|
2000
|
|
|
Giroari bagagozkio, garai jakin batean girotu ditu gertaerak: Primo
|
de
Riveraren diktadura garaian: 1932 urteko Nafarroa euskaldunean, beraz.
|
|
2001
|
|
|
24 Primo
|
de
Riveraren diktadura ondoan, 1929an, sortu zen aldizkaria. Euzko Gaztedik bultzatua eta hizkuntza aldetik garbizale eta sabindarra zen.
|
|
2002
|
|
|
Egia da, horregatik ikusten ditut Primo
|
de
Riveraren diktaduraren garaiarekiko antzekotasunak, orduan ere abertzale batzuk eta sozialistak, esate baterako, legalitatean egon ziren eta Aberri guztiz ezabatua. Momentuz gu gara, eta gero beste batzuk etorriko dira, eta ez EAJ, haiek dioten bezala, hori zelofanaren diskurtsoa da.
|
|
|
Ikusten dugunez, eleberriak bizitza latz eta zorigaiztoz betea kontatzen du, sarritan erotismo dosi handiz atondua. Istorioa 1923an hasten da, Primo
|
de
Riveraren diktaduran, eta 1936an, II. Republikaren amaieran, bukatzen.
|
|
|
5 Hogeiko hamarkadako zabalkunde nabarmena, hazkunde ekonomikoorokorrari eta Primo
|
de
Rivera-ren diktadura garaiko herri lanen politikarilotu behar zaiena.
|
|
|
– Primo
|
de
Rivera-ren Diktadura
|
|
|
Aurrean izan dugun bigarren arazoa, kronologia zehatzarena da. Historialarion artean zalantzak daude garai horren hasiera eta bukaera zehazteko orduan; baina II. Gerra Karlistaren amaiera eta Primo
|
de
Rivera-ren diktadura azterketatikkanpo utzita, 1876 eta 1923 urteen tartera mugatu dut azterketa. Lanetik kanpo geratzen da, era berean, Ipar Euskal Herriko produkzio bibliografikoa, III. Errepublikaren garaia() Hego Euskal Herriko epe bereko historiarekin parekatzeatentagarria izan arren.
|
|
|
38). Beraz, Primo
|
de
Rivera-ren diktadura amaitzean Hego Euskal Herrian martxan ziren irrati guztiak Unión Radio enpresarenak ziren.
|
|
2004
|
|
|
Hona landutako garai batzuk: ...za presentziaren lehen lekukotasunak, euskaldunak erromatarrek lurraldea konkistatu zuten garaian, geroztik jasan zituzten inbasioak eta lurraldeen lehen zedarriak, Nafarroako erresumaren irmotzea eta gainbehera, bandoen arteko gerrak, erregimen foralen finkatzea eta sistema horren krisia, liberalismo politikoa, karlistaldiak, klase gizartearen ezartzea eta bilakaera, aldaketa demografikoak, Primo
|
de
Riveraren diktadura, 1936ko Gerra Zibila eta ondorengo diktadura, trantsizioa, sistema autonomikoa, Europan txertatzea...
|
|
|
Testuinguru honetan kokatu behar da, batetik, Euskaltzaleak elkartea, Pri mo
|
de
Riveraren diktaduraren garaian sortua, 1926an, Arrasaten egindako Eus kal Egunaren ondotik. Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen.
|
|
|
eta segidan Bigarren gerra). Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo
|
de
Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez dezan.
|
|
|
38 Primo
|
de
Riveraren diktaduran, estatua gehiago indartzeko somaten a sortu zuten, talde paramilitar modura. Somaten aren jatorria berez katalana da eta Aro Berritik dator baina Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko.
|
|
|
Bizkaiko Gazte Katolikoen lehendakaria izan zen. Nazionalismoa ere oso barneratua zeukan; Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura aurretik EAJko kidea zen. Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen egunean agertu zen lehenengo aldiz jendaurrean (IV); garai horretan Getxoko alkatea zen, jadanik abokatu lanak bazterturik zeuzkan eta politikan sartua zen guztiz.
|
|
2006
|
|
|
A. RIVERA. Joan den mendeko 20ko hamarkadan, Primo
|
de
Riveraren diktaduran, Francesc Macia mugitzen hasi zen katalan nazionalistak, komunistak, anarkistak... bildu eta Miguel Primo de Rivera Ejerzitoko kapitain generala Kataluniatik botatzeko. Bitartean Euskal Herriak ekaitzari bizkarra eman zion eta kultur arloetan murgildu zen.
|
|
|
Ez da bakarrik handitasuna iraganean jartzen delako (etorkizuna iraganean), ezta gaizkia beti" bestearen" errutzat jotzen delako ere, baizik are gehiago, ongi nazionalaren eredutzat handikeria forma batzuk ipintzen direlako, lekurik eduki ez luketenak gizarte moderno gizatiar, askezale eta sozial batean. Askatasuna eta, kontzeptu politikoak, azkenean" nazioa", arimaren –arima alde batetik esentzialki zerutar, bestetik orain gaixotuaren– kategorietan pentsatzen badira, ezin da ez laprast egin anbiguitate larrietan, laster ikusi den bezala, intelektual" liberal" askok Primo
|
de
Rivera-ren diktaduraren aurrean hartu duen jarreran.
|
|
2007
|
|
|
1917ra arte sarritan eten ziren eskubideok, eta data horretatik aurrera salbuespen egoera nagusitu zen Espainian. Are gehiago, 1923tik aurrera egoera hori larritu egin zen, Primo
|
de
Riveraren Diktadurarekin.
|
|
|
2 Primo
|
de
Riveraren diktadurak 1929an Konstituzioa eraldatzeko egin
|
|
|
Konstituzioaren X. titulua garatu zuten, batetik, 1876ko abenduaren 16ko Legeak, 1870eko abuztuaren 20ko Udal eta Probintzia Legeak eraldatu zituenak, eta, bestetik, 1877ko urriaren 2ko Udal eta Probintzia Legeek eta 1882ko abuztuaren 29ko Probintzia Lege Organikoak. Bestalde, Primo
|
de
Riveraren diktaduran hurrengo hauek ere onetsi ziren: hasteko, 1924ko martxoaren 8ko Errege Dekretu Legea, Udal Estatutua onesten zuena, eta 1924ko martxoaren 20ko Errege Dekretu Legea, Probintzia Estatutua onesten zuena.
|
|
|
2 Primo
|
de
Riveraren diktadurak 1929an Konstituzioa eraldatzeko egindako proposamenak
|
|
|
Alfontso XIII.a erregeak egoera berria onartu zuen, eta diktadoreari botere osoak eman zizkion. Horrela, Primo
|
de
Riveraren diktadura hasi zen, 1930eko urtarrila arte luzatu zena. Diktadoreak, lehenengo etapan, gobernu militarra ezarri zuen (Direktorio Militar izenekoa), eta 1925eko abendua arte iraun zuen.
|
|
|
erregeak ez zion harrera beroa egin, erregimeneko politikariek ere ez zuten babestu eta erregimenaren aurkako guztiek aurre egin zioten. Ordurako, Primo
|
de
Riveraren diktadurak herriaren babesa eta babes politikoa, ekonomikoa eta militarra galduta zituen: Artilleriarekin tenkadurak zeuden, diktaduraren aurka konspirazio militarrak egin ziren, ikasleen gatazkak, pertsona askok Nazio Biltzarrean sartzeari uko egin zioten, eta ekonomian eta gizartean krisi sakona zegoen.
|
|
|
Diktadorea Frantziako hiriburuan hil zen martxoaren 17an. Horrela amaitu zen Primo
|
de
Riveraren diktadura.
|
|
|
Alfontso XII.a, tronutik kanpo geratutako Isabel II.aren semea, tronura igo zen. 1874tik aurrera, konstituzio historiaren laugarren aldia abiatu zen, oro har «berrezarpen» deitua, guztietatik luzeena; Primo
|
de
Riveraren diktaduraren (Alfontso XIII.a erregeak berak baimendua) ostean monarkia amaitu eta II. Errepublika ezarri zen, 1931n. Berrezarpen osoan, indarreko Konstituzioa 1876koa izan zen.
|
|
|
Arauketa horri esker, adibidez, 1876 eta 1917 urteen bitartean, eskubide garrantzitsuenak hamazazpi aldiz eten ziren, eta 1917tik aurrera, salbuespen egoera ohikoa izan zen herrialdean. Nola ez, egoera hori areagotu egin zen Primo
|
de
Riveraren diktadurarekin, 1923tik aurrera.
|
|
|
Agian laster beteko dira Hirurak Baten edo, behintzat, Bizkai Gipuzkoetan (Arabak ba ote du autodeterminatzeko eskubiderik? Primo
|
de
Riveraren diktadura garaiko EAJ Aberri alderdiaren arabera, bai, eta Zuberoak ere bai).
|
|
2008
|
|
|
1905etik 1945era denetik bizi izan zuten. Mundu mailako bi gerra, 36ko gerra, errepublika, Primo
|
de
Riveraren diktadura, Alfonso XIII.a, Franco, Errusiako iraultza...". Azken 40 urtetan gauzak ez dira horrenbeste aldatu Euskal Herrian, ez da horrenbesteko joan etorririk izan.
|
|
|
Gerra baino urte batzuk lehenago izan zan doña Julia izeneko maistra bat be, Primo
|
de
Riveraren diktadura sasoian. Gure etxeko sala eta geletako hormetan argazki eta oroigarri asko zintzilikatu ebazan gure amak.
|
|
|
Gainera 1919an Euskaltzaindia sortu zenetik horrek bultzada berria eman zion Azkueren produkzioari. Primo
|
de
Riveraren diktadurak eta Espainiako II. Errepublikak ez zuten aldaketa berezirik eragin Azkueren ekoizpenean. Aldiz Gerra Zibilak eta frankismoak eten garbia markatu zuten.
|
|
|
Nolanahi ere, hiztegi proiektua 1922an onartu arren zenbait urtez etenda egon zen. Primo
|
de
Riveraren diktadura berehala ezarri izanak ez zuen asko lagunduko hiztegiaren hastea. Nolanahi ere, erregimen hura amaitu aurretik berreskuratu zen asmoa Akademia baitan, zehazki 1926an.
|
|
|
Izan ere, Primo
|
de
Riveraren diktaduraren amaieran, Euzkeltzale Bazkunakoek beren behinolako EuzkoDeya haren tokian aldizkari berri bat sortu zuten, Euzkerea hilabetekaria(), hau ere osotara sabindarra, baina jada ez euskara hutsez, baizik gaztelaniarekin batera erdibana. Izenak, jakina, Euskaltzaindiaren buletinari, Euskera ri, ematen zion erantzuna, edukian ere Euzkereak sarritan ekiten zuelarik Akademiaren aurka eta Sabino Aranaren autoritate osoaren alde511 (Bidenabar Euskera ere Bilbon argitaratzen zela aipatu behar da, Akademiaren aktak euskaraz, eta txostenak eta gisakoak euskaraz zein gaztelaniaz argitaratuz).
|
|
|
Ez dut bilera hori gauzatu zenik inon aurkitu. Edozein kasutan, orain arteko adibideetan ikusten denez, Azkue, Primo
|
de
Riveraren diktadura garaian zehar euskara oinarrizko hezkuntzan sartzeko hainbat saiotan aritu zen. Moderazioz eta posibilismoz jokatuz.
|
|
|
Gerra Zibilak eta bereziki frankismoak eten zuen prozesu hura guztia. Azkuek, Errestaurazioan, zein Primo
|
de
Riveraren diktaduran eta Errepublikan, euskal hezkuntza lortzeko era guztietako saioak eta bitartekoak bilatu ostean (udaletxeen babespeko ikastegiak, ikastetxe erlijioso pribatuak, Diputazioen auzo eskolak, estatuaren tolerantzia euskarazko klase batzuk ezartzeko, autonomia estatutuari lotutako eskolak...), ez zuen Francorekin inolako mugimendu gaitasunik izan. Francok osoki eta erabat inposatu zuen gaztelania hezkuntzan.
|
|
|
Bilboko irakasle eskolako katedrak 1919tik 1923ra. Kasu bietan Primo
|
de
Riveraren diktadurak eragin zuen haien desagertzea372 Zelangura ere, 1929 urtean, diktadura artean amaitu gabe zegoela baina aldaketak gertu ikusten ziren une batean, gorago aipatu denez, Azkuek oinarrizko hezkuntzan euskara sartzeko eskariak egitearekin batera, euskal irakasle eskola bat eskatu zuen («maisu mintegi bat») Eusko Ikaskuntzarekin bat eginez373.
|
|
|
Dakidanetik, asmo hau gauzatu gabe geratu zen. Aldiz, Iruñeko irakasleeskolako euskara katedra, Primo
|
de
Riveraren diktadurak ez zuen itxi eta indarrean segitu zuen II. Errepublikan zehar. 1936 urtean, ordea, Bilbon zegoen euskara katedra bezalaxe, Iruñekoa ere frankistek suntsitu zuten374.
|
|
|
Euskal Herrian, Akademiako lanaz gain, Azkuek Eusko Ikaskuntzaren zenbait kongresutan hartu zuen parte. Izatez artean erakunde horretako buruekin elkarlanean aritu zen euskal autonomia lortzeko gestiotan38 Euskaltzaleen asmoak, ordea, zapuztuta geratu ziren Espainian Primo
|
de
Riveraren diktadura ezarri zenean(). Agintari berrien asmo espainolistekin bat eginez Bizkaiko Diputazioak dirulaguntzen murrizketa latza ezarri zion Euskaltzaindiari39 Hola, baliabidez urri eta sostengu sozial faltan Akademiaren jarduera apala are murritzagoa bihurtu zen.
|
|
|
39 Primo
|
de
Riveraren diktaduraren ondorioez Euskaltzaindian ikus III.6.6 atala.
|
|
|
urtean, baina Primo
|
de
Riveraren diktadurak eten zuen saioa54.
|
|
|
Hori izan zen Primo
|
de
Riveraren diktadurarekin Azkuerentzat eta Euskaltzaindiarentzat abiatu zen epealdi berria. Bere ondorioak, ordea, II. Errepublika osoan mantendu ziren.
|
|
|
Berez garaiak itxaropenerako tartea eman zezakeen. 1920ko hamarkada amaieran, Primo
|
de
Riveraren diktadura gainbehera zihoan. Hauteskundeen itzulera gertu ikusten zen eta euskararen alde indartsuago aritzeko espektatibak sortu ziren.
|
|
|
Ofizialki, Bergarako batzarrean, ez zen Euskaltzaindiari buruz, ezta euskara ereduei buruz ere ezer konkreturik erabaki392 Gorago ikusi denez, 1923an EJBk hizkuntza arloko kontuak erakunde teknikoen eskuetan uztea onartu zuen ofizialki. Baina Primo
|
de
Riveraren diktadurak normaltasun politikoa etetean ez zen aukerarik egon bide hori modu agerian finkatzeko (nahiz praxian 19231930 artean EJBko idazle gehienak Euskaltzaindiaren irizpideetatik gertu ibili). Nolanahi ere alderdiaren bateratzearekin sabindar gotorren idealak, ostera ere lehen mailan kokatu ziren.
|
|
|
Izatez, euskal irakurlegoa bultzatzearren, Primo
|
de
Riveraren diktadurak eta bestelako zentsura uneek Euzkadiko euskal atala eta euskarazko beste publikazio sabindar batzuk galarazi zituztenean (19231926, 1934..), Azkue agintariekin negoziatzeko prest egon zen publikazio horiek berrabiarazteko. Izan ere, bilbotar apaizarentzat euskara eredu literario jakin bat bultzatzeak baino garrantzia handiagoa zuen euskal irakurlegoa aktibo mantentzeak.
|
|
|
1920ko hamarkadako Primo
|
de
Riveraren diktaduraren aurka azaldu zen, Miguel Unamunoren ondoan, eta errepublika defenditu zuen beti. 36ko gerran, faxismoaren aurkako intelektualen taldeko buruetako bat izan zen, eta, Parisen, Malraux, Picasso eta beste artisten laguntza bilatu zuen militarren altxamenduaren aurka.
|
|
2009
|
|
|
Ez du zorte handirik izan, hasieran aurkitu zituen agintari laguntzaileak berehala desagertu baitziren Aldunditik Bizkaian. Jarraian etorri ziren monarkikoak, Primo
|
de
Riveraren diktadura, eta gero Errepublika; eta Autonomi Estatutuaren ordez, gerra zibila. Lehen orduan sortu zen esperantza handien argia berehala moteldu, eta gerra zibilarekin itzali egin zen guztiz.
|
|
|
Estigmatizados por la guerra liburuan aro historiko desberdinak jorratu ditu Aulestiak, hala nola II. Gerra Karlista, Primo
|
de
Riveraren diktadura eta Gerra Zibila eta Francoren diktadura. Orotara, 43 pertsonen idazleak, gehienak zertzelada biografikoak sartu ditu liburuan.
|
|
|
1920ko hamarkada igarota, Primo
|
de
Riveraren diktaduratik ateratzeak ekarri zuen, batez ere, kazetagintzaren eztanda 1930eko hamarkadan Hego Euskal Herrian (eta baita Espainian ere). Errepublikaren ezarpenak askatasun handiagoa ekarri zion gizarteari eta, era berean, polarizazio politikoa areagotu egin zen; aniztasun horrek euskal kazetagintzaren ugaritzea eragin zuen.
|
|
|
Espainiako II. Errepublikarekin batera hedatu zen hitzezko zinema Hego Euskal Herrian. Primo
|
de
Riveraren diktadura sasoiarekin alderatuta, giroa lasaiagoa zen orain Hegoaldean, eta arte adierazpideetan ere handiagoa zen baimendutako askatasun tartea. Liburugintzan, kazetagintzan zein irratigintzan gertatutako moduan, ordea, zinemagintzan ere berandu zebilen euskara.
|
|
|
Edonola ere, bazirudien une eta testuinguru hartan euskarazko egunkaria posible zela: egoera politikoak (Primo
|
de
Riveraren diktadura onenak emanda ordurako), lehen aldiz, antzeko proiektuak aurrera ateratzeko tartea uzten zuen eta, esan bezala, Argiak irakurleria sendo eta finkoa zeukan jadanik. Horrek guztiak proiektua are bideragarriago bihurtzen zuen.
|
|
|
Egia esan, aurrez ere izan zuen eten bat egunkari horren euskal atalak: Primo
|
de
Riveraren diktadura garaian, hain justu. Behin diktadura hori amaituta, Euzkadiren euskarazko atalarekin batera, beste hainbat argitalpen eta ekimen iritsi ziren (ez alferrik, Pizkundea deitu ohi zaio orduan hasi eta 1936ko Gerrara arte iraun zuen aro laburrari).
|
|
|
(1994, Txalaparta). 1923tik Primo
|
de
Riveraren diktaduraren hasieratik 1936ra II. Errepublikaren erorialdira. Baserriko bizitza islatzen du.
|
|
|
[57] Hiru kultur mugimendu horiek bultzada handia eman zioten literatura katalanaren ekoizpenari, hala saiakeran, nola poesian edo antzerkian. Baina esan beharra dago ezen, mendean aurrera egin ahala, Primo
|
de
Riveraren diktaduran, adierazpen katalanista ororen aurkako errepresioa gailurrean zegoela, argitaletxeen loraldi benetan harrigarria izan zela. Proa, Diana eta Barcino ordukoak dira, katalanez argitaratzeaz gainera, katalanera itzuli zituzten obra klasiko eta garaikide asko?.
|
|
|
Adostasunik gabeko independentzia proposamenak erdibideko beste proposamen batzuk ezinezkoak ziren garaietan azaleratu dira. Horregatik, XX. mendearen hasieran indartu zen proposamen hori, Arana bere mezu nazionalista hedatzen hasi zenean, edo mende horretako 20ko urteetan, Espainian Primo
|
de
Riveraren diktadura zegoenean. Garrantzi berezia hartu zuen 1936 eta 1937 urteetan, gerra egoerak euskal lehendakariaren eskuetan armada eta botere handia utzi zituenean artean kontrolpean zituen lurraldeetan, horiek gutxi baziren ere.
|
|
2010
|
|
|
zerikusirik ez zuena; are gehiago: hitz debekatua zen gurean garai hartan, ongi erakutsi zidan aitak hura bere mementoan!?, gero, Primo
|
de
Riveraren diktadura erori eta Espainia bigarren Errepublikarako bidean jarri zenean, aitak bere jarrera egokitu bazuen ere, aitak argi eta garbi zuen bere fabrika eta bere enpresa zituela aberri guztien gaineko aberri?, joko taktiko batean.
|
|
|
1922an Tolosako ikastola sortu zen, Muñoaren Donostiako ikastetxearen antzera. Ez ziren garai errazak, ordea, eta Primo
|
de
Riveraren diktadurak() euskara irakaskuntzatik desagertarazteko indarrak biderkatu zituen.
|
|
|
Historia aldetik, gauza jakina zen jelkide batzukarrunt eskuindarrak zirela. Horregatik sortu zuten Comunion Nacionalista eta, gero, Primo
|
de
Riveraren diktaduraren azpian erdi ipurdiko tolerantzian bizi ziren; horregatik ere joan ziren Nafarroako eskuin muturrarekin batera 1931ko hauteskundeetara, eta Coalicion Vasco Navarraren barnetik politika erreakzionarioa etavaticanista egin zuten; arrazoi berberengatik izan zituzten batzuek Errepublikabortxaz bota nahi zuten militarrekin elkarrizketak. Zatituak ziren 1936ko militarrenerrebelioaren aurrean, errebeldeek kristautasuna eta ordena defendatu nahi omenzituztelako errepublikanoen gorrikerien aurka.
|
|
|
Hasiera batean, gerra zibilaren aurreko lege esparrua erabiltzen jarraituko da, Primo
|
de
Riveraren diktaduraren garaitik zetorren Udal Estatutua. Esparru horiosatu zuten, gerora, Orubeen Antolamenduari buruzko 1945eko martxoaren 15ekoLegeak eta Toki Jaurbidearen Oinarriei buruzko 1947ko ekaineko Legeak.
|
|
|
Gu geure etxean bizi ginen, Regina enean, eta gurasoak noiznahi aritzen zitzaizkigun Espainia gora eta Espainia behera, Damaso; Euzkadi, berriz, ez genekien zegoenik ere, edo bagenekien, baina hura guretzat —anai arrebontzat— entelekia bat zen, errealitatearekin —gure errealitatearekin— zerikusirik ez zuena; are gehiago: hitz debekatua zen gurean garai hartan —ongi erakutsi zidan aitak hura bere mementoan! —, gero, Primo
|
de
Riveraren diktadura erori eta Espainia bigarren Errepublikarako bidean jarri zenean, aitak bere jarrera egokitu bazuen ere —aitak argi eta garbi zuen bere fabrika eta bere enpresa zituela aberri guztien gaineko aberri—, joko taktiko batean.
|
|
|
Gure gizon emakume asko, gure militante eta zale asko ezetsi eta hil dituzte Primo
|
de
Riveraren diktadurak, Francoren diktadurak eta ETAren diktadurak; estortsioaren eta kale borrokaren biktima izan dira.
|
|
|
Liburua Alfonso XIIIren biografia da: " zinauslea", 1902an Konstituzioaren zina egin zuelako eta 1923an Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura antikonstituzionala bermatu zuelako. 1931n abdikatu egin zuen, baina 1939an, berriz, gerla zibila amaitzean, deklaratuko zuen:
|
|
|
Anarkistak eta sozialistak, katalanak eta euskaldunak, 336 errepublikanoak ziren denak. Horrexegatik bermatu zuen Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura. Gero, Ejertzitoaren eta Guardia Zibilaren babesik gabe, abdikatu egin behar izango zuen.
|
|
|
Alhucemas aldean hiri bat eraikitzeari ekin zitzaion, Villa Sanjurjo deituko zen.589 Manuel Goded, generalde division izendatu zuten; Emilio Mola koronela, general de brigada; Jose Millan Astray, brigadako jenerala eta Legioko ohorezko koronel; Federico Berenguer Zeutako komandantea, teniente jeneral; Francisco Francok, koronela 1925eko otsailean, brigadako jeneral kargua zuen urtebetera. Marokoko gerlak banatu zuen Espainiako gizartea, Marokoko gerlak igo zuen Miguel Primo
|
de
Rivera diktadurara, eta hezi zuen Francisco Franco.
|
|
|
Maroko pazifikatu, ugazaben eta langileen arteko borroka soziopolitikoak ito, Katalunia eta Euskal Herriko independentismoa ebaki eta bestelako banaketa ideologikoak ere ekidin. Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura buruera horiekin bilakatu zen. Francisco Franco 33 urterekin zen jenerala eta, goiz pasatu zen gerla bizimodutik destino burokratikotara, politikaz arduratzen hasteko.
|
|
|
Aberri debekatu egin zen Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadurarekin, eta Diario Vasco hilabetez baizik ez zen argitaratu ahal izan. Aberrikoek herbestean argitaratutako beste aldizkari batzuetan zabalduko zituzten euren ideiak.
|
|
|
Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadurarekin, Afrika abandonatzeko ideiak apur batean piztu zirenean, bonbardaketak areagotu egin ziren, gutxitu beharrean. Luis Aizpuru Alto Comisario berriarekin, Mohamed ben Abdelkrim eta Ahmed el Raisunirekin negoziaketak irekitzearekin batera, etsaiaren territorioa TNTz, lehergailu sutzailez eta iperitaz masiboki bonbardatzeko politika eraman zen aurrera.
|
|
|
Arrifeko Errepublika berria Gerlaren gaiztoa Beintiunoko kintakoak Gatibuen drama eta liberazioa Negoziazio ahaleginak eta independentziaren ideia Arrifien aldeko nazioarteko elkartasuna Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura Estatu moro modernoari beldurra.
|
|
|
Hala ere, Arrifeko gerlaz ikuspegi aurre faxistaz idatzitako liburuak zentsuratzen hasi ziren gero, nolabaiteko orden moralaren eta marokoarrekiko harreman onen alde. Luys Santa Marinaren liburu hori debekatu egin zen, bai Miguel Primo
|
de
Riveraren diktaduraren sasoian bai Damaso Berenguerrenean. Frankismoaren sasoian ere ez zen promozionatu.
|
|
2011
|
|
|
1923an, muga aldeko bidaia egiten ari zelarik, Espainian Miguel Primo
|
de
Riverak diktadura ezarri zuenean, Martin Lezetak bizitzen Euskal Herrira itzultzea deliberatu zuen. Barakaldo hautatuko zuen bizilekutzat, eta 1925eko apirilean heldu zen.
|
|
|
5Jose Luis Gaytan de Ayala Markinako alkate tradizionalista zen 1933tik; Gipuzkoako Diputatu probintzial izan zen 1926tik 1930era, Primo
|
de
Riveraren diktadura garaian; eta 1936ko hauteskunde orokorretan, Espainiako legebiltzarrerako Comunion Tradizionalistako hautagaia izan zen, baina ez zuen jesarlekurik lortu Diputatuen Kongresuan.
|
|
|
Geroago, Primo
|
de
Riveraren diktadura hastean, 1923ko urriaren 6ko 1907ko legearen 2 artikuluak, udal epaile eta fi skalen izendapenaren ingurukoak, eten egiten ditu. Egun batzuk geroago, urriaren 30eko errege dekretuaren bidez, udal justizian aldaketa garrantzitsuak egin ziren.
|
|
|
Primo
|
de
Riveraren diktaduraren erorialdiaren ostean, Errepublikako legitimitateak askatasunen garapena erraztu zuen. Erregimen berriaren lehenengo urtean, adierazpen askatasunaren testuinguruak gobernu zentsuraren ondorio negatiboak jasan zituen prentsa nazionalistan, eta eduki politikoak ugaritu egin ziren prentsan; horrek mesede egin zion Errepublikako askatasunen egoerari.
|
|
|
Buruak izan ziren Donostiako Jose Bago doktorea; Manuel Andres Casaus, Donostian bizi zen Elizondoko kazetaria; Ortega, Irungo karabineroa, zauritua izan zena eta Gerra Zibilean agintari militarra izango zena; Cristobal Errandonea, Berako baserri batean jaioa, mugalari hasi eta gerra bukaeran berrogeita hamar mila gizonen buru izango zena eta abar. Kontua da gaizki atera zitzaiela eta heriotza zigorra ezarri zietela gehienei, baina hurrengo urteko apirilaren 14an Primo
|
de
Riveraren diktadura erori eta Errepublika ezarri zenean, aske atera ziren. Gero jakin genuen 1930eko abuztuan Donostian Errepublikaren aldeko ordezkari guztiekin" Donostiako Ituna" deitu zioten batzar bat izan zela, eta militarren laguntzarekin monarkiarekin bukatzea erabaki zutela.
|
|
2012
|
|
|
Alderdiaren historiaren kontakizuna modu kronologikoan dago eginda, militante historikoen eta azken urteetako kideen azalpenak tartekatuz. Sorreratik, 1930 urtetik, 2008ra arte, Espainiako Auzitegi Gorenak berriz legez kanporatu zuenera arte, aurretik, Primo
|
de
Riveraren diktaduran eta Francisco Francoren diktaduran legez kanporatu zuten alderdia, eta 1977an legeztatu?. Denbora tarte horretan «erbestea, kartzela eta errepresio ekonomikoa» ezagutu zuten alderdiko militanteek.
|
|
|
Ipuin honetan ematen diren hainbat datu egiazkoak badira ere, aipatzen diren autoreez gain, Littérature eta The Criterion aldizkariak ere benetan existitu ziren; Primo
|
de
Riveraren diktadura ere aipatzen da..., eta horrek ipuin osoari sinesgarritasun handia ematen badio ere, Sarrionandiak narrazioan zehar tartekatzen dituen hainbat keinuk ipuinaren apokrifotasuna iradokitzen du.
|
|
|
Bere garaian, organoaren hauspoa eragiten den tokian Olariagaren izena jarri zuten esker onez, baina zenbait konponketen ostean, hura kendu eta beste plaka bat jarri zuten, gaurdaino iritsi dena eta hala dioena: “Andoaingo seme Garagorri tar Larramendi ko Aita Manuelen izenean andoaindar baten erregaloa”.Inoiz ez zen Andoainera itzuli, ez gogorik ez zuelako, baizik eta Primo
|
de
Riveraren diktadurak atxilotuko ote zuen beldurrez. Ipar Euskal Herrira hurbildu izan zen soilik, ama eta anai arrebekin gertatzekotan.
|
|
|
Primo
|
de
Riveraren diktaduraren hasieran, Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako Aldundiek bilera egin zuten diktadorearekin, foruzaletasun tradizionalistatik autogobernua sakontzeko. Gipuzkoako Aldundiak egitasmo sendo eta landua aurkeztu zuen.
|
|
|
Gipuzkoako eta Arabako Aldundiek egitasmoak Madrilen agintean zegoen direktorio militarrari igorri zizkioten. Baina Primo
|
de
Riveraren diktadurak ere ez zuen aukerarik eman erregionalismoa lantzeko.
|
|
2013
|
|
|
borbondarren dinastia zenbait fasetatik eta arazotatik igaro zen bere burua finkatzearren, bi alderdiren sistema, 1898ko porrota eta kolonien galtzea8, industrializazioaren hasiera, Marokoko Gerra?. Hala, Alfontso XIII.ak Primo
|
de
Riveraren Diktaduran jarri behar izan zuen konfiantza, egoera sozial zailari aurre egiteko (gatazka sozialak, sindikatuen indarra, Marokoko Gerrak eragindako egoera larria. Annualeko Hondamendia?) eta ordenari eusteko.
|
|
|
Nahiz eta Primo
|
de
Riveraren Diktaduran adierazpen politiko asko eta asko debekatu ziren, ez ikusiarena egin zuten mugimendu abertzalea mugitzen zen esparru askotan: lan handia egin zen kultur eta folklore munduan, talde eta elkarte ugariren eskutik.
|
|
2014
|
|
|
Testuinguru horretan, banaketa gertatu zen karlisten artean eta nazionalismo espainiarraren adar batzuek toki nabarmena hartu zuten. Horren ondorioz, ez da harritzekoa euskaldun askok txaloz hartzea Primo
|
de
Riveraren diktadura 1923 urtean. Militar horren agintaldiak eragin garrantzitsua izan zuen.
|
|
|
Ordura arteko euskal iragan loriatsuari lotutako foruzaletasuna ez zen nahikoa jada euskaltzaletasuna justifikatzeko, eta euskal nazionalismoa Bilbotik eta Bizkaitik gainerako probintzietara zabaltzen joan zen heinean, harekiko eta euskaltasunarekin lotutako ia edozerekiko aurkakotasuna ere zabaltzen joan zen. Berrezarkuntzak aurrera egin ahala, joera hori sakondu egin zen eta 1923an, Primo
|
de
Riveraren diktadurarekin, euskararen inguruko lege eta gogoetak plaza publikotik desagertu ziren.
|
|
2015
|
|
|
55na boto hautagai jeltzaleak eta karlistak. Primo
|
de
Riveraren diktadura etorri zen gero, bozketarik eta komeriarik gabe. Errepublika iritsi zenean, berriz, lehengo joerak aitzina egin zuen, eta PNVkoak gehiago izan ziren karlistak baino, alde handirik gabe halere.
|
|
|
Indartsuenak karlistek eta monarkikoek osatzen zuten eskuineko bloke espainolista zen. Karlo monarkikoek botoen %57 %60 eskuratzen zituzten hauteskunde orokor eta probintzialetan (edozelan ere, monarkikoak karlistak baino gehiago ziren), eta abertzaleek botoen %40 %43 Edozelan ere, Primo
|
de
Riveraren diktadura etorri aurreko urtean, 1922an, egin ziren udal hauteskundeetan EAJ nagusitu zen. Guztira, 7 hautagai aurkeztu ziren lehia politikora (5 EAJkoak ziren, bat monarkikoa eta beste bat independentea), eta bozka gehien EAJko hautagaiek lortu zituzten.
|
|
|
Primo
|
de
Riveraren diktadura()
|
|
|
Espainiako Bigarren Errepublika desegin zuen erregimen faxistak, nazio hizkuntza gisa gaztelania inposatu zuen, gainerako herri hizkuntzak esparru pribatura mugatzen zituela, lehenago M. Primo
|
de
Riveraren diktadurak egin zuen bezala.
|
|
|
1917an jeltzaleak ziren Deustuko hamahiru zinegotzietatik bederatzi. Harrez gero alkateak jeltzaleak izan ziren harik eta Primo
|
de
Riverak diktadura ezarri zuen arte (1924). Azken ohar bat:
|
|
|
Primo
|
de
Riveraren Diktadura bukatzean ere errana zuten bada, karlismoa hila zegoela. Beti erran izan da hala zirudiela, baina jo turuta, eta altxa ostera!
|
|
|
Sabino Aranaren jarrailegoa, euskal abertzaletasun kristau itxi hura, laster konturatu zen bere proiektua ezin zela independentziarantz bideratu, eta, orduan, Euskal Herriaren independentziaren proiektua utopiatzat utzirik, Alderdia nagusi zen espazioa nazio moduan kudeatzeko proiektua landu zuten. Horixe izan zen Engrazio Aranzadiren aportazioa, Ramon Sotaren sostenguarekin, Miguel Primo
|
de
Riveraren diktaduraren denboran indartu zena, Comunion Nacionalista ez baitzuten ilegalizatu, eta Aberri, bai. Ondo konfesionala eta ondo kontserbadorea izan zen Comunion:
|
|
2016
|
|
|
baten erreferentzia izateko». Primo
|
de
Riveraren diktaduraren bueltan, gudu zelai bihurtu zen baita edertasuna ere.
|
|
|
Handik gutxira, 1923an abiatutako Miguel Primo de Riveraren diktadurapean, eta euskal nazionalismoaren ideien ildotik, Euskal Herrian sortu zen estatuko lehen kirol egunkaria, Excelsior izenekoa. Euzkadi hedabide taldearen baitakoa izaki, euskal nazionalismoaren ikusmoldearen bozgorailua izan zen, Primo
|
de
Riveraren diktadurak politika eta kultur guneak itxi zituen garaian (Castañón Rodríguez, 1993: 47).
|
|
|
Espainiari dagokionez, Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadura lehenik, eta frankismoa handik gutxira, hamarkada askotan ahalegindu ziren Espainian estatua eta nazioa bateratzen, futbolaren helmen sinbolikoa ere helburu horretarako baliatuta. Jacinto Miquelarena kiroleko informazio eta propaganda zuzendariak 1938ko Marca kirol egunkariaren lehen alean iragarri zuen. Gerra Zibila artean amaitu aurretik?
|
|
|
Marokoko gerratean lekuko eta korrespontsal izan ostean 1921ean, eta Primo
|
de
Riveraren diktaduratik ihesean, Kuban izan genuen hango El Pais (eta) eta Diario de la Marina() egunkarien zuzendari. Errepublika garaian berriz ere Madrileraturik Azaña errepublikazale moderatuaren aldeko agertu zen, 36ko gerratea hasi zenean anarkistek atxilotua izatea ekarri ziona.
|
|
|
Antzerkigintzan gazterik gazte hasi zen, Toribio Altzagaren eskutik, gaztelaniaz lehenbizi eta euskaraz geroago. Jeltzale porrokatua, EAJren zinegotzia izan zen Donostiako udalean eta diputatua Gipuzkoako Aldundian Primo
|
de
Riveraren diktaduraren aitzineko urteetan. Hortaz ezin gaitzake harritu Barriola batzokiko antzerki taldearen atzetik ibili izanak; berau izan zen, bestalde, Donostiako Euskal Iztundea sortzeko proposatu zuena.
|
|
2017
|
|
|
Berrogei urtean ezagutu ditugun eskuin zein ezker demokratikoen aldiak oztopo lasterketako maratoiak izan dira denak Euskal Herriarentzat. Atzerago begira hasi eta, Errepublika, Primo
|
de
Riveraren diktadura, etab., karlistadetaraino eta harago, azkeneko berrehun urteak elkar ulertu ezinaren historia dira. Odoltsua eta krudela zenbaitetan, etengabeko sokatirakoa besteetan.
|
|
|
Atutxak konpromiso berba erabili du behin eta berriz, orduko idazle eta kazetari haiek horixe bera erakutsi zutelako, bere ustez: euskal kultura eta euskararekiko konpromisoa, bai Primo
|
de
Riveraren diktaduran, bai Errepublika garaian, eta, zelan ez Gerra bete betean. (Joseba Agirreazkuenaga, Juan Carlos Ibarra eta Xabier Altzibar) Agurrez aparte, askotariko iritzi eta pasadizoak entzun dira ia bost orduz luzatu den jardunaldian. Joseba Agirreazkuenaga EHUko katedradunak XIX. mendean euskarazko kazetaritzak izan zuen ibilbidea aletu du, eta hor aipatu ditu, besteak beste, Euskalzale, Eskualduna, Ibaizabal, Euzkadi, El día, California-ko Eskual Herria, Napartarra edo Argia, hain ohikoak eta estimatuak ziren bertso-paperak ahaztu gabe (armiarma.eus atarian kontsulta daitezke ia denak).
|
|
|
Lizardiren poesia gizamaila kultu baten kontsumorako artea zen. Bere garaiko klase landua, zoritxarrez, erdalduna zen gehienbat, eta euskaldungoa berriz ez zen aski eskolatua euskaraz edertasuna posible zela frogatzen zion artistaren lana dastatzeko, urte asko eta historia luze bat pasa behar izan dute poesia minoritario hura herri oso baten erreferentzia izateko. Primo
|
de
Riveraren diktaduraren bueltan, gudu zelai bihurtu zen baita edertasuna ere. Testu errazak idatzi behar zirela batzuek; testu landuak ere beharrezko zirela besteek.
|
|
|
Bestalde, Segurako antzerki taldearen eskutik, Iragana, lahar eta larrosa herri antzerkia izango da irailaren 7an, ostegunean, Modelon. «Jose Antonio Primo
|
de
Riveraren diktaduratik 36ko gerrara arteko garaian dago oinarrituta», adierazi du Iribarrek. «Bi familiaren bizimodua azalduko da, eta txertatuko dute orduko egoera politikoa».
|
|
2018
|
|
|
Primo
|
de
Riveraren Diktaduraren urteetatik 36ko gerlara arte, Euskararen Adiskideak izeneko elkarteak euskal jaiak antolatu zituen. Horietako bat," Euskeraren Eguna" lemapean Iruñean egin zena, haur eta gazteendako literatur sariak eta guzti.
|
|
|
Alderdi sozialista berandu agertu zen Iruñean, 1902 urtean, eta XX. mendeko lehen hamarkadetan ezkerreko indarrak oso poliki hazi ziren. Miguel Primo
|
de
Riveraren diktadurak() erregionalisten eta nazionalisten helburuen aurkako errepresio unea ekarri zuen. Iruñeko erakundeak botere zentralaren esku gelditu ziren.
|
|
|
Afiliatuen kopuruaren arabera, Emakume Abertzale Batza elkartea zen emakumeen bigarren talde politikoa. Euzko Alderdi Jeltzalearen emakumeen sekzio hori Bilbon sortu zen 1922an, Primo
|
de
Riveraren diktaduraren bezperan. Bilboko Euskal Gazteriako lehendakari Eli Gallastegi izan zen sustatzaile nagusia, eta Irlandako emakumeen Cumann nan Ban elkarte abertzalea izan zuen eredu.
|
|
2019
|
|
|
Egitasmo hori aurreko zabalgunearen jarraipena zen, bai kontzeptuz, goi mailako udatiarrentzat pentsatuta baitzegoen, baita arkitektura aldetik ere, lorategi hiriaren ereduari jarraitzen baitzion. Primo
|
de
Riveraren diktaduraren garaian eta Francisco Sagartzazu alkatearen iritsierarekin hiri turistiko handia bihurtzeko ameskeriak azken muturreraino eraman ziren, baina Errepublikaren etorrerarekin, eta udal ogasunaren egoera larria kontuan hartuta, Sagartzazuren asmoak bertan behera geratu ziren.
|
|
|
–Ez zuen gustuko lana izan, baina egin beharrekoa iruditu zitzaion, azaldu die Oleaga E19k ikastaroko ikasleei, Azkuek Miguel Primo
|
de
Riveraren diktaduraren garaian egindako zentsore lana arrazoitzeko eta zuritzeko.
|