|
2003
|
|
|
Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa
|
azaldu
nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko. Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen.
|
|
|
Liburua hiru ataletan dago banaturik: lehenean Tubal Gipuzkoara nola heldu zen
|
azaltzen
da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta beste zenbait gauzaren gaineko datuak azalduz; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera, beren nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak azaltzen ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
lehenean Tubal Gipuzkoara nola heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta beste zenbait gauzaren gaineko datuak
|
azalduz
; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera, beren nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak azaltzen ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
lehenean Tubal Gipuzkoara nola heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta beste zenbait gauzaren gaineko datuak azalduz; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera, beren nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak
|
azaltzen
ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
zen. Hola, Gipuzkoa, Erdi Aroan Nafarroa eta Gaztela artean nola ibili zen
|
azaltzen
zuen, azkenerako, Foruak gordetzearen truke bigarren honekin geratuz. Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko:
|
|
|
Normalean zeharkako iturriak aipatu arren, inoiz agiri historikoak ere agertu zituen (Basileako Bake Ituna, Garibairen gutun bat; etab). Bertsoren batzuk ere
|
azaldu
zituen iturri historiko gisa, euskarazko agirien erabilera apal honetan Iztueta aitzindari izanik. Hala ere bertsoak erabiltzearen arrazoia ez zen historiografian bide berriak irekitzea, baizik irakurle herritarrei gertukoa eta gustagarria egingo zitzaien genero narratibo bat eskaintzea.
|
|
|
8 Iztuetak kantabrismoaren aurrean
|
azaldutako
zuhurtziaz aipatzen du K. Larrañagak (1996: 496, 77.oharra).
|
|
|
–Nafarroa Behera, Chubero, Laphurdi,/ Franciari citzaizcon partiletan gueldi. / Españiaco dire Nafarroa gora,/ Alaba, Guipuzcoa, Bizcaia ederra.? 87 Beraz zazpi herrialdez osaturiko Euskal Herria
|
azaltzen
zuen. Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da.
|
|
|
ideiaren aitzindari dela. Hala ere, ohargarria da Hiribarrenek euskal erreinu gisa
|
azaltzen
duen atal bateratu horri ez diola. Nafarroa, izena ematen, baizik. Escal Herria?
|
|
|
Han aurkeztu zituen hainbat olerki historiko: Garazirat ekartzen diote berri Abarkari Moroak Iruñeko hegian direla IX. mendean giroturiko poema (1858an aurkeztua), Muñosek Baiona Españari saltzen 1643 urteko gertaera bat
|
azalduz
(1858), Heren sugea Beltzuntzeko jaunen Erdi Aroko istorio bat azalduz (1859), etab.
|
|
|
Han aurkeztu zituen hainbat olerki historiko: Garazirat ekartzen diote berri Abarkari Moroak Iruñeko hegian direla IX. mendean giroturiko poema (1858an aurkeztua), Muñosek Baiona Españari saltzen 1643 urteko gertaera bat azalduz (1858), Heren sugea Beltzuntzeko jaunen Erdi Aroko istorio bat
|
azalduz
(1859), etab.
|
|
|
Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz. Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan),
|
azaldutako
bertso baten adibidea hartu diogu: –Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke.
|
|
|
94 Diskurtso historikoa
|
azaltzeko
forma poetikodun narrazio erabiltzearen desegokitasun bera aipatzen du J. Juaristik (1998: 174), Ricardo Becerro arabarrak 1885ean idatzitako Romancero Alavés komentatuz (guztiz ere Eskaldunac en erako forma literariodun kontakizun historikoa).
|
|
|
Abadiaren euskal festetan
|
azaldutako
gai historikodun olerkiez ikus J. Haritschelhar (1998: 646647).
|
|
|
Sarako eskola, Zuberoako euskal idazleak etab. Bitartean Hegoaldeko eliteak osotara gaztelaniazko narratibetan txertatzen ziren. Soilik XVIII. mendetik aurrera
|
azaldu
zen Hego Euskal Herrian ere, Iparraldeko euskal narratibaren pareko korronterik (Larramendi eta haren jarraitzaileak). Hau guztia euskarazko narratibaren historia da.
|
|
|
Euskarazko narratiba bat sortzeko asmoan Leizarragaren oinordekoak izan arren, narratiba horren edukiei dagokionez, arras bestelako ikuspegia
|
azaltzen
zuten
|
|
|
Hemen berriro ere Manex Goihenetxeri segitzen diogu. Iparraldeko euskarazko narratibetan, historiaren bi erreferentzia
|
azalduko
zaizkigu, bata historia hurbilarena, eta bestea iragan urrunenetik datorren historiarena. Nafarroako monarkiaren inguruko narratibak desagertu egin ziren; bai Leizarragak nahi zuen euskarazkoa, eta baita nafar dinastiaren kronista biarnesena ere.
|
|
|
Ikusten denez, Leizarragaren garaiko nafar monarkiarekiko atxikimendua eta ikuspegi protestanteak atzean geratu dira. Iparraldeko euskarazko narratiba berrian historia hurbila Kontraerreformako Elizaren alde eta Frantziako erregeri leial
|
azaltzen
da. Eta Sarako lapurtar eskolakoen artean ez ezik Iparralde osoan, ikuspegi historiko hori agertzen zaigu.
|
|
|
Diskurtso kantabrista, Hegoalde eta Iparralde, Euskal Herri osoan
|
azaltzen
zaigu. Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen.
|
|
|
Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: ...arren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua
|
azaltzen
zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Apaizak izanik, logikoki, erlijio asmoko testuak idatzi zituzten. Eta historia ez zen fedearen egiak
|
azaltzeko
generorik aproposena. Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan.
|
|
|
Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak
|
azaltzeko
eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak. Axularrek, letratu handientçat?
|
|
|
Manuel Larramendi jesuita gipuzkoarrak(), euskarazko gramatika (1736) eta hiztegi (1745) ospetsuak argitaratu zituen. Azken obra honetan hainbat hitz teknikoren euskarazko ordainak
|
azaltzen
zituen, adibidez, historia, esateko kondaira hitza proposatuz, eta era horretara, inplizituki, euskarazko narratiba historiko bat abiatzeko oinarriak finkatzen ari zen.43 Hala ere, Larramendik erdaraz idatzi zituen bere lan historiko apologetikoak:
|
|
|
Aro Berrian, maila batetik gorako euskaldunen artean mito kantabristen inguruan, kontzientzia historiko konpartitu bat
|
azaldu
zela ikusi dugu. Baina historia lanak idazteko orduan, normalean, marko probintziala hartzen zen esparru gisa.
|
|
|
Historia moralizatzeko lekua izango zen, jakituria edifikantea atxikitzeko tresna, bertuteen ikastokia.52 Ez da harritzekoa bada, Egiategik bere filosofia lanetan zehar, moral lezioen eta maximen artean, datu historikoak tartekatzea. Guk gainbegiratu baino ez dugu egin eta hobeto azter litezke nola
|
azaltzen
dituen frantses historia kontuak, zelan Europako historia aipuak, zenbatekoa tartea egiten zion Antzinatearen historiari, nolakoa historia biblikoari, etab.53
|
|
|
Euskal historia kontuak ere agertu ohi zituen. Adibidez, argitaratu gabeko Bigerren libüria n, garaiko euskal gizartearen berriak, eta zuberotar historiaren ikuskera herrikoia ematen zuen54 Behinolako erlijio gerrak ere
|
azaltzen
zituen, bereziki Zuberoan XVI. mendean Erreforma eta Kontraerreformaren inguruan gertaturiko borrokak kontatuz, ikuspegi herritar eta katolikotik beti ere.55 Nolanahi ere, Zuberoako historiara mugatu barik, Egiategik Oihenart, Larramendi, Bela eta Sanadonen historia lanak ezagutzen zituen. Dirudienez Belaren agindupean soldadu ere izana zen.
|
|
|
Hola, bere Euskal Herri kontzepzioak, bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiko ta Alabako? euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka
|
azaldu
zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe hetan dagoela hetan kokatürik?
|
|
|
Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek erabiltzen zuten beren interesak defendatzeko. Eta aginte publikoa eliteen esku zegoen heinean, historiografia ere esparru horretan
|
azaltzen
zen. Herritar apalak mundu horretatik kanpo geratzen ziren.
|
|
|
Erakundeok eliteen esku egonik, eta euskal eliteak erdarazko kultura idatzian hezten zirenez, bultzatzen zuten historiografia ere erdarazkoa zen. Hego Euskal Herrian, XVI. mende amaieratik gaztelaniazko historiografia apologetiko eta kantabrista
|
azaldu
zen foru erakundeen eta estamentu nobleen babespean. Ipar Euskal Herrian, XVIII. mende amaieran frantsesezko euskal historia aristokratikoak azaldu ziren bertako nobleen zerbitzuan.
|
|
|
Hego Euskal Herrian, XVI. mende amaieratik gaztelaniazko historiografia apologetiko eta kantabrista azaldu zen foru erakundeen eta estamentu nobleen babespean. Ipar Euskal Herrian, XVIII. mende amaieran frantsesezko euskal historia aristokratikoak
|
azaldu
ziren bertako nobleen zerbitzuan. Kasu bietan, euskal elite politikoek monarkia osoari (dela Espainiakoari dela Frantziakoari) zuzentzen zieten mezua, haren aurrean defendatu nahi baitzituzten euren pribilegioak, eta logikoki monarkia bakoitzeko erdara nagusian idazten zuten.
|
|
|
Bestetik, euskarazko narratiba historiko hauen kalitate historiografikoa, eredu gisa segitzen zituzten erdarazkoena bezain kaxkarra zen (garaiko erdal historiografian, soilik Oihenarten lana nabarmendu zen). Iragan urruneko garaiak
|
azaltzean
mitoz beterik eta zentzu kritikorik gabe egiten zuten, dokumentuen analisian oinarrituriko historia tenporal baten lekuan, euskararen iraupen ustez aldagaitzean oinarrituriko kontakizuna eskainiz. Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren.
|
|
|
[...] Historiografiari buruzko lanek, gainera, izan ohi dute ezaugarri amankomun bat, alegia, aspergarriak diruditela, batez ere ikasleentzat: ikasturte hasieran, azkar eta trakets
|
azaltzen
den gaia asignaturaren historiografiari buruzkoa izan ohi da. Agian ez dugu asmatzen.
|
|
|
Jada definizioren bat
|
azaldu
bazaigu ere, ikus dezagun zehatzago historiografia hitzaren esangura. Berba honek, gutxienez hiru adiera ditu.
|
|
|
Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin daiteke, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi
|
azaldu
zaigu: aurrekariak horixe izan dira, kronologikoki lehenago egin diren lanak, baina eskolarik eta jarraitasunik (tradiziorik) sortu gabe gehienetan.
|
|
|
Beraz euskarazko historiografiaren bilakaera han eta hemen abiatu eta berrabiatzen den narratiba multzo baten historia da, segida genetikorik gabe eta eten ugarirekin. Gainera euskarazko obrak beren baitan barik erdaraz egindako historiografia nagusiaren erdian
|
azaldu
dira, eta testuinguru horretan kokatzen ahaleginduko gara. Hola, euskarazko historiografiaren bilakaera kontestualizatzeko eta periodizatzeko, ardatz nagusi bi hartu ditugu kontuan:
|
|
|
hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea. Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak
|
azaltzeko
euskal letren bilakaera orokorra present izan dugu. Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu dira.
|
|
|
Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena
|
azaldu
zen, agian hamarkada batzuk lehenagotik zetorrena, baina une horretatik agerpen politiko zein literario guztiz berriak garatu zituena, epe berri bat irekiz. Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean
|
azaldu
behar zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere
|
azaltzen
da, baina askotan ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi batzuk etxeko sukaldekoak izan daitezke edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
–Zeure herria, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/ hark nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia eman zenion zerutik,/ zapore askotakoa, guztientzat atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna
|
azaltzen
zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi, hura bihurtzen. / Elurraren edo izotzaren antzeko izan arren,/ urte gabe jasaten zuen sua[?]?;.
|
|
|
Honekin guztionekin, hipotesiak bideratzea da sarritan bide bakarra, ez denez deskribapen zehatzik benetako egoera eta aktibitateez (ez dituzte
|
azaltzen
iturri gehienek). Terminologia ezezaguna ere bada, sarri dauden aipamen eskasetan tresna baten izena agertzen baita, baina ez da esaten zertarako zen.
|
|
|
Elikadura hobea zen: zenbait elikagaien hedapena aipatu behar da hori
|
azaltzeko
, lehenbizi eta behin, artoarena, animalia nahiz gizakientzat, XVII. mendetik?, lekariena, arrozaren gehitzea, mahatsondo mota produktiboagoena, eta, geroago, patatarena. Lekari motako zuhainen erabilera ere hedatu zen?
|
|
|
1983an ez zen ikastarorik eman eta hurrengo urteetan 6 hitzaldi solte, gehienak ikerketa lanekin lotuta. Hiru dira hutsunea
|
azaltzeko
argigarri zaizkigun arrazoiak. Alde batetik, sailaren barruan ikertzaileek hartutako pisua, ondorengo urteetan mantendu dena, irakaskuntza ertaineko irakasle eta bestelako pertsonen kaltetan.
|
|
|
Uste hauek euren eskutik argitaratutako artikulu eta panfletoetan hedatuko zituzten. Idazki hauetan, artistaren egitekoen artean gizartearekin harremana duten hainbat aktibitate badirela
|
azaltzen
zuten.
|
|
|
Arte guztiz errusiarra nahi zuten eta kanpo eraginetatik euren independentzia markatzeko elkarteak eratu zituzten, adibidez NOZH (Margolarien Elkarte Berria). Konstruktibismoak aurrikusitako artearen heriotzaren kontrako jarrera
|
azaldu
zuten, eta primitibismo edo arte herrikoian oinarrituta, arte industrialean murgildu ziren.
|
|
2004
|
|
|
Mercedesek
|
azaltzen
duenez, Zikuñagarako etxean egiten ziren lan hauek guztiz femeninoak ziren, isilpean egiten zirenak, eta isilpean ordaintzen zirenak.
|
|
|
Prozesu historiko honetan barneraturik, Hernaniko industrializazioa aurkitzen dugu, ondorengo orrietan
|
azalduko
dudana. Honetarako nire azalpena hiru ataletan banatuko dut.
|
|
|
CIOren kanpainak eta derrigorrez sindikatzeko eskaerak aurkaritza gogorra izan zuen, baina Presidentea ez zuten kontra. Lanaren Federazio Amerikarreko sindikatu batzuk estortsionatzaileen gidaritzapean eta CIO herrikoiak komunistek kontrolatzen zituztela
|
azaltzen
zuten frogak agertzean klase ertaina eta laguntza publikoa sindikatuetatik irteten hasi ziren, baita New Deal aren babesleak ere.
|
|
|
Etorkizunera begiratzen zuten argazkiak atera zituen, momentuko eskasia erakutsiz. Adibidez, bere argazkietan askotan lantegietako langile ziren umeak ikus daitezke; hauek, sistema ezegoki baten biktimak, baina era berean mundu hobe baten sinbolo gisa
|
azaltzen
dira. Hine k CNTI n (Haurren Lanaren Batzorde Nazionalean) lan egin zuen.
|
|
|
Argazkietan
|
azaltzen
den Amerika era inprobisatuan hazten dagoen herri bat da. Zailtasun handiko garai hauetan Agindutako Lurraren ideiek bizirik jarraitzen dute eta argazki hauetan amerikarren bizitza erakutsiz iragarritako promes hori salatzen dute; erreal eta idealaren arteko lotura argi eta garbi ikus daitekeelarik.
|
|
|
Halaber historia aztertzeko orduan arteek duten garrantzia ere agerian utzi nahi izan dugu. Askotan historia bakarrik doan giza zientzia bezala erakusten da, eta lan honekin agerian gelditzen da arteek, argazkilaritzak kasu honetan, historia marrazten eta
|
azaltzen
laguntzen dutela. Gainera garaiko politikariek horren kontzientzia izango zutela suposatzen dugu krisi garaian dirua eta denbora argazkilarietan gastatzeko.
|
|
|
Ahultasun estruktural horietako bakoitzean alterazio ekonomiko bat dago inplizituki. Osotasunak
|
azaltzen
du depresioaren laztasuna; eta konponbideen izaera ezegokiak denbora luzez irautera eraman zuen. 1929 aurretik, jada, ekonomia ondo ez zihoala erakusten zuten gertaerak jazo ziren, baina aberastasunaren ilusioak pixka batean iraun zuen.
|
|
|
(New Deal) eman behar zitzaiela esan zuen. Baina, inoiz ez zuen
|
azaldu
tratu hori eta kanpaina zertan oinarritzen ziren, batzutan Hoover en kontserbadorismoa errepikatzen zuela dirudi. Demokraten programak ez zuen alde gehiegi errepublikarrenarekin, ezberdintasun nagusiena lege lehorra ezeztatzeko asmoa zen.
|
|
|
2 atalean Historiaurrea
|
azaltzen
da. Giza bilakaera; protoeuskaldun ereduzkoen sorreraren teoriak; paleolito, neolito eta metal aroko aztarna, ekonomia eta jendartea; eta euskararen sorreraren inguruko teoriak azaltzeko proposatzen da.
|
|
|
2 atalean Historiaurrea azaltzen da. Giza bilakaera; protoeuskaldun ereduzkoen sorreraren teoriak; paleolito, neolito eta metal aroko aztarna, ekonomia eta jendartea; eta euskararen sorreraren inguruko teoriak
|
azaltzeko
proposatzen da. Ez daukat atal honen inguruan kritikarik (garai hau nire espezialitatetik aski urrun geratzen da).
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den
|
azalduz
.
|
|
|
moduan aipatu litzateke,. Handia? forma gaizki eginiko itzulpena baita (gaztelaniaz
|
azaldu
ohi den, el Mayor, ez baitagokio bere handitasun inperialari, baizik neba arrebetan zaharrena, hots nagusia izateari).
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki
|
azaldu
behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez dezan.
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan
|
azaldu
ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez dezan.
|
|
|
Aitzitik beste edozein historia ikasgaitan aurki daitezkeen erako balioen sustapena aipatzen du dekretuak: batetik ezaguera historikoaren inguruko balioen lanketa(, iraganarekiko interesa eta jakin mina piztea, oraina ulertzeko bitarteko gisa?,, zorroztasuna eta objektibotasuna indartzea?,, ikuspegiak eta interpretazioak behin behinekoak eta erlatiboak direla
|
azaltzea
–...) eta bestetik maila humano orokorrago bati dagozkion balioen indartzea(, tolerantzia?,, enpatia?,, elkartasuna?, emakumeen garrantzia historikoaz jabetzea, elkarrizketaren balioaz ohartzea gatazkak konpontzeko, bakea balio gisa estimatzea, giza eskubideen lorpen prozesu baloratzea, ingurugiroarekiko sentiberatasunean sakontzea...). 18
|
|
|
Kontzeptuen baitan txertaturik ematea, askotan esan dudanez, historia manipulatzea litzateke (eta zorionez ez da halakorik ageri dekretuan zehazturiko kontzeptuen atalean). Egokiena, jakina, kontzeptuak
|
azaldu ostean
, gaiak aukera ematen duenean, klasean balioen inguruko gogoeta eta debateak irekitzea litzateke. Baina eskola orduak aski mugatuak izanik nekez aurki daiteke astirik kontzeptuei adinako tartea eskaintzeko jarrera/ balioei, bereziki kontuan hartzen bada azken hauek ikasleen ebaluazioan aski pisu urria dutela.
|
|
|
ikasgaiaren dekretuak, beste edozein historia ikasgaitan agertu ohi diren antzeko prozeduren lanketa proposatzen du: iturrien analisia, testu iruzkinak, teknologia berrien erabilera, datuak
|
azaltzen
jakitea... Helburu teoriko gisa egokiak dira, nahiz batzutan 16 urteko ikasle baten gaitasunak kontuan izanik gehiegizkoak ere badiren(, zuzeneko eta zeharkako iturri historikoak bildu, erabili, aztertu, hipotesiak planteatu eta ondorioak atera dituzte?:
|
|
|
euskalduna eta europarra. Izan ere bere egitarauan ez da bakarrik euskal historia
|
azaltzen
baizik hau Europakoarekin batera emana da. Zentzu horretan Goihenetxeren proposamenari izenbururen bat jartzekotan, euskal historia?
|
|
|
Izatekotan DBHko gizarte ikasgaian sar liteke, baina adin horretan ez dago agian nahikoa sakontzeko astirik. Batxilergoko lehen mailako Historia Garaikide ikasgaian ere posible litzateke halakorik egitea, nahiz mundu osoko historia lantzen delarik ez den orekatua bertan euskal atal handi bat sartzea (ikasgaiaren helburua ez baita munduko eta Euskal Herriko historia erdibana kontatzea, baizik izatekotan munduko historia
|
azaltzea
, eta tartean, adibide konkretu bezala, euskal kasuren bat edo beste aipatzea). Kurtso berean dagoen hautazko Euskal Herriaren historia bai molda liteke hein batez Goihenetxeren proposamenekin, baina nik ez nioke hark proposatzen duen Europako historia orokorraren atala erantsiko, ikasgaia gehiegi ez zamatzeko.
|
|
|
Laburbilduz, ikasgai konkretuetan moldapenak akaso egin litezke, baina ideala Goihenetxek proposamena ikasgai konkretu batean aplikatzea barik bere filosofia abiapuntutzat hartu eta hezkuntza planak osotara eraberritzea litzateke, Madrildik ezartzen diren espainiar kuotak derrigor bete beharrik gabe. Hola, DBHn munduko, Europako eta Euskal Herriko historia tarteka liteke; Batxilergoko lehen mailan munduko historia garaikidea batetik eta Euskal Herrikoa bestetik banako ikasgaietan eman (eta azken hau hautazkoa izanik Espainiakoa historia ere hautazko gisa eskain liteke); eta batxilergoko azken kurtsoan, ostera ere, euskal eta europar historia elkartuta
|
azaldu
. Aldaketa ofizial horiek etorri artean irakasleek eurek badaukate hein batez euskal historia egungo planetan txertatzen joateko aukera, ez agian egitarau osoak aldatuz baina bai parte batzuetan.
|
|
|
Izan ere, oso oraintsu arte, eskoletan irakatsiriko historiaren helburua horixe izan da: ikasleen artean aberri batekiko identifikazio eta leialtasuna sortzea.4 Adibidez, frankismo garaiko testu-liburuetan, inolako lotsarik gabe
|
azaltzen
zitzaien ikasleei historiarekin sustatu nahi zen jarrera aberkoi hori:
|
|
|
Gainera, jende larrituok ahantzi egiten dute egun hezkuntzaren eragina inoiz baino txikiagoa dela ikasleengan: eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi
|
azaldu arren
) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiek... Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi).
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua
|
azalduz
, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
Diot hau, sarriegi euskal historia landu izan denean euskarazko testu historikoak guztiz baztertu direlako. Adibidez hainbat datu eskaintzen dituzte bertsoek eta kantuek (nekazarien bizimodua
|
azaltzen
dutenak, karlistadetakoak, Napoleonen gerretakoak...), euskal aldizkarietako artikuluek (Eskualdunakoak, Euskalzalekoak, Euzkadikoak, Argiakoak...), apaizen sermoiek (herritarren bekatuen inguruko salaketekin eguneroko bizitzaren inguruko albiste interesgarriak eskainiz), literatura lanetatik atera daitezkeen pasarte historikoek (Etxepare, Lazarraga, Axular, Mogel...), etab. Material oso heteroge... ez dago euskal testu historikoen bildumarik prest helburu didaktikoekin; eskuratuta ere egungo irakurlearentzat euskalkizko testu zaharrak sarritan erdal testuen itzulpen modernoak baino zailagoak dira; etab. Baina landuz gero hezkuntzan erabiltzeko moduko hainbat material baliagarri eskura liteke.
|
|
|
Orain arte
|
azaldutako
teoriak errealitatearekin alderatu guran, Euskal Herriko hezkuntzan euskal historia nola irakasten den aztertzeko kasu bat hartu dut. Konkretuki euskal hezkuntza ustez ongien dagoen Euskal Herriaren zatian, hots, Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskal historiaren egoera zein den aztertzen saiatu naiz.
|
|
|
guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan
|
azaldu
lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin:
|
|
|
Balioen gaia ebatzitzat emanik (nahiz, jakina, nirea proposamen soil bat den, diskutigarria guztiz), kontzeptu eta prozeduren auzia aipatu behar da. Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk
|
azaldu
dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz
|
azaldutako
konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean
|
azaltzeko
esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Errepublikar aldean, berriz, guardia zibila Guardia Nacional Republicana izatera pasa zen. Bi gorputzen arteko tentsioa Elizondon geratutako karabinero eta guardia zibilen artean
|
azaldu
zen. Izan ere, karabinero batzuk gerra egoera ezarri zenean ihes egin zuten, baina gelditutakoak, Iruñetik altxatuen tropak heltzean, frontera joatera behartu zituzten.
|
|
|
Gerra hasi baino lehen Baztango karlistek ez zeukaten erreketeen patruila antolaturik. Era berean, altxamenduarekin
|
azaldutako
gazte falangistak, lehen karlista izanak zirela uste izatekoa da.
|
|
|
Ondorengo kapituluak, artean, industrializazioak bizitza britainiarra noraino eraldatu zuen
|
azaltzen
du: jantziak (txapelak),, fish and chips?
|
|
|
deritzo. Bertan
|
azaltzen
denez, mugimendu sozialistek intelektualengan eta artistengan (ekonomikoki ziurtasun eza) eragin zuten; Baita ideologo politiko eta artisten arteko erlazioetan ere. Politikako eta arteko abangoardiak XIX. mendeko azkenaldian bateratu ziren, nahiz ondoren, modernismo erradikalaren lehenengo fasean banandu.
|
|
|
Hamargarren kapitulua, Harold Laskiri buruzko hausnarketa bat da. 1930 hamarkadetan Britainia Handiko politika laboristan izan zuen jarduna
|
azaltzen
da, kontuan izanda garai hau depresio ekonomikoari eta faxismoei dagokiola. Amaitzeko, 1945eko gobernu laborista, XX. mendeko administrazio erreformista nagusia nola bilakatu zen azaltzen da.
|
|
|
1930 hamarkadetan Britainia Handiko politika laboristan izan zuen jarduna azaltzen da, kontuan izanda garai hau depresio ekonomikoari eta faxismoei dagokiola. Amaitzeko, 1945eko gobernu laborista, XX. mendeko administrazio erreformista nagusia nola bilakatu zen
|
azaltzen
da.
|
|
|
Raymond Aron filosofoaren arabera, XX. mendea Alemaniaren mendea izan zitekeen Lehen Mundu Gerrak lurraldearen norabidea okertu izan ez balu. Ikuspegi horrekin bat dator Fritz Stern, eta halaxe
|
azaltzen
du El mundo alemán de Einstein liburuan. Zergatik gertatu zen Holokaustoa?
|
|
|
Ikuspegi antagoniko horretaz baliatzen da Stern edozein jarrera hartuta ere juduen asmo onak azpimarratzeko, eta, zentzu horretan, Alemaniak eman zien ordaina salatzeko. Alabaina, antagonismoak
|
azaltzeari
aberasgarria irizten badiogu ere, Israelgo estatua sortzeko prozesuari begira egileak ikuspegi onberegia agertzen duela iruditzen zaigu. Hau da, hainbeste sufrimendu pairatu ostean, Weizmann ek adierazi bezala juduek euren estatua sortzeko eskubidea zutela azaltzen du Stern ek.
|
|
|
Arazoa zera da: Saramagoren adierazpenen modukoen aurrean Israelgo gazteria asaldatu egiten da, sinetsi egiten ditu bertsio ofizialak, gurasoek Holokaustoa
|
azaldu
bai baina herrialdearen sorreraren historia ezkutatu egin dietelako. La Vanguardia egunkarian argitaraturiko elkarrizketa batean, gaur egun Bartzelonako Unibertsitatean irakasle den israeldar batek adierazi zuenez, lehen kolono haien ostean jaio diren belaunaldiak gezur eta ezjakintasunaren artean hazi eta hezi dituzte.
|
|
|
Alabaina, antagonismoak azaltzeari aberasgarria irizten badiogu ere, Israelgo estatua sortzeko prozesuari begira egileak ikuspegi onberegia agertzen duela iruditzen zaigu. Hau da, hainbeste sufrimendu pairatu ostean, Weizmann ek adierazi bezala juduek euren estatua sortzeko eskubidea zutela
|
azaltzen
du Stern ek. Liburuan agertzen diren datuak ikusita, pentsa daiteke Nazio Batuen Erakundeak sionismoari lehenago erantzun izan balio Holokaustoa ez zela zertan gertatu behar.
|
|
2005
|
|
|
1940an sortu zen talde hori, eta gerra-ostean paper aipagarria bete zuen. Batez ere, umeen hilkortasunaren kontra lan egin zuten, jaioberriak nola zaindu
|
azalduz
.
|
|
|
Aurreko bi ataletan emakumeen eguneroko bizitza Francoren diktadurapean nolakoa zen
|
azaldu
eta Falangeko Sección Femeninari buruz hitz egin ondoren, frankismoan emakumeak betetako paperaren irudi orokor bat egiteko falta den azken zatia ikusiko dugu. Frankismoaren kontra lan egin zuten emakumeei buruz eta oposizioko taldeetan egon ziren emakumeei buruz, beraz, zertxobait esango dugu.
|
|
|
Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio egoera
|
azaldu
eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
1938ko otsailean, Luque doktoreak Y. Revista para la mujer aldizkarian politika pronatalistaren printzipioak
|
azaldu
zituen: ama indartsuetatik jaiotako haur osasuntsu asko lortzea, beraz, ahalegin guztiak umeen osasun ona bermatzera bideratu behar ziren eta emakumeen gorputza, erditu bezain laster, helburu horretara bideratu behar zen.
|
|
|
ama indartsuetatik jaiotako haur osasuntsu asko lortzea, beraz, ahalegin guztiak umeen osasun ona bermatzera bideratu behar ziren eta emakumeen gorputza, erditu bezain laster, helburu horretara bideratu behar zen. 1940an, Sección Femeninako Osasun Nazionaleko aholkularia zen Luis Navas Migueloa doktoreak horrela
|
azaldu
zuen:
|
|
|
Txikikeriak alde batera utzita, landa eremuko ikerketa honekin morfema toponimikoen hiztegia egin zuen. Hiztegian argi ez dauden arrazoiengatik, morfema bakoitzaren esanahia euskarari esker
|
azaltzen
da. Baina Roman del Cerro-k zergatik uste du parekagarriak direla bertako toponimoak euskararekin?
|
|
|
211) eta itzulpenak horrela jarraitzen du inongo toponimo zehatzik gabe. Logikoena herrien izen propioa
|
azaltzea
izango zen, eta bertan, jainkosari zehaztea zeintzuk diren zehazki jaso behar/ nahi dituzten onurak edo babesak. Gainera bi aldiz. La hendidura?
|
|
|
Are gehiago bere metodoa baieztatzen omen du lingüística referencial delakoak adibide gehiago eskainiz. Horrela obraren sarreran erabilitako metodoa
|
azaldu ondoren
1990ko lanean jada azalduta datorrena, euskarak eta iberierak komunean dituzten morfemen zerrenda gehitzen du. Adibide xumea;
|
|
|
Are gehiago bere metodoa baieztatzen omen du lingüística referencial delakoak adibide gehiago eskainiz. Horrela obraren sarreran erabilitako metodoa azaldu ondoren 1990ko lanean jada
|
azalduta
datorrena, euskarak eta iberierak komunean dituzten morfemen zerrenda gehitzen du. Adibide xumea;
|
|
|
Ez dago jakiterik zertan oinarritu den hizkuntza bietako morfemak parekatzean, kontutan izanik euskarari dagokion zutabean morfemarik ez dela agertzen, baizik kategoria gramatikal ezberdinetako aditz, izen, deklinabide atzizkiak eta abar. Bestalde iberierak euskaraz zergatik jaso duen metamorforsia liburuan
|
azaltzeke
geratzen da, adibidez DIRGA k zelan eman duen trika (eusk.), jakinik gainera aitzineuskaran muta cum liquidarik ez zegoela. Beraz Roman del Cerro-k patxada osoz, azalpenik gabe ia, duela 2.000 urteko hizkuntza konparatzen du egungo euskararekin.
|
|
|
Roman del Cerro-k antzinako transkripzio fonetiko hau onartzeaz gain, gaur kutur oisor bezala irakurtzen baita, esanahi berria aurkitzen dio58, eta jada bere garaian J. Urkixok Beltran-i egotzitako akatsa gainditzeko, autoreak dei morfema isolatzen du (latinezko jatorria duen, tu kenduta). Hala ere oraindik gudu hitzaren euskal jatorria
|
azaltzea
geratuko litzaioke.
|
|
|
IV. Nola
|
azaldu
. PO.RRO.TE.N. PO.TE.N.I.N. agertzen diren/ p/ ak, egun uste denean iberierak/ p/ rik ez zuela? 68
|
|
|
Honetaz guztiaz gain, Bergua k bere signarioan dauden elementu batzuen erabilera eta ezaugarriak
|
azaltzeko
eta frogatzeke ditu, adib. YA., ri buruz hau baino ez dio: –tiene un régimen silábico especial?
|
|
|
4 Bergua k jarraitutako metodoaren pausu nagusiak lau dira, berak
|
azaltzen
ez dituenak, baina argi bereiztu ditugunak:
|
|
|
Laugarren liburuak, 1999 urtean kaleratutakoa, ez du ezer berririk eskaintzen, aldaketa bakarra zera da, liburuan tartesiar herriaren historiak lehentasuna hartzen duela hizkuntzaren aurrean. Ibero tartesiar atala aurreko lanetan hobeto
|
azaldutako
desziframenduaren sintesia da. Lan honen helburu nagusiak hauek dira:
|
|
|
198). Gainera erlijio honen ustezko kontzeptu batzuk kristau erlijioarekin bat datoz89 Alonso-k herri desberdinek duten erlijio antzekotasuna honela
|
azaltzen
du: erlijioa Saharako herrien iparralderako migrazioaren ostean, Iberiar Penintsula, Italia eta Greziar irletara heldu eta gorpuztu zen.
|