|
2022
|
|
|
Saldu daigun etxe hori eta dirutu, eta geu ondo bizi. Beste leku
|
askotan
arrotz egi ten da, norbait dirutu dela entzutea. Ea ausardia apur batekin, ezin al da esan mezutu, adibidez?
|
|
|
Bertan behera, pandemiaren zurrunbiloan indartu den lokuzio hitz magiko ho rietakoa da: planak, egitasmoak, programa
|
asko
bertan behera geratu dira. Hitz bi dira berez, banan idatziak, baina hiztunon sentieran elkarkuntzan bil duak:
|
|
|
Frantsesez," vaccinologie", eta europar hizkuntza nagusi gehienetan osagai greko latindar biez osaturiko berau dugu: " vaccinus" latinekoa eta" logia, logos" greziera izenetik garatu den atze hitza, beste eratorkuntza
|
askotan
bezala, ezagutza eremuren baten zientzia edo jakintza adierazten duena.
|
|
|
" Huna non zure sabelean gatzatuko den haur bat". Eta
|
askoz
oraintsuago, Koldo Mitxelenak ‘gorpuztu’ adiera horrekin, baina gorputz hitz markatuagoa erabili ordez, honela adierazi zuen: " Lurreko lohiez gatzatuak eta mamituak daude lu rreko gauzak oro".
|
|
|
—Estatu Batuetako gizartearen dibertsitatea aipatu zuten lehengo batean lagun batzuek. Gizartea anitza dela esan ohi da
|
askotan
, hau da, gizartearen aniztasunaz hitz egin dezakegu. Baina guztiok dakigu anitz hitzak asko adierazten duela oro har.
|
|
|
—Anitz urtez, anitz aldiz, anitzetan esaten da Ekialde eta Iparraldean, Hegoaldeko gehienok urte
|
askotan
edo urte askoan diogunarentzat. Anitz, bere esangura propioan, asko da, edo asko eta asko, baina beti ere zenbatekoaz, zenbatze neurriaz dihardugula.
|
|
|
—Anitz urtez, anitz aldiz, anitzetan esaten da Ekialde eta Iparraldean, Hegoaldeko gehienok urte askotan edo urte
|
askoan
diogunarentzat. Anitz, bere esangura propioan, asko da, edo asko eta asko, baina beti ere zenbatekoaz, zenbatze neurriaz dihardugula.
|
|
|
Bakarrean zein izenez lagunduta, anitz zenbatzaile zehaztugabea da;
|
askotan
izen zenbakarriaz dator, beste batzuetan izen zenbakaitzaz. Kokapenari begira, izenaren aurrean ageri da gehienetan (anitz lore), baina ondoan ere jar li teke (esker anitz).
|
|
|
anitzak direla; hainbat, hainbeste direla hau edo hori egiten dutenak adierazteko. Esango bagenu bezala,
|
askoak
. Bigarren mailako erabilerak ditugu mugatzailedun hauek, baina biak zenbateko neurriaren, eta ez dibertsitatearen adierazle.
|
|
|
Anitza, mugatzaile sigularraz ageri den gehienetan, izen edo adjektibo bihurtu dugulako da,
|
askoa
edo ugaria esatea bezala. Dotrina klasiko batetik hautaturiko esaldiaz argiturik:
|
|
|
" Ez dago inolazko bitasunik zerbaiten alde(...) ari direnen artean, askotariko aniztasuna baizik" (MEIG, VII, 162). ‘Era
|
askotako
ugaritasuna’, esan nahi du.
|
|
|
Hurbile na, eta sarri darabilguna: era
|
askotakoa
. Esan daiteke:
|
|
|
Esan daiteke: Era
|
askotako
jendea del a Estatu Batuetako gizartean. Guztitariko ointzat hartuta, era guztietakoa erabil dai teke, eta esan:
|
|
|
Era guztietako jendea bizi dela Ameriketan. Bigarren hau aurre koa baino markatuagoa da berez, baina dibertsitatearen orokortasuna eta neutro izaera hobeto islatzen ditu beharbada, era
|
askotakoa
dela esanda baino. Era askotako jendea dagoela munduan esaten denean, den denak ez direla onak ere azpitik adierazi ohi da.
|
|
|
Bigarren hau aurre koa baino markatuagoa da berez, baina dibertsitatearen orokortasuna eta neutro izaera hobeto islatzen ditu beharbada, era askotakoa dela esanda baino. Era
|
askotako
jendea dagoela munduan esaten denean, den denak ez direla onak ere azpitik adierazi ohi da.
|
|
|
· Eta hirugarren bat horren perifrasiaz: askotarikoa izatea edota era
|
askotakoa
izatea.
|
|
|
Eta adjektiboaren kategoria, edo askotariko –edo guztitariko edo edotariko– adnominalak erabiliz, edo euron perifrasiak: era
|
askotako
, era guztietako.
|
|
|
Argi hitzaren inguruan garatu direnen artean, ezagunenetarikoa argi haste Iparraldeko izena dugu, gutariko
|
askok
, hitzez entzunda baino kantu bidez
|
|
|
Bide batez gehi dezagun, gazte
|
askok
ez dakizkiten bi izen erabili izan zirela XX. mendean, lehen erdian berariaz, erresuma baten buru ziren gizon emakumeak izendatzeko. Latin sunda hori uxatu behar eta, euskara garbikotzat, euskal hitz purutzat Sabino Arana Goirik XIX. mendearen hondarrean fundatu zituenak:
|
|
|
Faktoriako geziak [2021 urteko testu bilduma] 140 men dean ere: dakusat (dakust), dantzu, dazaugu bezalako adizkiak, eta
|
askoz
ge hiago lehenagoko mendeetan. Hala, Lazarraga poeta arabarrak XVI. mendean, behin, behintzat, darabilen nirteanean, ‘irten nintzen’ adierarekin.
|
|
|
—Alarma egoeraren epea bukatzeaz batera, hiriburu eta gune urbanoetan bereziki, guda egoera batetik atera bagina bezala, prebentzio neurri guztiak ahaztu eta araurik ez balego legez, jarrera ausartak azaldu dira hainbat lagunengan, gazteriarengan batez ere. Holakoentzat, gaztelaniaz" temerario" hitza erabili dute
|
askok
behin eta berriz. Zer izen egokitu dakieke jarrera ausart horiei?
|
|
|
E. Erkiagak ongi egokitu zuen irakaskuntza girora hitz hau: " Eskola nagusi honetara[...] era
|
askotako
ikasleak dabe jokera. Gazteak batzuk, beste batzuk areago, asi barriak, isil samar egoten dakienak" (Arranegi).
|
|
|
Gaur egungo belaunaldietako jende
|
askok
hitz elkartuok ahaztu samar ditu, eta KO genitiboaz erabiltzen ditu: alboko herriak batzuek, aldameneko herriak beste batzuek, eta beste gehiago holakoak.
|
|
|
Gaztelaniaz" renta" finkatu dela-eta, euskaraz behartuak al gaude testuinguru horretan ere, maileguz aspaldi geuretua dugun errenta hitza erabiltzera? Ez zaigu egokiena iruditzen, errenta hitzak badituelako beste esangura batzuk,
|
askoz
ezagunagoak.
|
|
|
· Hau ere esan dezakegu: pandemia zoritxarreko hau dela gure gizartean giza-talde
|
asko
arnasa esturik egon direla, biziko, ez biziko. Eta leuntzeedo arintze fasean sartu garenean, gizartea arnasberritzen hasi dela.
|
|
|
Adu txarreko zerbait, patu txarren bat gerta ez dadin, erritu formula gisa gaztelaniaz zabal dabilena. Baina beste hizkuntza
|
askotan
ere bai. Zura, zur sendo gogorra, lagungarri eta babes izan dugu gizakiok mendez mende.
|
|
|
Euskaraz ez ditugu geureak, ez zura ukitu –ez zurari ikutu–, halako beldurgarri baten aurrean edo kaltegina den norbait uxarazteko. Egia esanda, ordain
|
askorik
ere ez dugu, hori adierazteko hari harira datorrenik. Zein proposatu?
|
|
|
|
Askotan
itzulpena hitzez hitz egitera jotzen dugu. Zuzenean itzuli ordez, ez ote litzateke beste modu batera esanda ulergarriagoa izango?
|
|
|
Rücklaufsperre, euskaraz atzerabide langa, atzerabide muga edo atzerabide ba rrera itzul daitekeena. Hizkuntza hori, beste kontzeptu
|
askotan
bezala, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko lehen hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
Hizkuntza hori, beste kontzeptu askotan bezala, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz
|
askotan
jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko lehen hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
ingurumena babestu, ingurumenaren defentsa... Baina ez dezagun ahaztu esparru
|
askoz
zabalagoan erabili izan dela hitz ho ri.
|
|
|
Petrolio erreserbak, indioen erreser bak... Erreserba mota
|
asko
dira. Naturari gagozkiola, erreserba naturala baino nahiago nuke natura babesgunea, biosfera gune babestua, natura babeslekua edo horrelakoren bat.
|
|
|
Esanahia: ‘aho kopaoa’, ‘ahamen txikia’, gazt. ‘bocado’ Okela hitza berez euskara zabalekoa dugu, eta lehenago gaur baino
|
askoz
hedatuago zebilen, baina esangura berezituaz. Okela eta haragi ez ziren bat.
|
|
|
—Informatikaeta digitalizazio munduan euskaraz gaur sarri entzuten dugun esapidea da, baina hiztun
|
askori
, oraindik ere, bitxia egiten zaiona: arrakala digitala.
|
|
|
—Badira, hala ere, beste hitz
|
asko
, herri hizkeran esanahi bat dutenak eta gaurko kultura modernoan bestelako esanahi batekin egokitu direnak.
|
|
|
—Gizartea aldatu ahala, eta jakintza arlo
|
askotan
edo gehienetan euskara sartu ahala, ahaleginak egitera behartuak gaude erabiltzaile euskaldunok, geure hiz kuntzan ordain egokiak bilatzera. Horietariko batzuek arrakasta izango dute, beste batzuek ez.
|
|
|
Gehienetan sexu indarkeria edo genero indarkeria esanda, ongi
|
asko
ulertzen da. Maileguzko adjektiboetara jotzen ibili behar al dugu beti?
|
|
|
ast apitoa, txatxala, mamala eta abar. Eta aurrekoak baino bortitz gordinagoa da alu kumea, baina hiztun
|
askok
horrelakoxe hitzetan bakarrik erabiltzen dute alu ize na, balio figuratuaz.
|
|
|
Aditz multzo gisa maite izan Iparraldeko tradizioan erabili izan da lehen testu idatzietatik, baina Hegoaldean
|
askoz
oraintsuago, XX. mendetik ho nuntz.
|
|
|
" –Egun on
|
asko
euki dizule, ontziko maisu gaztia. / –Halango asko ekar dizule, linde damatxu gaztia".
|
|
|
" Carroña" hitzetik adierazi nahi dugunerako etekinik ateratzekotan, haratustel hitzetik abiatuko ginateke. Haratustela, haragi ustela da, euskaraz hanhe men era
|
askotara
izendatzen dena: haragi ustela eta okela ustela ere esaten zaio.
|
|
|
Behin entzun nion lagun bati, lehendakari izandako bati esaten: " Politikari
|
askok
ustel urten deuskue".
|
|
|
Lupuak joko al hau! Leku
|
askotan
lupua deitu izan zaio, inoren ahuleziaz, debilitateaz, baliatzen denari.
|
|
|
—Maskara hitzak hain gauza
|
asko
eta ezberdinak adierazten ditu ezen, ez da, beharbada, aiutuena orain gure artean zabaltzen doan muturretako estalki horrentzat. Inauterietan mozorrotzen dena ere maskaratu egiten da, hau da, mas karaz soinekotzen da.
|
|
|
Beste proba modu
|
asko
ere badira. Jostunarengana doanean bat, jantzi berriaren neurriak hartzera, azken proba bat egitea ohikoa izaten da, ea soinean on do egokitzen denentz.
|
|
|
Eta euskaraz ere goraka dator, gaur egungo gizarte teknologien bidez batez ere. Areagotu egin da teleosagai dun eratorrien sorkuntza eta hedakuntza pandemiaren zurrunbiloan, bakar tu egoera ho rre tan; jarduera
|
asko
lantokitik at egitera zuzenduak izan garen horretan. Urrun dik, telebidez lan egiteko estiloa iraunkortu da, agian lu zaroko.
|
|
|
Telelanean jende
|
asko
ari da. Eta horren azpilan bihurtu dira telebilerak:
|
|
|
Eta horren azpilan bihurtu dira telebilerak: lanegoi tza itxi duten erakunde, elkarte eta enpresa
|
askok
, bilera presentzialen ezinean, telebatzar edo telebilerak egitera jo behar izan dute.
|
|
|
Kaloria gutxikoak izanik, gizentzeko beldurrik ez dago gaztaina janaren ondorioz. Mineralak eta bitamina
|
asko
(C eta D batez ere) dituzte. Jaki trinko eta gihartsuak dira.
|
|
|
—Gaztaina mota
|
asko
al dago gurean?
|
|
|
—Gabonetan jan edanean, batez ere, egin ohi diren gehiegikeriek ondorena ekartzen omen diote norbere gorputzari. Ajea esaten diogu leku
|
askotan
jai osteko hurrengo eguneko gorputzaldi txarrari. Ajea esaten al zaio leku guztietan?
|
|
|
—Biharamuna | biharamona, eta [bihamona] ahoskatuta
|
askok
. Hau ere zabal entzuten den hitza dugu.
|
|
|
Hitz hori ahuntzak direla eta ere erabiltzen da, ahunzkara
|
askoz
urriagoa delako erabileraz. Ondorioz, lekurik askotan arkara eta arkaratu hitzekin estaltzen da ahuntzen gorabehera ere.
|
|
|
Hitz hori ahuntzak direla eta ere erabiltzen da, ahunzkara askoz urriagoa delako erabileraz. Ondorioz, lekurik
|
askotan
arkara eta arkaratu hitzekin estaltzen da ahuntzen gorabehera ere.
|
|
|
—Animalia bat baino gehiagorentzat, edo era orokorragoan erabiltzen diren hitzen artean aipa daitezke honako batzuk. Hitz hauek, eratorriak edo elkartuak oro har, adberbio kategoriakoak izan ohi dira, izen kategoriakoak baino
|
askoz
sarriago. Aipa ditzagun hurrengoak:
|
|
|
· Bero adjektiboa, baina aditzarekin multzo eginez, zabal eta animalia
|
askorentzat
erabiliak dira, bero egon edota berotuta egon bezalakoetan. Ardi beroa esaten diote Nafarroako herri batzuetan arkara dagoen ardiari.
|
|
|
· Gura edo guran abere izenari atzean erantsita, aurrekoa baino
|
askoz
murritzagoa eremuz eta erabileraz. Lehen osagaitzat ar eta zaldi edo asto dutela eraikiak dira:
|
|
|
Herri hizkeran, hizkera arruntean erabilera
|
askoz
ugariagoa izan du puta hitzak, edo bere soilean, edo elkarkuntza eratorkuntza bidez erabilita. Garakuntza horren lekuko diren hitz elkartu eta eratorri batzuk gogora ditzagun.
|
|
|
—Astebete da Kanarietako La Palma uharteko Cumbre Vieja mendi tontorra harri gorri jaurtika hasi zela. Euskaldunok ez dugu geure lurraldean horrelako
|
askorik
ezagutu, ezta bizi izan ere, baina euskaraz ere sortu eta garatu dira natura fenomeno horren inguruko hitzak. Hauta itzazu hamar hitz.
|
|
|
Aurtiki, edo jaurti, eta egotzi aditz adierazkorrak izan daitezke bota hedatuagoaren sinonimotzat, sumendiak kraterean gora, magma osatzen duten gai so lido, isurkari eta gasezkoen irteera bortitza adierazteko. Baina natura fenomeno hori iraunkorra ohi denez, urtika adberbio zaharra datorkigu eraFaktoriako geziak [2021 urteko testu bilduma] 148 erara, eta ziurki botaka baino
|
askoz
irudikorrago eta biziagoa. Egozka adberbioak ere balioko liguke.
|
|
|
Gaztaina garauak biltzen dituen inguru azal arantzadunari era
|
askotara
deitzen zaio euskararen eremu zabalean. Euskaltzaindiaren EHHA bilduman, mapa eta guzti bildurik dator, zer izen eman izan zaion euskal hizkeretan barrena.
|
|
|
Zergatik heldu ez, hiztun
|
asko
partila gaituen arrasto hitzari. Beroni tira eginez, proposamen bi egin daitezke euskal terminologiaren azokan, nork erosi balego:
|
|
|
Piztietara bagatoz, kontu jakina da piztia batzuk usain hartzaile
|
askoz
hobeak direla gizakiok baino. Usain hartzaile eta arrasto hartzaile ia hitz bikiak dira esanahiaren aldetik.
|
|
|
Bigarren era bat gara daiteke, ezetza ointzat harturik. Badugu esapide ezagun bat euskaraz, hiztun
|
askorentzat
berezko eta naturala dena: ezetzera dagoena edo ezetzera daudenak.
|
|
|
Hara: " Badirudi, ko kotzian bizarra eta ginbailla edo kasketia buruban jantzi ezkeroz, euskeraz itz egitiaz lotsatu egiten dirala euskaldun
|
asko
" idatzi zuten Tolosako Euzkel Egutegiyan orain mende bat(). Eta Agustin Anabitartek aldi bere tsuan:
|
|
|
—Patxi Zabaleta euskaltzainari eskatu diot iritzia: nafarra, legegizona, eta herritar
|
askorekin
harremanean dagoena Nafarroan, euskaldun zein erdaldun.
|
|
|
Eratorkuntza tipo hau guztiz da emankorra euskaran, bai tradizio idatzian, bai berbetan, eta berdin gaur egungo hitz sorkuntzan ere: zientzia gaie tan zein edozein arlotako kontzeptu berri
|
askoren
terminologian.
|
|
|
Gaztelaniaz eta erromantze hizkuntzetan izen sustantiboetarako joera dagoen kasu
|
askotan
, euskaraz beste egitura batera jo ohi dugu. Hain as paldi ez dela, batzar orokor batean, kide batzuen artean zalaparta edo istilua sor tu zela-eta, mahaiburu egiten zuenak erregutu zien:
|
|
|
—Osasun arrazoiak zirela medio sortu zuten esamoldea, baina
|
askotan
ezkutuko arrazoi politikoen aitzakian ere erabili izan da. Frantziak, 1822an osasun hesi hori ezarri zuen Pirinioetan.
|
|
|
Jakingarria da, bestalde, adiera horrek, Biz kaian barik, Iparraldean duela tradiziorik zaharrena eta sendoena. Gipuz koan ere bai pitin bat, baina
|
askoz
zabalagoa, nolanahi ere, Nafarroan, Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan. Gipuzkera hizkeretan da urrien erabilia.
|
|
|
Labayru Fundazioan eginiko ibilbide luze horretan, kargu
|
asko
izan ditu: zuzendari izan da urteetan, eta erakundearen Artezkaritza buru, egun. Fundazioaren Euskara Arloaren arduradun izan da, erakundea I977ansortu zenez gero.
|