko joera nabarmentzen da, haren hizkuntzari buruzko ikuspegi estu eta politi zatuari Azkue edota Kanpionen jarrera zabal eta zientifikoa kontrajarriz.
|
|
|
(109) < < Euskal Herriko hizkuntza ofiziala ez izateaz gainera, euskerak bestelako problema asko ere zeuzkan bere barruan: dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz
|
berrien
arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.):
|
|
|
Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da. Gu ere ibiliak gara gai honen inguruan Orixeren lana aztertu genuenean, baina lehengo iturriak berrikusi eta
|
berriak
aztertzean, orduko balorazio batzuk findu beharrean aur kitu garela aitortzeko lotsarik ez dugu (112).
|
|
|
(138) Hain zuzen ere, Daranatzek deituta, bi lehendakariordeak, Kanpion eta Arana, Guil beau idazkaria eta bera Iehendakaria bera elkartu ziren Donostian, laurak Bátzorde Zuzendaritza koak. Hango
|
berri
Bilbaoko La Patria ko erredakzioak eman zuen, 1902ko martxoaren 16ko da
|
|
|
Bizkaian, EAJ Aberrikoen bidetik, beste elkarte bat sortuko da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak izango dira hor kokatuko direnak. Guk, batez ere, elkarte horrek argitaratzen duen Euzkerea aldizkariaren eta egiten dituen beste lanen
|
berri
ematera mugatuko gara eta, bide batez, RIEV ere ai patuko dugu, Aranak Kanpionekin hasitako eztabaida hor luzatzen baita, bai na oraingoan beren buruak Aranaren oinordekotzat dauzkatenekin. Kanpionek badaki nortzuekin ari den teke mekean.
|
|
|
Eta Euzkadi, zer? Hitz
|
berri
hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159).
|
|
|
Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago
|
berri
bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159). Euskal Herria hitzak ez duela euskallurralde osoa besarkatzen, eus kaldunena bakarrik, eta, ondorioz, hitz desegokia dela euskal nazioa adierazte ko?
|
|
|
Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen
|
berri
ematen digu nean (159). Euskal Herria hitzak ez duela euskallurralde osoa besarkatzen, eus kaldunena bakarrik, eta, ondorioz, hitz desegokia dela euskal nazioa adierazte ko?
|
|
|
riko
|
berri
eta fidagarriak ekarri gabe. Bi:
|
|
|
«Euzkera min tzatzen dan errietan, oitura garbi ederrak, ekandu onak ikusten dira; erdera gu re euzkerearekin nastu dan errietan ostera, oiturak ere nastu xamarrak ikusten dira. Euzkerea alde hatera utzi eta erdera bakarrik mintzatzen diranetan
|
barriz
, euzkel usai gutxiko oiturak, ekandu gaiztuak ikusten dira. Orregatik euzkeraz mintzatu bihar degu, beti euzkeraz!
|
|
|
Konbentzituta zeuden Sabino Arana euskalariaren lana gu txiestea zutela xede haren kontraesale horiek (205). Kontraerasoa, gainera, gaz telaniaz egitea erabakitzen da, eztabaidaren
|
berri
jende gehiagok izan dezan.
|
|
|
Bera da, Euzkerea koen aburuz, bi argitalpen horietako lankideen artean gertatzen ari den zatiketaren errudun nagusia. Mingarria bada Errolegiri ateak ixtea Euzkerea n, ez du min gutxiago ematen «Euskaldun
|
berri
bat», «Nor bait», «Elexalde», «Euzkeldun barri zar bijok» eta, Euzkadi-tik at geratu iza nak. Orixek (211) dioenez, ordea, lehen esandakoez gain deus berririk ez ze kartelako utzi omen zituen bazterrean.
|
|
|
Haren Bigan·en Abarrak liburutik ale bakar batzuk bakarrik saldu zirelako kexu omen ziren argitaratzaileak. Kiriki ño, gainera, hainbat hitz
|
berriren
sortzaile izan zen, «fué uno de los más pu ristas que han existido» (231), eta neologismoak erabiltzeari ere ez zion uko rik egin, hala nola auteskunde, itz egin, aots, bentasun, abesti, gudate, osa/ ari, guda, izpar, garazki,/ aterri batza, irakurle, irakurri, izparringi, idatzi, ingi, ele, andrakila, orraztontzi, deun, endore... Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean, herriak ez duela uler tzen.
|
|
|
Orokorrean direla hitz
|
berriak
sortu eta erabiltzen amo rratuenak. Hau ere ez da egia.
|
|
|
Garbizalekeria errotik kondenatzen du, uste baitu euska raren bizitzarekin bukatzeko zepo bat besterik ez dela (240). Hala gertatzen da herriak fitsik ulertzen ez dituen hainbat hitz
|
berrirekin
. Eta horrelakoak ho rrenbeste ugaritu dira, euskararentzat egiazko arrisku bihurtu direla (241).
|
|
|
Euskal Katedra famatua zela eta, alegia, Bizkaiko Diputazioak sortua eta nahiz eta Sabino bera aurkeztu arreo, Azkuek irabazi zuena, erresumin apurrik gabe, euskararen erakundetzearen alde proposamen
|
berriak
egiten dizkio Diputazioari: sariketa mota bi sortzea ikasleen artean.
|
|
|
Nolanahi ere den, ez nuke neure aurkezpen hau amaitu gura Aranaren euskal ekarpen batzuk gogoratu barik: lehenengo eta behin, euskara ikasi zu en, geroagoko euskaldun
|
berri
askorentzat eredua izanik; euskarak gure nazio aren osaeran daukan garrantzia azpimarratu zuen; euskararen batasunerako le hen pausoak ezarri zituen, ipar eta hegoaldeko euskaldun guztientzat ortografia batzea planteatu zuenean; onomastika arloan frantses eta espainolaren azpian geneukan menpekotasunetik irten eta euskal santutegi berria eratu zuen, gaur ko lñaki, Jon, Miren edo Edume ugar...
|