|
2000
|
|
|
Giroari bagagozkio, garai jakin batean girotu ditu gertaerak: Primo
|
de
Riveraren diktadura garaian: 1932 urteko Nafarroa euskaldunean, beraz.
|
|
|
Nobelan isladatzen den giroa funtsean, Primo
|
de
Rivera, diktadorearen garaiko baserritarren sinesmenetan oinarritzen da. Batetik, erlijio kutsukoa; eta bestetik, mitologiaren inguruan hedatzen dena.
|
|
|
J. A. Primo de Rivera fundatzaileak Espainiaren naziotasuna, unidad de destinoen lo universal? zeritzan hartan ezartzen zuen (Primo
|
de
Rivera 1952: 65, 67):
|
|
|
Primo
|
de
Rivera-ren pentsamenduan, nazioaren baitan hizkuntzarena bigarrenmailako funtsa da (Primo de Rivera 1952: 86), baina horrek ez du esan nahi huskeriahistorikoa denik, hain zuzen, unidad de destino en lo universal?
|
|
|
Primo de Rivera-ren pentsamenduan, nazioaren baitan hizkuntzarena bigarrenmailako funtsa da (Primo
|
de
Rivera 1952: 86), baina horrek ez du esan nahi huskeriahistorikoa denik, hain zuzen, unidad de destino en lo universal?
|
|
|
1920ko hamarkadako lehen urteetanBartzelonako langileriaren aurka metodo guztiak erabili zituena, harik eta Gobernuakberak kargutik kendu behar izan zuen arte. Primo
|
de
Rivera-rekin Gobernaziotik lanegin zuen, berriz ere langileriari aurre eginez. Franco-k deitu zue nean, Gobernaziokolanetarako ongi prestatuta zegoen, ba, Mz.
|
|
|
J. A. Primo
|
de
Rivera fundatzaileak Espainiaren naziotasuna, unidad de destinoen lo universal, zeritzan hartan ezartzen zuen (Primo de Rivera 1952:
|
|
|
Primo
|
de
Rivera, J. A., (1952): Obras completas de...
|
|
|
Hego Euskal Herrian irratia Primo
|
de
Rivera-ren diktadurapean sortu zen. Donostiar askorentzat egun handia izan zen 1925eko irailaren 29koa, egun hartantxe hasi baitzen emititzen Radio San Sebastián (EAJ).
|
|
|
Ez zuen, hortaz, inoren uzkia musukatzen ibili beharrik. Bestaldetik, diplomaziarako trebetasuna ez zen On Migelen bertuterik nabarmenena, eta horrek maiz orduko botere faktiko nagusien etsaigoak erakarri zizkion, horien artean Primo
|
de
Rivera jeneralarena edo Espainiako erregearena berarena. Beraz ez zait bidezkoa iruditzen Unamunori" eguzkia nora zapiak hara" delako etiketa leporatu nahi izatea.
|
|
|
Kanpo dinamika 20ko hamarkadaren hasieran aregotu zen (adibidez, Irlandako errepublikarrekin izandako harremanak eta Riftarrei azaldutako elkartasuna), Comunion Na cionalista Vasca eta EAJ banandu ziren arren. Primo
|
de
Riveraren erregimena ezarri zenean, ordea, moteldu egin zen berriz dinamika hori. Guztiarekin ere, 20ko hamarkadaren bigarren zatian datu interesgarri batzuk agertu ziren, hala nola CNVkoek paneuropeismoa bereganatzea eta aberkideek Nazioen Elkartera txostenak bidaltzea (6 kapitulua," Kanpo jarduera Primo de Riveraren garaian():
|
|
|
Primo de Riveraren erregimena ezarri zenean, ordea, moteldu egin zen berriz dinamika hori. Guztiarekin ere, 20ko hamarkadaren bigarren zatian datu interesgarri batzuk agertu ziren, hala nola CNVkoek paneuropeismoa bereganatzea eta aberkideek Nazioen Elkartera txostenak bidaltzea (6 kapitulua," Kanpo jarduera Primo
|
de
Riveraren garaian(): trantsizio fasea").
|
|
2001
|
|
|
Primo
|
de
Rivera
|
|
|
" Uso arrazoizkora" heltzea (bizitzaren gailur zen orduan une hori, nahiz zehazkiro mugatua ez egon) Primo
|
de
Riveraren nagusitasunarekin bateratsu gertatu zitzaidan, eta ez dago beste argiren beharrik gauzak zer nolatan zebiltzan jakiteko. Sorterri nagusiaren maitasuna fraideek, erdi frantses erdi arabar?
|
|
|
24 Primo
|
de
Riveraren diktadura ondoan, 1929an, sortu zen aldizkaria. Euzko Gaztedik bultzatua eta hizkuntza aldetik garbizale eta sabindarra zen.
|
|
|
Segur aski kulpa osoa ez zen bi maiteminduena izanen, baina kontua da trinketean guttitan bezalako animazioa jarri zela. Barandalla ohartu zen aziendak ezin zituela gobernatu, eta portugesak" Primo
|
de
Rivera!!!" garrasi egin ondotik, multzo handi batek, trumoia bezala," Fuera!!!" erran zuenean, aski zela iruditu zitzaion eta kanpora bidali zuen bazterrak nahasi zituen pareja," Fuera, bai! Orain fuera zuek biak!
|
|
2002
|
|
|
ETA Canovas, Primo
|
de
Rivera edo Godsakoen asmoen ilunpetara goaz, hein handi batean, 76 Erreforma politikoaren itzul bidaia den honetan. Egunen batean, ezker abertzalearen ondoren, lege horren jo puntuan aurki daitekeen partidu sorta zabala konturatzen hasita dago horrelako zerbait gerta dadin erabakigarria ez dela batek egiten duena, baizik agintea duenari une bakoitzean komeni zaiona.
|
|
|
Ia belaunaldi sozialista bakoitzak, estutasunean bere ongizatea eta demokrazia konplituaren artean aukera egin behar izan duenean, hautu bertsua egin du: F. Gonzalezek, 76an PK legez kanpo uztea onartu ezezik txalotuz; Largo Caballerok, CNTren aurka Primo
|
de
Riverarekin kolaboratuz...
|
|
|
Batasunaren ilegalizazioaren aldekoak zein kontrakoak, guztiak jabetzen dira erabakien garrantziaz. XIX. mende bukaerako Gamazada, Primo
|
de
Riveraren garaiko ilegalizazioak, 1936ko Estatutua, edota Gernikako Estatutuaren onarpenak berak utzi duten antzerako lorratz historikoa utz dezake Batasunaren ilegalizazioak. Goizegi ere izan daiteke halakorik aipatzeko, baina epe motz eta ertainera, neurri honek ondorio ugari izango dituela dago gehientsuenon burutan.
|
|
|
Egia da, horregatik ikusten ditut Primo
|
de
Riveraren diktaduraren garaiarekiko antzekotasunak, orduan ere abertzale batzuk eta sozialistak, esate baterako, legalitatean egon ziren eta Aberri guztiz ezabatua. Momentuz gu gara, eta gero beste batzuk etorriko dira, eta ez EAJ, haiek dioten bezala, hori zelofanaren diskurtsoa da.
|
|
|
Ikusten dugunez, eleberriak bizitza latz eta zorigaiztoz betea kontatzen du, sarritan erotismo dosi handiz atondua. Istorioa 1923an hasten da, Primo
|
de
Riveraren diktaduran, eta 1936an, II. Republikaren amaieran, bukatzen.
|
|
|
5 Hogeiko hamarkadako zabalkunde nabarmena, hazkunde ekonomikoorokorrari eta Primo
|
de
Rivera-ren diktadura garaiko herri lanen politikarilotu behar zaiena.
|
|
|
– Primo
|
de
Rivera-ren Diktadura
|
|
|
el caso vasco, Madril.Ramos, C. (1987): . El nacionalismo vasco entre la Dictadura de Primo
|
de
Rivera yla II Republica?, Espacio, Tiempo y Forma, 1, 275
|
|
|
Aurrean izan dugun bigarren arazoa, kronologia zehatzarena da. Historialarion artean zalantzak daude garai horren hasiera eta bukaera zehazteko orduan; baina II. Gerra Karlistaren amaiera eta Primo
|
de
Rivera-ren diktadura azterketatikkanpo utzita, 1876 eta 1923 urteen tartera mugatu dut azterketa. Lanetik kanpo geratzen da, era berean, Ipar Euskal Herriko produkzio bibliografikoa, III. Errepublikaren garaia() Hego Euskal Herriko epe bereko historiarekin parekatzeatentagarria izan arren.
|
|
|
Irratiak sortzearen aldeko ekimenarekin batera, estatu espainiarreko gobernuak komunikabide berri haren funtzionamendua arautu beharra aurreikusi zuen, eta, beraz, hainbat pauso eman eta gero, gobernuak irratia arautzeko dekretu bat argitaratu zuen 1923ko otsailean?, indarrean jarri zen irrati hedapenerako lehenengo arautegia 1924ko maiatzean4, Primo
|
de
Rivera-ren gobernupean. 1924ko arautegiaren arabera, irrati hedapenaren zerbitzuaren jabegoa estatuarena izan arren, irratien kudeaketa eta ustiapena esku pribatuetan geratzen zen, horretarako gobernuak emandako kontzesioen bitartez.
|
|
|
Falange Española de los Trabajadores. José Antonio Primo
|
de
Rivera politikari espainiarrak sortutako alderdi politikoa izan zen. Irratiek alderdi horren siglak bereganatu zituzten izendatzeko.
|
|
|
38). Beraz, Primo
|
de
Rivera-ren diktadura amaitzean Hego Euskal Herrian martxan ziren irrati guztiak Unión Radio enpresarenak ziren.
|
|
|
Doña Remedios zuen izena. Emakume ezkongabea zen, berrogei bat urte zituena, eta ikasleei eskola orduetan España gora eta España behera ibiltzen zitzaiena –edo España gora eta España gorago, hobeki–, orain José Antonio Primo
|
de
Riveraren balentriak kontatzen zizkiela, orain Francorenak. Baina Sarak beste historia batzuk ere entzun izan zituen etxean, guztiz bestelakoak, batik bat bere amona Doloresek –amaren amak– kontatuak.
|
|
2003
|
|
|
Dena den, amets eder horiek oro, Hegoak Iparrari 1920ko hamarraldian bidaliak ditugu, baina hamarraldi horretan berean Hegoaldeak jasan Rif-eko gerlak eta ondotik etorriko zaien Primo
|
de
Rivera jeneralaren diktadurak izanen dituzte bere ondorioak Euskal Herrietan eta Espainiako estatu osoan.
|
|
2004
|
|
|
Hona landutako garai batzuk: ...za presentziaren lehen lekukotasunak, euskaldunak erromatarrek lurraldea konkistatu zuten garaian, geroztik jasan zituzten inbasioak eta lurraldeen lehen zedarriak, Nafarroako erresumaren irmotzea eta gainbehera, bandoen arteko gerrak, erregimen foralen finkatzea eta sistema horren krisia, liberalismo politikoa, karlistaldiak, klase gizartearen ezartzea eta bilakaera, aldaketa demografikoak, Primo
|
de
Riveraren diktadura, 1936ko Gerra Zibila eta ondorengo diktadura, trantsizioa, sistema autonomikoa, Europan txertatzea...
|
|
|
Testuinguru honetan kokatu behar da, batetik, Euskaltzaleak elkartea, Pri mo
|
de
Riveraren diktaduraren garaian sortua, 1926an, Arrasaten egindako Eus kal Egunaren ondotik. Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen.
|
|
|
Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte hauek Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz. Primo
|
de
Rivera go bemu buruaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako... Testuinguru honetan ko katu behar da Euzkaltzale Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an sortu eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle taldea 1929ko urte hasieran.
|
|
|
Euzko Gaztedija k zazpi urteko tunela pasatu ondoren kaleratzen du Euz kerea aldizkaria, justu Primo
|
de
Riverak gobemua utzi aurreko urtean, 1929an. Hurrengo urtean, 1930eko ekainaren 8an, hertsirik zeuden Bilbako egoitzak irekiko dira berriro eta, honela, Euzkeltzale Bazkuna elkarteak bere lehengo biderari, aurreko hamarkadan bideratua zuenari emango dio segida.
|
|
|
eta segidan Bigarren gerra). Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo
|
de
Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez dezan.
|
|
|
38 Primo
|
de
Riveraren diktaduran, estatua gehiago indartzeko somaten a sortu zuten, talde paramilitar modura. Somaten aren jatorria berez katalana da eta Aro Berritik dator baina Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko.
|
|
|
Bizkaiko Gazte Katolikoen lehendakaria izan zen. Nazionalismoa ere oso barneratua zeukan; Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura aurretik EAJko kidea zen. Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen egunean agertu zen lehenengo aldiz jendaurrean (IV); garai horretan Getxoko alkatea zen, jadanik abokatu lanak bazterturik zeuzkan eta politikan sartua zen guztiz.
|
|
|
1933 Jose Antonio Primo
|
de
Riverak Falangea sortzen du. Hitler Alemaniako buruzagi izendatzen dute.
|
|
2005
|
|
|
Berge eta G. Balpardaren gidaritzapean. Primo
|
de
Rivera eta Francoren diktaduratan agintari bihurtu ziren.
|
|
|
1934ko ekainean jaio zen Falangeko Sección Femenina, Idazkaritza Orokorraren menpe. Hasiera batean, Jose Antonio Primo
|
de
Riverak ez zuen oso begi onez ikusi; bere ustez, beraiena gizonezkoen mugimendu bat zen, eta testuinguru horretan, emakumeek ez zuten lekurik. Baina Falangeko militanteen arreba eta eskaera ugarien ondorioz, eta Falangeak lehen urteetan behar izan zuen laguntza kontuan hartuz, azkenean SF sortzea onartu zen.
|
|
|
1937Ko SFren estatutuan argi eta garbi erakusten da gizonekiko duten menpekotasuna. Pilar Primo
|
de
Rivera, J. A. Primo de Riveraren arreba, izendatu zen SFren buru.
|
|
|
1937Ko SFren estatutuan argi eta garbi erakusten da gizonekiko duten menpekotasuna. Pilar Primo de Rivera, J. A. Primo
|
de
Riveraren arreba, izendatu zen SFren buru.
|
|
|
Erakunde berak ez zuen inolako aldaketarik jasan: SFren desagerpenera arte, 1977an, Pilar Primo
|
de
Rivera izan zen burua, eta partaideak ere, berdinak izan ziren gutxi gorabehera. Frankismoaren hasieratik amaierara arte, SF emakumea enkuadratzeko eta balore tradizional batzuen arabera doktrinatzeko helburua izan zuen erakundea izan zen, ideologia demokratiko eta feministen kontra.
|
|
|
Falangeko Sección Femeninak idatzi zuen 1961eko uztailaren 22ko, emakumearen eskubide politiko, profesional eta laboralei buruzko? legea eta Pilar Primo
|
de
Rivera izan zen Gorteen aurrean beraien proposamena aurkezteko ardura bete zuena. SF kezkatua zegoen geroz eta emakume gehiagok etxetik kanpo lan egiten zutela ikusita, baina argi zutenez ezin zela joera hori atzera bota, emakumeak beraientzat egokiak ziren lanbideetara bideratzen saiatu ziren.
|
|
|
SF kezkatua zegoen geroz eta emakume gehiagok etxetik kanpo lan egiten zutela ikusita, baina argi zutenez ezin zela joera hori atzera bota, emakumeak beraientzat egokiak ziren lanbideetara bideratzen saiatu ziren. Horrek ez du esan nahi SFk bere oinarriak traizionatu zituenik, Pilar Primo
|
de
Riverak Gorteetan emandako hitzaldian argi utzi zuen bezala:
|
|
|
alde batetik, Gaztelako Isabel, emazte eta ama eredugarria izan zenez gero; eta beste aldetik, Teresa de Jesus, obedientzia eta lanerako gogoaren eredu bezala. 1937an, Pilar Primo
|
de
Riverak Teresa Sección Femeninaren patroi izendatu zuen. Emakume horren hitzen arabera:
|
|
|
Itsasoko arriskuetan bizi ziren milioi bat lagun horiek ez zeukaten, lehorreratutakoan, aterpetuko zituen su bazter gozorik inon. Hori Francok esan zuen, eta bazegoen egiarik gezur hartan, gure herrikoak behintzat beste diktaduran, Primo
|
de
Riverarenean armadoreek berek merke jaso eta garesti saldutako etxe estu, zikin eta umeletan bizi ziren, honek argituko dizu zergatik ezin giro patriotikoagoa egon zen egun hartan gure herrian: errenta merkeko pare bat ziento etxe, gaineratuaz dozena, etorria zen mustera Generalisimoa.
|
|
|
Xegama eta bere morroiak ikusi nituen plazaren buruan, whisky ordainaren bila zetozen. Lasterkari eman nion etxerantz Primo
|
de
Rivera karrikatik barrena. Ezkaratzak irekiak edukitzen ziren garai hartan herrian gauez ere, galernako portu.
|
|
2006
|
|
|
A. RIVERA. Joan den mendeko 20ko hamarkadan, Primo
|
de
Riveraren diktaduran, Francesc Macia mugitzen hasi zen katalan nazionalistak, komunistak, anarkistak... bildu eta Miguel Primo de Rivera Ejerzitoko kapitain generala Kataluniatik botatzeko. Bitartean Euskal Herriak ekaitzari bizkarra eman zion eta kultur arloetan murgildu zen.
|
|
|
A. RIVERA. Joan den mendeko 20ko hamarkadan, Primo de Riveraren diktaduran, Francesc Macia mugitzen hasi zen katalan nazionalistak, komunistak, anarkistak... bildu eta Miguel Primo
|
de
Rivera Ejerzitoko kapitain generala Kataluniatik botatzeko. Bitartean Euskal Herriak ekaitzari bizkarra eman zion eta kultur arloetan murgildu zen.
|
|
|
Eta horrek ziurrenik, berriro ere, BPGaren %20arekin du zerikusia. Francesc Cambo Espainiako koroako ministro izan zen bitan Primo
|
de
Rivera iritsi baino lehen. Aldiz, ministro izatera iritsi zen lehen euskal nazionalista Irujo izan zen.
|
|
|
Espainiako Armadako" Primo
|
de
Rivera" paraxutisten brigadako bozeramaileak iragarritako" ikuskizunak" gatazka baino ez du eragin, gaur eguerdian, Algortako Ereagako hondartzan. Eduardo Andrade Getxoko PPko zinegotzia tartean zela, txaloka eta" Viva España" oihukatuz jaso dituzte soldaduak Igeretxe hotel aurrean batutako berrehun bat armadazalek, militar musika bandaren doinuei so zeudela.
|
|
|
Arima hori desesperatuki salbatzearren Ortega-ren jokaera Primo
|
de
Rivera eta Franco-ren aurrean ez da gure gaia. Unamuno-k azkeneraino herriaren arimaren edo esentzia espainolaren minak geroz eta minduago jarraitu du423 Beharbada min obsesibo horrek esplikatzen ditu haren jarreraren batzuk, ez bereziki ereduzkoak intelektual kritiko batentzat, azkenaldian bereziki424.
|
|
|
1932an El Genio de España argitara du, hori falangearen testu oinarrizkoetakoa izango baita: " libro sano", autorearen hitzetan," que por fin sale de la" atmósfera de hospital" [Ortega-ri mailegaturiko esamoldea] en que los libros terapéuticos sobre la enfermedad de España estaban oclusos desde muchos años" 793 (José Antonio Primo
|
de
Rivera ere" fervoroso secuaz de Ortega" deklaratzen digu berak) 794 Kritikatik hasiko gara, ongi ikusarazten baitu, bere garaian (gerra zibilaren aurretik) Ortega-ren inguruak garbi eduki duela haren arrazialismo eta arrazismoa.
|
|
|
1927an Hendaian dago, Primo
|
de
Rivera-ren ihesi" desterruan", Espainiara begira, hispanitateaz meditatzen (hispanitate hau Espainitatea soil da, Latinoamerika gabe). " Digo Hispanidad y no Españolidad para incluir a todos los linajes, a todas las razas espirituales, a las que ha hecho el alma terrena –terrosa sería acaso mejor– y a la vez celeste de Hispania(...).
|
|
|
Hala Alderdi Sozialistak, zuzenean asko eta zeharka gehiago, euskaldunentzat identitate espainola gotortzen zuen bitartean, hemen herri bat –identitate bat– desagertzen ari zen, hori sozialisten arazoa izan gabe. Inoiz ez da izan sozialisten arazoa – klase borrokagatik behin, internazionalismoagatik gero, bozketako estrategiagatik hurrena, hurrendamuan zuhurrago delako Primo
|
de
Riverarekin kolaboratzea, noizbait abertzaleak klerikalistak omen zirelako, edo Errepublikak aurreragoko lanik bazuelako. Etorri zen Franco, debekatu eta jazarri zuen euskara, pizkunde literarioa zanpatu, eskolak espainolismoaren burdinola bihurtu:
|
|
|
Eta noizbait, larriaren larrian, pentsamendu liberal hau, autoritario bilakaturik, prest ageri da" cirujano de hierro" baten irtenbidea onartzeko ere, h. d., diktadura(" la política más difícil, que es la política quirúrgica" esango du Ortega-k halaber), arima espainol gaixo hori sendatzearren (Costa), hor Tierno Galván ek prefaxismo espainol bat salatu ahal izateraino (Costa, Macías Picavea) 130 Estatu indartsu bat, aberri berria egiteko, eskatuko du Unamuno-k Valentziako Ateneoan konferentzian 1902an (liberalismoak –" con su libertad y su democracia abstractas" – porrot egin ei du);" puede ser que el militarismo salve a España", iritziko dio 1906ko otsailaren 25ean Zarzuelako konferentzian; Ferrer Guardia-ren fusilamendua Bartzelonako Aste Tragikoan txalotu egin du (gero damutu), eta 1936an militarren altxamendua publikoki defendatu du eta bere laguntza eskaini (berriro damutu edo arte). " Liberal" hauek (Menéndez Pidal, Ortega, Marañón, etc.) problemarik gabe onartuko dute diktadura, Primo
|
de
Rivera lehenengo, Franco gero. Maeztu-k, liberaletik autoritario bilakatua jada, Instituziokoak aitzindaritzat ezagutuko ditu.
|
|
|
Ez da bakarrik handitasuna iraganean jartzen delako (etorkizuna iraganean), ezta gaizkia beti" bestearen" errutzat jotzen delako ere, baizik are gehiago, ongi nazionalaren eredutzat handikeria forma batzuk ipintzen direlako, lekurik eduki ez luketenak gizarte moderno gizatiar, askezale eta sozial batean. Askatasuna eta, kontzeptu politikoak, azkenean" nazioa", arimaren –arima alde batetik esentzialki zerutar, bestetik orain gaixotuaren– kategorietan pentsatzen badira, ezin da ez laprast egin anbiguitate larrietan, laster ikusi den bezala, intelektual" liberal" askok Primo
|
de
Rivera-ren diktaduraren aurrean hartu duen jarreran.
|
|
2007
|
|
|
1917ra arte sarritan eten ziren eskubideok, eta data horretatik aurrera salbuespen egoera nagusitu zen Espainian. Are gehiago, 1923tik aurrera egoera hori larritu egin zen, Primo
|
de
Riveraren Diktadurarekin.
|
|
|
Primo
|
de
Riveraren diktadurapean lan arautegia sistematizatzeko lehenengo ahaleginak egin ziren. Alabaina, Espainiako bigarren errepublikan arautu zen oso osoan lan kontratua, eta lehenengo aldiz arautu zen langileen eta ugazaben elkartzeko askatasuna.
|
|
|
2 Primo
|
de
Riveraren diktadurak 1929an Konstituzioa eraldatzeko egin
|
|
|
Erregeak deitu eta desegin behar zituen, eta dakigunez, desegite eskubidea gehiegi erabili zen. Esaterako, 1876 eta 1923 urteen bitartean. Primo
|
de
Rivera jeneralaren estatu kolpearen data?, Gorteak hogei aldiz desegin ziren, gutxi gorabehera bi urte baino apur bat gehiago irauten zuten, Konstituzioan bost urte ezarrita zeuden arren. Erregeak Gorteen batzarraldiak eten zitzakeen, eta hori ere askotan gertatu zen, batez ere Alfontso XIII.aren agintaldian.
|
|
|
Konstituzioaren X. titulua garatu zuten, batetik, 1876ko abenduaren 16ko Legeak, 1870eko abuztuaren 20ko Udal eta Probintzia Legeak eraldatu zituenak, eta, bestetik, 1877ko urriaren 2ko Udal eta Probintzia Legeek eta 1882ko abuztuaren 29ko Probintzia Lege Organikoak. Bestalde, Primo
|
de
Riveraren diktaduran hurrengo hauek ere onetsi ziren: hasteko, 1924ko martxoaren 8ko Errege Dekretu Legea, Udal Estatutua onesten zuena, eta 1924ko martxoaren 20ko Errege Dekretu Legea, Probintzia Estatutua onesten zuena.
|
|
|
1922ko martxoan, Sánchez Guerra Gobernura itzuli zen, eta abenduan García Prietok ordeztu zuen, 1923ko iraila arte iraun zuen kabinetean. Data horretan, Miguel Primo
|
de
Rivera Kataluniako kapitain jeneralak estatu kolpea egin zuen, eta diktadura ezarri zen.
|
|
|
Baina eraldaketa horiek ez zuten arrakastarik izan eta Berrezarpeneko erregimen politikoa itzulbiderik ez zuen krisian murgildu zen 1917tik aurrera. 1923an erabat suntsitu zen, Primo
|
de
Rivera jeneralaren diktadurarekin, hain zuzen ere, koroak onartutako diktadura zena. Argi dago hori guztia bateraezina zela 1876ko Konstituzioan ezarritako erregimenarekin eta, horregatik, diktadura erregimena Konstituzioa eraldatzeko proposamen berri batekin legitimatzen ahalegindu zen.
|
|
|
2 Primo
|
de
Riveraren diktadurak 1929an Konstituzioa eraldatzeko egindako proposamenak
|
|
|
Egiaztatu dugunez, aspalditik zetorren krisia oso sakona zen: terrorismoa Katalunian, grebak, atentatuak, baja asko Marokoko gerran, etab. Giro horretan, Primo
|
de
Rivera Kataluniako kapitain jeneralak espainiarrei aldarrikapen bat egin zien 1923ko irailaren 12an, eta estatu kolpea egin zuen. Espainiako historian «pronuntziamenduen» tradizioan beste urrats bat izan zen hori.
|
|
|
Alfontso XIII.a erregeak egoera berria onartu zuen, eta diktadoreari botere osoak eman zizkion. Horrela, Primo
|
de
Riveraren diktadura hasi zen, 1930eko urtarrila arte luzatu zena. Diktadoreak, lehenengo etapan, gobernu militarra ezarri zuen (Direktorio Militar izenekoa), eta 1925eko abendua arte iraun zuen.
|
|
|
1925eko abenduan, diktaduraren bigarren etapa hasi zen, Direktorio Zibil izenekoa, Primo
|
de
Rivera buru zuen Gobernuarekin, eta kide militar eta zibilek osatuta (adibidez, José Calvo Sotelo barruan zegoen). Erregimena Unión Patriótica alderdia indartzen ahalegindu zen diktadurari gizarte babesa emateko, baina Maroko behin betiko baketzea lortu zuen arren, gizarte sektore garrantzitsuekin arazo larriak izan zituen (esaterako, armadarekin, batez ere, Artilleriarekin?, edo Unibertsitate munduarekin? 1928ko Unibertsitate Estatutua dela bide?).
|
|
|
erregeak ez zion harrera beroa egin, erregimeneko politikariek ere ez zuten babestu eta erregimenaren aurkako guztiek aurre egin zioten. Ordurako, Primo
|
de
Riveraren diktadurak herriaren babesa eta babes politikoa, ekonomikoa eta militarra galduta zituen: Artilleriarekin tenkadurak zeuden, diktaduraren aurka konspirazio militarrak egin ziren, ikasleen gatazkak, pertsona askok Nazio Biltzarrean sartzeari uko egin zioten, eta ekonomian eta gizartean krisi sakona zegoen.
|
|
|
Artilleriarekin tenkadurak zeuden, diktaduraren aurka konspirazio militarrak egin ziren, ikasleen gatazkak, pertsona askok Nazio Biltzarrean sartzeari uko egin zioten, eta ekonomian eta gizartean krisi sakona zegoen. Horren guztiaren eraginez, Primo
|
de
Riverak, 1930eko urtarrilaren 26an, kapitain nagusiei «ohar ezofizial» baten bidez galdetu zien ea armadak konfiantza berresten zion. Kapitain nagusien erantzunean koroarekiko fideltasuna soilik aipatu zen eta diktadoreak mezua berehala ulertu zuen.
|
|
|
Diktadorea Frantziako hiriburuan hil zen martxoaren 17an. Horrela amaitu zen Primo
|
de
Riveraren diktadura.
|
|
|
Gobernua Dámaso Berenguer jeneralaren esku utzi zuen 1930eko urtarrilaren amaieran, eta azken hori konstituzio legezkotasunera itzultzen ahalegindu zen, Gobernuarekin batera 1876ko Konstituzioaren zina eginez. Gobernuak urte bereko abenduaren erdialdea arte iraun zuen eta herrian «Diktaleuna» esan zitzaion, Primo
|
de
Riveraren «Diktaduraren» aurrez aurre. Herriarekin ondo konpontzeko, Gobernuak ikasleen liderrak askatu zituen, diktadurak errepresaliatutako irakasleei katedrak itzuli zizkien eta diktadurak desegindako Artilleriako kideei amnistia eman zien.
|
|
|
Kongresua Alcalá Zamora lehendakariaren agintaldian lehenengoz desegin zen, eta azaroan hauteskundeak deitu ziren (horietara bi alderdi politiko berri aurkeztu ziren: José María Gil Roblesen CEDA eta José Antonio Primo
|
de
Riveraren Espainiako Falangea). Hauteskundeetan eskuinak irabazi zuen.
|
|
|
Bestalde, zona errepublikarrean, Gorteek 1936ko urrian Euskal Estatutua onetsi zuten, Gobernuak Herri Armada sortu zuen, Nazioarteko Brigadek gerran esku hartzea onetsi zuen, CNT Gobernuan sartu zuen eta egoitza Valentziara eraman zuen. Azaroan José Antonio Primo
|
de
Rivera Espainiako Falangeko liderra Alacanteko espetxean fusilatu zuten, eta 1937ko maiatzaren erdialdean Errepublikako azken Gobernua eratu zen, Juan Negrín buru zela. Urrian, Errepublikako Gobernua Bartzelonara eraman zuten, tropa frankistek aurrera egin zutelako; hain zuzen ere, tropa horiek Bartzelona 1939ko urtarrilean hartu zuten.
|
|
|
Organo horrek bazuen aurrekaria Espainiako historian: Primo
|
de
Rivera jeneralaren Konstituzio Proiektuan ezarritako Erresumako Kontseilua. Erregimen frankistako Oinordetza Legean ezarritako organoaren buru Gorteetako lehendakaria zen eta hurrengo hauek osatzen zuten:
|
|
|
Alfontso XII.a, tronutik kanpo geratutako Isabel II.aren semea, tronura igo zen. 1874tik aurrera, konstituzio historiaren laugarren aldia abiatu zen, oro har «berrezarpen» deitua, guztietatik luzeena; Primo
|
de
Riveraren diktaduraren (Alfontso XIII.a erregeak berak baimendua) ostean monarkia amaitu eta II. Errepublika ezarri zen, 1931n. Berrezarpen osoan, indarreko Konstituzioa 1876koa izan zen.
|
|
|
Arauketa horri esker, adibidez, 1876 eta 1917 urteen bitartean, eskubide garrantzitsuenak hamazazpi aldiz eten ziren, eta 1917tik aurrera, salbuespen egoera ohikoa izan zen herrialdean. Nola ez, egoera hori areagotu egin zen Primo
|
de
Riveraren diktadurarekin, 1923tik aurrera.
|
|
|
Alfontso XII.aren eta horren alargun María Cristina erreginaren agintaldietan, Estatuko buruzagitza alderdien gainetik egon zen, eta ez zen borroka politikoan sartu; baina Alfontso XIII.aren agintaldian, erregeak hutsegite bat izan zuen, hain zuzen ere, politikan zuzenean esku hartu zuen, eta, horren ondorioz, Koroa apurka apurka higatu egin zen. Koroaren ospe galera ezin izan zen gelditu Alfontso XIII.a erregeak Primo
|
de
Rivera jeneralaren estatu kolpea eta horren diktadura onartu zituenetik. Diktadura amaitzean, erregea eta monarkia gainbehera etorri ziren eta, horren eraginez, II. Errepublika iritsi zen zuzen zuzenean.
|
|
|
Oinarri horietatik abiatuz, BHren helburu orokorra da gizabanakoek garatzeabake positiboa lortzeko beharrezkoak diren ezagutzak, balioak eta gaitasunak.Hala, BHk gizakiak hezten ditu gatazkak konpon ditzaten indarkeriarik gabe etamodu sortzaile batean, justizia soziala, oreka ekologikoa eta pertsonen, taldeenzein nazioen arteko harmonia sustatzeko moduan(
|
De
Rivera, 1991). Helburu horikontuan hartuz, BHk honako heziketa lerro hauek lantzen ditu:
|
|
|
|
De
Rivera, J. (1991): –La Psicologia de la Paz en los Estados Unidos?, Revista dePsicologia Social, 6 (1), 87
|
|
|
Agian laster beteko dira Hirurak Baten edo, behintzat, Bizkai Gipuzkoetan (Arabak ba ote du autodeterminatzeko eskubiderik? Primo
|
de
Riveraren diktadura garaiko EAJ Aberri alderdiaren arabera, bai, eta Zuberoak ere bai).
|
|
2008
|
|
|
1905etik 1945era denetik bizi izan zuten. Mundu mailako bi gerra, 36ko gerra, errepublika, Primo
|
de
Riveraren diktadura, Alfonso XIII.a, Franco, Errusiako iraultza...". Azken 40 urtetan gauzak ez dira horrenbeste aldatu Euskal Herrian, ez da horrenbesteko joan etorririk izan.
|
|
|
Biak serio serio eta biak neuri begira. Francisco Franco eta Jose Antonio Primo
|
de
Rivera ei ziran". Aiko hemen adibidea darakuskuna zelan frankotarrek behin konkistau euskuenean lurra, abiatu ziran kontzientziak okupatzen, kasu honetan eskolaren bitartez umetxuen nortasun gurietan suzko orbanak zintzelez josiz.
|
|
|
Biak serio serio eta biak neuri begira. Francisco Franco eta José Antonio Primo
|
de
Rivera ei ziran. Argazki bien erdian kurutzea.
|
|
|
Gerra baino urte batzuk lehenago izan zan doña Julia izeneko maistra bat be, Primo
|
de
Riveraren diktadura sasoian. Gure etxeko sala eta geletako hormetan argazki eta oroigarri asko zintzilikatu ebazan gure amak.
|
|
|
–Aitak Miguel de Unamuno deitzen den gizon batekin hitz egin du eta desterratuta dago erregeari buruz eta Primo
|
de
Riverari buruz txarto hitz egiteagatik?.
|
|
|
Komunismoaren aurka daude, Franko bezalaxe; komunismoa zapalduta, askatasuna lortuko dugu. Horiek askatasunaren gerrari dira, Jose Antonio Primo
|
de
Riveraren modura, borrokalari handiak eta patriotak.
|
|
|
eskari partikularra. Maiz zuzendu zen gutunez edo bisita pribatuan apezpikuengana, Diputazioetara, gobernadore zibilagana, erregeagana, aita santuagana, Primo
|
de
Riveragana, herri interesen alde zerbait eskatuz, bere prestigio kulturala baliatuz. Ospe horretan oinarrituz agintariei zuzentzea jokabide intelektuala bada ere, ez hainbeste modu pribatuan egitea.
|
|
|
Gainera 1919an Euskaltzaindia sortu zenetik horrek bultzada berria eman zion Azkueren produkzioari. Primo
|
de
Riveraren diktadurak eta Espainiako II. Errepublikak ez zuten aldaketa berezirik eragin Azkueren ekoizpenean. Aldiz Gerra Zibilak eta frankismoak eten garbia markatu zuten.
|
|
|
Nolanahi ere, hiztegi proiektua 1922an onartu arren zenbait urtez etenda egon zen. Primo
|
de
Riveraren diktadura berehala ezarri izanak ez zuen asko lagunduko hiztegiaren hastea. Nolanahi ere, erregimen hura amaitu aurretik berreskuratu zen asmoa Akademia baitan, zehazki 1926an.
|
|
|
Edozein kasutan euskal prentsaren egoerak okerrera egin zuen 1923 amaieran, Primo
|
de
Rivera espainiar jeneralak estatu kolpea eman zuenean. Militarren aginduz Bizkaian euskarazko testu eta zutabe guztiak ilegalizatu ziren:
|
|
|
Euzkadiren euskarazko atala, EuzkoDeya eta JaungoikoZale osorik, La Gaceta del Norteko euskarazko artikuluak... Azkuek eta Nazario Oleagak militarrekin negoziatu eta prentsan euskararen erabilera baimentzeko eskariak egin zituzten, baina arrakastarik gabe507 Azkuek ordea ez zuen etsi eta 1924an, Primo
|
de
Riverari berari idatzi zion. Aurreko urtean gobernadore zibilari esandakoen antzekoak errepikatu zizkion, behar izanez gero konfiantzazko zentsoreak erraztea eskainiz.
|
|
|
Aurreko urtean gobernadore zibilari esandakoen antzekoak errepikatu zizkion, behar izanez gero konfiantzazko zentsoreak erraztea eskainiz. Baina emaitzarik gabe508 Azkue hirugarren aldiz, oraingoan aurrez aurre, saiatu zen Primo
|
de
Riverarekin hitz egiten auzi hau konpontzeko, baina lortu gabe. Izatez, baliteke Euzkadi egunkariak eskatu izana fabore hori509 Kasu hauetan bada, Azkue ez zen ari euskara eredu jakin bat ezartzeko borrokan, baizik euskara bera babesteko, edonolakoa izanik ere euskara hori.
|
|
|
Izan ere, Primo
|
de
Riveraren diktaduraren amaieran, Euzkeltzale Bazkunakoek beren behinolako EuzkoDeya haren tokian aldizkari berri bat sortu zuten, Euzkerea hilabetekaria(), hau ere osotara sabindarra, baina jada ez euskara hutsez, baizik gaztelaniarekin batera erdibana. Izenak, jakina, Euskaltzaindiaren buletinari, Euskera ri, ematen zion erantzuna, edukian ere Euzkereak sarritan ekiten zuelarik Akademiaren aurka eta Sabino Aranaren autoritate osoaren alde511 (Bidenabar Euskera ere Bilbon argitaratzen zela aipatu behar da, Akademiaren aktak euskaraz, eta txostenak eta gisakoak euskaraz zein gaztelaniaz argitaratuz).
|
|
|
509 Azkuek 1924.05.13an Narciso Estenagari igorritako gutunean (in ABA EUS 1924) aipatzen dio nola bidali zion lehenago eskutitza Primo
|
de
Riverari, eta ondoren, berau Bilbora etorri zenean «recibo del Consejo Directivo de un diario de esta localidad [Bilbokoa: pentsa liteke Euzkadi egunkaria dela] encargo de procurar verme con su Excelencia para exponer el asunto [euskarazko artikuluena].»
|
|
|
Lehen ordainketak 1921ekoak dira: 750 pta Hazparneko kolegioari, beste horrenbeste Donostiako Koruko Andre Mari ikastetxeari, Lekarozko kaputxinoen ikastetxeari, etab.275 Dirulaguntza horiek, Euskaltzaindiko artxiboan dauden urteroko gastuen txostenek erakusten dutenez, mantendu egin ziren harik eta 1923an Primo
|
de
Riveraren diktadurapean euskarazko irakaskuntza etenda geratu zen arte.
|
|
|
Saio hauek guztiak Primo
|
de
Riveraren estatu kolpeak geratu zituen. Izan ere, diktadura hasi eta berehala, 1923ko azaroko zirkular batek gaztelaniazko hezkuntzaren derrigortasuna ezarri zuen («se recuerde a los maestros no olviden sus obligaciones[...] de enseñar la lengua castellana en sus respectivas escuelas y de dar las enseñanzas en el mismo idioma»289).
|
|
|
Baina hala ere, ez zion utzi eskoletan euskararen presentzia minimo bat bermatzeko zenbait ahalegin egiteari. Hola 1924ko maiatzean Primo
|
de
Rivera Euskal Herri ingurura joateko izan zenean, Azkue harekin biltzen saiatu zen. Bi eskari egin nahi zizkion:
|
|
|
Zuzeneko gestio saioak ez zuenez arrakastarik izan, Azkuek bitarteko bat erabili nahi izan zuen, Estenaga, Ciudad Realeko apezpiku euskalduna. Baina horrela ere ez zuen lortu Direktorioa auzi honetaz interesaraztea298 Edozein kasutan Azkuek idatziz utzi zuen Primo
|
de
Riverari zer esan gura izan zion:
|