|
2007
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman
|
zuen
euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian. Horrela, 1923an51, baita 1925ean ere, Eskualzaleen Biltzarrak ikasleen artean banaturiko sarietariko bat jaso zuen52.
|
|
|
Gurasoengandik ikasi
|
zuen
euskara oso erabilgarria izan zen Ybarnégarayrentzat politikan aritzeko. Lagungarri izan zitzaizkion Larresoroko Apaizgaitegian izan zituen ikaskideak ere, bereziki geroago apaiz egin zirenak, Ybarnegarayren garaiko politikan erabakigarri baino erabakigarriago izan baitziren politikaren harremanak Elizarekin.
|
|
|
Euskara estandarra, nkatzeari dagokionez, argi ikusi bazuten ere idatzizko testuek zeregin garrantzitsua zutela, arazoa sortu zen erabaki orduko nork moldatu behar
|
zuen
euskara berri hori.
|
|
|
Albert Léonek, batua konprenigaitzaren aurrean, Eskualdunak erabiltzen
|
zuen
euskara laudatu zuen:
|
|
|
Horrela, euskara eta euskal kulturaren eremuan murgiltzeko desira sentitu zuen La, ttek: umetatik ahaztuta
|
zuen
euskara berrikasi zuen eta, apaiz ordenatua izan baino lehen, urte osoa eman zuen euskararen ikasketak sakontzen. Horrez gain, Harrietek eta Inchauspek bildutako euskal bibliotekak osatu zituen La, ttek829.
|
|
|
Horrela, euskara eta euskal kulturaren eremuan murgiltzeko desira sentitu zuen La, ttek: umetatik ahaztuta zuen euskara berrikasi zuen eta, apaiz ordenatua izan baino lehen, urte osoa eman
|
zuen
euskararen ikasketak sakontzen. Horrez gain, Harrietek eta Inchauspek bildutako euskal bibliotekak osatu zituen La, ttek829.
|
|
2008
|
|
|
Hegoaldean ez dira Ekialdean baino aratzago, garbiago: duela hogei bat urte gipuzkoar idazle batek
|
zuen
euskarazko hiztegi erotikoa argitaratu, berehala agortu zena. Egilea gurekin zegoen Galizian Galeusca> batean eta behin Lugotik Santiagora, autobusean elkarrekin gindoazela, gizon horrek, isildu gabe, gipuzkoar bertso lizunak kantatu zizkigun eta batzuk oso gogorrak, haien ondoan zuberotarre nek kantikak diruditela.
|
|
|
Bestalde, gogoan eduki behar dugu euskara hizkuntza bat bezala ailegatu dela gaur arte; erda ra, edo erromantzea, ordea, hizkuntza bat baino gehiago bezala: euskara harreman estuetan izan da erromantze desberdinekin, eta horrek, nahi eta ez, eragin desberdina inprimatu
|
zuen
euskararen mamian: hizketa mailan erabat desberdina; idatzi mailan, aldiz, latina batasun presioa izanik.
|
|
|
Hori zela eta, Mitxelenak ardura handiz jokatu
|
zuen
euskara batua alde bateko eta besteko euskaldunen arteko batasunaren adierazle izan zedin, euskalkien arteko oreka, toki guztietako emaitza eta aberastasunen bilgune, proiektu nazional horretan euskaldun guztiok partaide eta eroso senti gintezen, guztion etxe amankomunean. Horrela uler daiteke, adibidez, aditzaren batasunean puntu askotan mendebaldeko eta ekialdeko euskalkien ezaugarri batzuk onartzeko agerturiko jarrera ona, erdialdeko adizkeren osagarri.
|
|
|
Euskaldun jendea oso goian zuen, Unamunok bezala. Eta, hark bezala, uste zuen ondo Espainiari euskal izaeraren igurtzi sakon bat; dena den, kulturari dagokionez, uste
|
zuen
euskara ez zegoela prestatuta kultura modernoaren erronkari aurre egiteko, eta horretan ere Unamunorekin bat zetorren. Honela dio han eta hemen maiz plazaratutako iritzietako batean:
|
|
|
Azpimarratzekoa da hemen Haritschelharrek zer indar egin
|
zuen
euskarazko herri poesia unibertsitateko estudioetan sarrarazteko, bidenabar eredu
|
|
|
Era berean, interpretazio bortxatua iduritzen zait Echeparek euskara inprimaturik ikusirik erakutsi baikortasunean mentalitate> baten marka ikustea.16 Alderantziz, eskaintza hitzeko erranek erakustera ema ten dute Echeparek inprenta franko barna gizarteratua zen garai bateko ikus moldea zuela, ez inprenta asmatu berri berri zenekoa, are gutiago asmatu aurrekoa. Horregatik, hain zuzen, berantetsia
|
zuen
euskarazko lehen liburua ren argitaratzea:
|
|
|
Réveil> da euskaldunen lehen astekari politiko elebiduna. Hura sortu arte Donibane Lohitzuneko Le> Vrai> kazeta xuri erregetiarrak baizik ez
|
zuen
euskarazko artikuluren bat edo beste argitaratzen noizean behin, barne aldeko orrialdeetan; Réveil> agertu ondoan, ordea, 1887ko bozak hurbiltzeare kin, kazeta xuriak euskara lehen orrialdera ekarri zuen propaganda egiteko.
|
|
|
Frantses joskera eta hitzak ugari zerabil tzan. Ez
|
zuen
euskaraz idazteko ezein idatzizko eredurik. Haren euskara gaiz toaz trufatzen zen Eskualduna, erran dugunez.
|
|
|
Kortazarren hitzetan, Arrats Beranbildumako. Lauaxetaren? hiria ez zen eremu industrialekoa, baizik gehiago hiri burgesa, aristokratizantea, pianoa bezalako gauza finak maite zituena192 Eta Azkuek bultzatu gura
|
zuen
euskararen hiritartzea ere, hein handiz, bide beretik zihoala pentsa liteke: pianoarekin batera bilbotar irakasleak aipaturiko te usaina eta bigira, hau da, tertulia, giro burgesa seinalatzen ari ziren nabarmen193 Izatez euskara eta piano arteko lotura literala maiz egin zuen Azkuek, ehundaka herri kantu baserri inguruetan bildu eta ondoren hirietako etxe dotoreetara eraman baitzituen ahots eta pianoz jotzeko egokituta.
|
|
|
bezalatsu arituz194 Soziologikoki zail ere bazen langile horiengana gerturatzea, batzuen abiapuntu eta kezkak besteek zituztenetatik arras desberdinak baitziren. Izatez langile mugimenduaren parte handi batek, sozialismoak, esplizituki gutxiesten
|
zuen
euskara, giza elkartasunaren izenean hizkuntzaren heriotza eskatzeraino. Horretan Unamuno bera baino aitzindariagoak izan ziren, Bilboko La Lucha de Clases aldizkariko 1899ko artikulu honetan ikus daitekeenez:
|
|
|
Azkuek ere izan
|
zuen
Euskara aldizkariaren berri, Dodgsonen bitartez jaso baitzuen 1892an. Hala ere, proiektu hura Pirinioen hegoaldekoei zein urrun geratzen zitzaien argi adierazi zion:
|
|
|
Zentzu horretan, Azkueren belaunaldi berekoak ziren Unamuno eta Arana Goiri aipa daitezke. Lehenak 1880ko hamarkadan pentsatu
|
zuen
euskara gaztelania hiztegi berri bat osatzea, iturri zuzenetara joaz. Antza hasi ere egin zuen bilketa lana eta gaia osoki agortzeko asmoz atal etimologikoa ere eman nahi izan zion hiztegiari («aún guardo la enorme suma de materiales recogidos en bastantes años, a partir del último de mi bachillerato» idatziko zuen) 29 Sabino Aranak ere, ildo beretik, euskara gaztelania hiztegi bat osatzeko plan teoriko bat idatzi zuen 1886 urtean, hiztegi hori osatzeko irizpideak eta baldintzak zehaztuz30 Edozein kasutan ez ziren izango ez Unamuno ez Arana Goiri asmo horiek gauzatu zituztenak, baizik Azkue.
|
|
|
Tartean Eskualdunaren zuzendari Hiriart Urrutik eta Larresoroko seminariotik ez zioten laguntzarik eskaini. Azkuek Pierre Broussaini esan zionez, halakorik gertatuko zela jakin izan balu ez zukeen frantsesa sartzeko molestiarik hartuko, eta hiztegia Bilbon inprimatuko
|
zuen
euskaraz eta gaztelaniaz54 Daranatz adiskideak adibidez, ezin izan zizkion Iparralde osoan hogei bat harpidedun baino gehiago lortu55.
|
|
|
Zelangura ere, euskarazko artikuluen kopurua gutxituz joan zen aldizkari batetik hurrengora. Bizkaitarran eta Baserritarran bertan, aldizkari jeltzaleotatik euskarari tarte handiena eskaintzen ziotenak izanik, Sabino Aranak 675 orri idatzi zituen gaztelaniaz, eta aldiz euskaraz 15(% 2a) 442 Hola bada, Sabino Aranak, batetik, euskarari leku eman bazion ere bere aldizkari politikoetan, bestetik aski modu testimonialean egin zuen443 Arana Goirik aldizkariotan sustatu
|
zuen
euskara fonetismodun bizkaiera mota bat zen, berak sortutako ortografia eta neologismoekin idatzia, horrek bere irakurketa zailtzen zuela.
|
|
|
440 Cf. Alderdi integristaren inguruan 1892an sortu nahi izan
|
zuen
euskarazko aldizkari horretaz ikus Nocedalen 1892.02.11ko, Broutaren 1892.02.14ko eta 1892.03.09ko, Zenarrutzabeitiaren 1892.02.14ko eta Azillonaren 1892.04.15ko gutunak Azkueri.
|
|
|
Are gehiago: EuskalEsnaleko debatean partaide izan ziren J. J. Arin eta J. M. Zuazti apaizen adiskide zen Azkue, eta haien ahotik entzun bide
|
zuen
euskarazko egunkari egitasmoa Gizpuzkoan martxan jartzeko asmoa zegoela. Izan ere Azkuek bere 1918 urteko Ardi galdua nobelaren hitzaurrea apaiz bi horiei eskaini zien, haien asmoekin bat eginez:
|
|
|
Ondorioz, Azkueren espektatibetara gerturatzen zen. Laudatu ere egin zuen Azkuek Argia tik Bittor Garitaonaindiak sustatzen
|
zuen
euskara eredua, gipuzkeran oinarritua baina beste euskalkiekin osatua. Hola bada, pentsa liteke, Azkueren euskal egunkari ametsa, hein batez, Argiak bete zuela.
|
|
|
Komandante militar jaunarengana joan dala, eskaturik oni Ekin eta beste orrialdedun euskaldunai jarri dien eragozpena kentzeko. Alegiñak egin dituela, esan digu, ta bere egikizunaren laguntzaille bezela Euskaltzaindia ipiñi duela»513 Ikusten denez Azkuek bere eta Akademiaren autoritatea baliatu nahi izan
|
zuen
euskararen aldeko neurriak lortzeko. Militarrek oraingoan ere ez zuten kasurik egin eta sei hilabete igaro ziren zentsura altxatu aurretik514.
|
|
|
Broussain, Lapurdin sortu arren, oso gazterik Frantzian zehar ibili zen ikasten. 1890eko hamarkadan, Parisen bizi zela, erdi ahantzirik
|
zuen
euskara berreskuratu nahia sortu zitzaion. Hainbat liburu eta aldizkari irakurtzen hasi zen, tartean Baionako Eskualduna eta Sabino Aranaren Bizkaitarra.
|
|
|
Xaho, Michel eta Dasconaguerre aipa litezke frantsesez aritu zirenen artean, eta Goizueta, Arakistain, Trueba, Navarro Villoslada, eta gisakoak gaztelaniaz. Erdaraz ziharduten euskal autore horien eragina izango
|
zuen
euskarazko lehen ekoizpenak.
|
|
|
Zentzu horretan Azkuek euskarazko eskolak sortu nahi bazituen ere, Europako nazio aurreratuenen ereduan inspiratuz egin gura zuen. Hau da, ez
|
zuen
euskara moduko hizkuntza minorizatu batentzat bigarren mailako irakaskuntza bat planteatzen, baizik lehen mailakoa, aleman eredukoa, Frantziako III. Errepublikak egin zuen bezala. Eta horretarako, ikusi den bezala, umezurtzak euskaraz heziko zituen zentro bat sortu nahi izan zuen, eta hari lotuta irakasle eskola bat, euskaldun irakasleak formatuz joateko.
|
|
|
Hola, 1916 urtean bi hitzaldi aipagarri eskaini zituen euskal hezkuntzaren beharra nabarmenduz. Lehena apirilaren 2an izan zen Euskal Esnale kultur elkarteakBilbon antolatu
|
zuen
euskararen aldeko ekitaldi batean. Dena den, hitzaldihori ikusi aurretik bere testuingurua aipatu beharra dago, izan ere hilabetepare bat lehenago gertatu zenak motibatu zuen.
|
|
|
Euskaldunak:
|
zuen
euskera zarra, zuek euskaldun izateko odola baizen bearra dozuen izkera maitagarri au, bizkortu ta betikotu gura badozue, zabaldu eiozuez zeuen eskoletako ateak; bestela alperrekoak dira Bilboko gaztedi lanzale baten alegin ederrak; alperrekoak, Donostiako integrista gazteak beronen alde darabilezan buruausteak; alperrik, or emenka jaimista batzuk aspaldion egin dauskuezan irakurgai lirain, albis... Erritarrak:
|
|
|
Markinako euskarari irizten zion Bizkaiko garbiena, eta hiri aldea euskarari kontrajarrita zekusan. Zentzu horretan euskara Peru Abarkaren ingurune jatorrean (Basarteko unibertsitatean) irakasteko proposamena, ideal apologetikoekin guztiz koherentea zen, baina aldi berean ezohiko ikasgai bihurtzen
|
zuen
euskara, ikasketa zirkuitu arruntetatik kanpo kokatzean. Markinaren aurrean Bilbo goi mailako ikastetxeen eta Bizkai osoko ikaslego zabalaren bilgune zen, irakaskuntza estandarraren kokaleku.
|
|
|
Nolanahi delarik, Oñatiko kongresuan finkatu ziren euskara goi maila batean erabil zezakeen erakunde baten oinarriak, hots, Euskaltzaindiarenak, hurrengo urtean, 1919an, sortuz. Azkuek hasiera beretik izan
|
zuen
euskaraz arituko zen Akademia bat sortzeko itxaropena. Baina jakin bazekien zenbait euskaltzain, hala nola Urkixo eta Campion, euskalari gisa adituak izan arren, gaizki moldatzen zirela euskaraz mintzatzeko382 Horregatik Euskaltzaindia ez zen euskara hutsezko Akademia bat bihurtu:
|
|
|
Azkuek, Europara joan aurretik, Evaristo Bustintza utzi
|
zuen
euskara katedrako ordezko irakasle gisa. Nolanahi ere Azkue itzuli zenerako ikasle kopuruak gora egin zuen (ia ehuneraino), eta horri esker posible izan zen katedraren baitan bi maila bereiztea.
|
|
|
Bidenabar honek kuestionatu edo behintzat mugatu egiten du Azkuek 1889an adierazi zuen hura, hots, «Como bascongado me hubiera gloriado en contribuir al acrecentamiento de nuestro mejor timbre de gloria [karlisten lehiaketan parte hartuz]; pero [soy] sacerdote y católico antes que patriota». Bada ez, Azkuek bere praxian maiz lehenetsi
|
zuen
euskararen aldeko lan «patriotikoa», ez agian erlijioaren gainetik, baina bai erlijioa parentesi artean uzteraino.
|
|
|
Egun batzuk geroago. Mortoa? sinatzen zuen beste batek Akademiarekiko atxikimendua agertu
|
zuen
euskaraz. ' Mortoa?
|
|
|
Arlo batzuetan kanpoharreman horiek, itxuraz, nahiko ondo hasi ziren. Hola, Bizkaiko Diputazioaren Junta de Cultura Vasca sailak, 1919an Federico Belaustegigoitiak idatzitako txosten bat onartu
|
zuen
euskarazko argitalpenak sustatzeko. Euskaltzaindia sortutakoan Junta de Culturak Akademiari esleitu zion txosten hartan ezarritako helburuak kudeatzeko ardura344 Be ¡ laustegigoitiaren txostenak euskarazko argitalpenen arloan zeuden gabezia ugariak diagnostikatu eta erremedioak proposatzen zituen.
|
|
|
gutuna azaldu eta hurrengo egunean, Estepan Urkiaga. Lauaxetak? ikuspegi berean sakondu
|
zuen
euskaraz:
|
|
|
batetik euskarari buruz erdaraz egindako ikerketak idatzi zituen, eta bestetik zazpi probintzietako bertsolariei euskaraz aritzeko aukera ematen zien lore jokoetan. Hortik kanpo ez
|
zuen
euskara maila jasoagoetara eramateko aparteko saiorik egin (hezkuntzara, kazetaritzara, prosa literariora, etab.). Funtsean Abadiak eta garaiko elite euskaltzaleak nazioestatu nagusien baitan txertaturiko kultur proiektu erregionalista proposatzen zuten, ez egiazko alternatiba nazionalik. Horretarako, hasteko, euskara literario normatibizatu bat zen, eta saiotxo batzuk egin arren, gutxi ahalegindu ziren azpieredu dialektaletatik haratago euskaldun guztientzat (edo ahalik eta gehienentzat) balioko zuen estandarrik sortzen.
|
|
|
Eta xede horietarako, hain zuzen, ezinbestekoa zen Akademiaren lana: erakunde horrek ahalbidetuko
|
zuen
euskara goi mailan erabiltzeko moduan normatibizatzea, lexikoan aberastuz eta eredu bateratu estandar bat ezarriz. Broussainek irakurria zuen Azkueren Prontuario?
|
|
|
236 Olabidek euskal hitz berriak asmatu baino gurago
|
zuen
euskara berba zaharrekin garbitzea. Arriandiaga, aldiz, osotara zen sabindar neologismoen zalea eta hitz berri (ulertezin) ugariren sortzailea.
|
|
|
1919ko urritik urte bukaera arteko zortzi batzarretan, Akademiak ez
|
zuen
euskararen inguruko erabaki normatiborik hartu, baizik oraindik guztiz antolatu gabe zegoen erakundea lanean jarrarazteko, bere kide guztiak izendatzeko eta barnearaudia finkatzeko pausoak ematen aritu zen. Hau da, azpiegitura lana atondu zuen aurrenik, ondoren erakunde gisa finkatuta oinarri horren gainean lan akademikoa hasi ahal izateko.
|
|
2009
|
|
|
Hacia la lengua literaria común (1970), La declinación del vasco literario común (1972), Palabras vascas compuestas y derivadas (1974), Sintaxis de la oración compuesta (1976), Estudios de sintaxis vasca (1978), Sintaxis de la oración simple (1980) eta La H en la ortografía vasca (1980). Hamarkada osoan iraun
|
zuen
euskara batuari buruzko eztabaidak, baina 1978an Bergaran egindako Biltzarrean ondorioa garbia izan zen: Arantzazuko irizpideek oro har harrera ona izan zuten euskara idatziaren erabiltzaileen artean, eta Akademiak berretsi egin zituen erabakiak.
|
|
2010
|
|
|
Gaitasunaz gainera oso kontuan izan behar da bigarren elementu hori, orduko egoera soziolinguistikoa zuzen azaltzeko: zenbatek egiten
|
zuen
euskaraz, noiz non eta zertarako. Zenbatek gaztelaniaz?
|
|
|
bizirik zirauen, bereziki, euskarazko familia bizitzak eta hurbileko lagunarteak. Bizirik jarraitzen
|
zuen
euskarazko mintzajardun informal arruntak, etxean eta etxetik kanpora: euskaraz egiten zen ostatuan eta plazan, meza nagusiko sarrera irteeretan eta bataio, ezkontza edo hileta gehienetan, etxe inguruko lanean eta herriko jai ospakizunetan.
|
|
|
b) Arnasgune horietatik kanpora ere bizirik jarraitzen
|
zuen
euskarak, han baino ahulduago egon arren. Hala gertatzen zen, hasteko, udalerri erdaldunduetako hainbat auzo eta baserritan.
|
|
|
Antzera gertatzen zen Bizkai Gipuzkoetako hiri eta herriburu industrializatuen gerri bueltako baserrietan eta zenbait auzotan: etxean eta auzoan bere lekua izaten segitzen
|
zuen
euskarak. Euskarazko bizimodu horrek bere eragina zuen gainera, kasuan kasuko herriburuan eta, are, hiriburuan bertan.
|
|
|
merkatuan eta tabernan, behinik behin,, bere lekua?
|
zuen
euskarak. Leku mugatua baina ohargarria:
|
|
|
Continuum zabala zegoen euskaltzaleen artean ere, euskara erdarei buruzko jarreretan60 Euskaltzale guztiak ez ziren hizkuntza bakarraren aldeko. Hiritar askok ez
|
zuen
euskararen defentsa erdararen galerarekin lotzen. Hizkuntza bietan, ez bakarrean, oinarritutako bizimodu berria nahi zuen euskaltzaleen beste multzo horrek.
|
|
|
Arrisku hori onartuz ere sendoegiak dira datuak, ezikusia egiteko: EAEko (are Arabako) biztanleen zati ohargarri batek estimu handitan
|
zuen
euskara. Bizkaian eta, batez ere, Gipuzkoan oso nabarmena zen hori:
|
|
|
Ezagunenak EIFE eta HINE dira agian; ez dira, ordea, bakarrak. Euskara batuak eta bizkaierak eskola munduan behar lukeen lekuaz ere hainbat gogoeta eta proposamen konkretu egin
|
zuen
Euskara Zerbitzuak, 80ko hamarkadan. Eskola Hiztun Bila moduko azterketa proiektua eta argitalpena ere bertatik eraman zen, burutik burura, 1990 inguruan.
|
|
|
Hainbatez, 2009 urterako hautatu
|
zuen
Euskara eta etorkinak izeneko gaia, eta, urte osoko prestakuntzaren ondorioz, gai horren inguruko jardunaldiak burutu zituen azaroan, sona handiko irakasleak eta hura egunero lantzen duten adituak bilduz, hau da, gai horren inguruko gogoeta eta jarduna bat eginez.
|
|
|
Eta soka luzea izan
|
zuen
euskarari buruzko eztabaidak, deskalifikazioetaraino iritsiz. Euskara batuaren kontrakoek, esaterako, Euskaranto deitzen zioten euskara batuari, mespretxuz, euskara mota hura esperanto hizkuntzarekin lotzen baitzuten.
|
|
|
Egun oraindik ere indarrean dagoen Euskararen Legeak, beraz, erabat neurtzen eta mugatzen
|
zuen
euskararen normalizazioa Nafarroan. Eta, horregatik, Euskararen Legeak kontrako jarrera handia eragin zuen Nafarroako gizartean; lege haren edukia salatu zuten ahots askok, Nafarroako Ikastolen Elkarteak barne.
|
|
|
Seaskak Iparraldean eskaintzen
|
zuen
euskarazko irakaskuntza eredua zerbitzu publikoa zela aldarrikatzen jarraitzen zuen, etengabe galdeginez ikastolak beste guztien ildo beretik hartuak izan zitezen.
|
|
2012
|
|
|
XIX. mendeko beste itzultzaile garrantzitsu bat Jean Pierre Duvoisin kapitaina dugu. Euskara eta euskalkiak aztertzeko helburuz Euskal Herrira etorrizen Louis Lucien Bonaparte printzearen aginduz itzuli
|
zuen
euskarara Bible edo Testament zahar eta berria(), eta hori dela-eta ezagutzen da, batik bat, itzultzaile gisa. Itzulpena egiten ari zela Fouquier jaunari idatzitako eskutitz batean adierazten duenez, zintzoki saiatu da Jainkoaren hitza bere horretan mantentzen eta, beraz,, testualki?
|
|
|
Orixeren ustez, Aitorkizunak bere liburu hoberena zen, euskarari begiratuta?: ez, agidanean, hizkuntzaren itxurari edo, nahiago bada, hizkuntzaren batasunari begira bertan egin zituen proposamen berriengatik, ezpada liburu hartan gauzatu zuelako, seguruenik, bere bizi guztian zehar kezkatu
|
zuen
euskara, landuaren, eredu borobilena.
|
|
2013
|
|
|
Horregatik, Manex Goihenetxekazpimarratu bezala, euskararen eta euskal kulturaren defentsan ez zegoen hizkuntza sustatzeko borondatea edo helburua, baizik eta tradizioa eta lehengo bizitza, pentsaera eta gizarte antolaketa babestekoa. Horrek alde txarra
|
zuen
euskararentzat edo hizkuntza gutxituentzat, Lachagarenarabera, hizkuntza gutxituetan mintzo zirenak gizarte atzerakoikoak zirelako.
|
|
|
Zortzi urte haietan zehar azkarki markatu
|
zuen
euskarazko astekaria. Garrantzi handia eman zion Ipar Euskal Herriko herrietako berrien biltzeari.
|
|
|
Jean Etxeparek, oro har, ez
|
zuen
euskara anitz goraipatzen edo aipatzen. Bere hoztasun horretan, Euskal Herriarekiko ere hotz agertzen zen.
|
|
|
Hori idatziz, Adémak euskararen balioa ez zuen mugatu giristinotasunaren zabaltzeko edo salbatzeko berme izaerara. Euskal Herri osoaren lotura gisa aurkeztu
|
zuen
euskara, eta horrekin abertzaletasun izpi bat sendi zitekeen, Hego Euskal Herriko euskaldunen elkartasuna goraipatzearekin batera. Zerbitzari k ere, asmo horrekin berarekin, Euskal Herriaren osotasuna aipatzen zuen noizbehinka.
|
|
|
Ideia hori buruan ibili gara ikerketa lan horren egiten. Eskualduna ren ale batzuk irakurriz, hastapeneko galdera zen Frantziari begira zer jarrera
|
zuen
euskarazko astekari horrek, ea euskaldun gisa erraten zuen gerla hura ez zela haiena, ala beste jarrera bat zuten. Laster ikusi zen, bai, gerla harekin bat egin zutela, osoki, eta beren burua guztiz frantses ikusten zutela.
|
|
2014
|
|
|
Gabriel Aresti, Bilbotik, nazio oso batentzat ari zen literatura sor tzen, eta horregatik ez zuen bere eremua poesiara mugatu nahi izan. Literatura sistema osatua nahi
|
zuen
euskaraz, eta helburu horren atzetik abiatu zen narraziogintzan, nobelagintzan, antzer kian, saiakeran, filologian, liburugintzan. nazio literatura eta nazio hizkuntza modernatuak nahi zituen, zentzu literario zein ideolo gikoan.
|
|
2016
|
|
|
Adibidez, Lafitte kalonjearekin eraman du korrespondentzia handia 1930etik goiti Argentinan igarotako bospasei urteak izan ezik, beste guziak Euskal Herrian egin ditu. Herria, Gure Herria aldizkarietan eta Basque Eclair eta Sud Ouest egunkarietan asko idatzi
|
zuen
euskararen alde.
|
|
2017
|
|
|
EEP osatzen duten Euskal Kulturaren aldeko Herrien arteko Sindikatuak txos ten bat osatu zuen 2015ean prospekzio lan bat plazaratuz, elkargo bakarraren sor tzeari begira. Txostenak bereziki deskribatzen
|
zuen
euskararen politika publikoa ren orain arteko ibilbidea eta aurrera begirako pausoei buruzko gogoeta, beharretatik abiatuz. Txostenean agertzen da44 EEPk behatze funtzio bat bete lukeela, bereziki hiru kasutan:
|
|
2019
|
|
|
Araban, oro har, hizkuntzak oso presentzia urria zeukan herrialdearen parte handienean, eskuina hegemonikoa zen, dinamismo euskaltzalea ere ez zen oso indartsua. Nafarroan, aldiz, askoz ere eremu zabalagoa hartzen
|
zuen
euskara bizirik zegoen lurraldeak; ezkerreko mugimendua bizia eta askotarikoa zen; bazen euskararen aldeko tradizio bat, eta ez bakarrik iparraldean edo eremu euskaldunenetan: baita hiriburuan ere, herrialdearen bihotz politiko, ekonomiko eta sozialean.
|
|
|
Euskara hiltzen utzi beharreko hizkuntza beneragarritzat jo zuen Unamunok, eta hura bere garaiko kultura adierazpenetatik kanpo uztearen alde agertu zen, pentsamendu modernoetarako ezinduta zegoela iritzita. Arana Goirik, berriz, malgutasun gutxiko ikuspegi garbizalea
|
zuen
euskarari buruz, ikuspegi zurrunegia eta estuegia hizkuntzak etxeko eta lagunarteko erabileratik kulturako hizkuntza izatera jauzia eman zezan; zientziaren zorroztasunari baino kasu handiagoa egiten zion bere irudimenari. Unamunoren etsipenetik eta Aranaren erromantizismo hertsatzailetik aldenduta, Azkuek oso gaztetatik erakutsi zuen euskara kultura adierazpide garaikideetara egokitu beharraren inguruko kezka eta ilusioa, menditik hirira,, urira?, jaitsita, 1916an Euskal Esnalea kultur elkartearen babespean emandako hitzaldi batean esan zuen bezala:
|
|
|
Arana Goirik, berriz, malgutasun gutxiko ikuspegi garbizalea zuen euskarari buruz, ikuspegi zurrunegia eta estuegia hizkuntzak etxeko eta lagunarteko erabileratik kulturako hizkuntza izatera jauzia eman zezan; zientziaren zorroztasunari baino kasu handiagoa egiten zion bere irudimenari. Unamunoren etsipenetik eta Aranaren erromantizismo hertsatzailetik aldenduta, Azkuek oso gaztetatik erakutsi
|
zuen
euskara kultura adierazpide garaikideetara egokitu beharraren inguruko kezka eta ilusioa, menditik hirira,, urira?, jaitsita, 1916an Euskal Esnalea kultur elkartearen babespean emandako hitzaldi batean esan zuen bezala: –Geure euskera eder ori, jatsi adi urira, jatsi adi.
|
|
|
–Dakizuen bezala, azaldu die aurrean adi dituen ikasleei BroussainE19k?, euskara batuak bide oparoa egin du sortu zenetik gaur arte; euskararen aldeko ahaleginetan nekatu ginen garaian baikorrik zoroenak ere ezin amestuko zukeen neurrietaraino oparoa. Garai hartan, gure neke horien garaian esan nahi dut, inolako araurik eta inolako hizkuntza autoritaterik gabe, bakoitzak ahal zuen eta nahi zuen moduan idazten
|
zuen
euskaraz, eta anabasa horrek oztopatu egiten zuen gure hizkuntza kulturako adierazpenetan zalutasunez, normaltasunez eta erosotasunez erabiltzea.
|
|
|
Eta horretan, berak artikuluan ohartarazi bezala, ez zegoen bakarrik, sabindar asko baitzituen gogaide eta babesle. 1919ko urriaren 18an, Euskaltzaindia sortu berria zela, Euzkadi egunkariak erabaki
|
zuen
euskarazko ataleko artikulu guztiak sabindar grafiaz argitaratzea. Ez dago frogatzerik, baina pentsatzekoa da Kirikiñok izan zuela eraginik erabaki horretan, sabindar grafiaren aldeko hautua egitea akademiak ezar zitzakeen arauei aurre hartzeko eta haiei uko egiteko modu bat baitzen azken batean.
|
|
|
Belaustegigoitiaren txostenak 21.000 pezetako partida, diru asko zen garai hartan? proposatzen
|
zuen
euskarazko liburuak argitaratzeko, euskarazko aldizkariak hobetzeko eta euskarazko literatura lehiaketak antolatzeko, besteak beste, horren kudeaketaren ardura Euskaltzaindiaren esku utzita. Baina Euskaltzaindia sortu eta abian jarri zenerako jeltzaleek boterea galdu zuten eta Liga Monárquica alderdi espainolista nagusitu zen Bizkaiko Aldundian.
|
|
|
Haren ikuspegia argi geratu zen: ikertu beharreko erlikia zahar gisa errespetu handia merezi
|
zuen
euskarak, baina ez zion gaztelaniari lekurik txikiena ere kendu behar. Erregearen kezka horrek, ez baitzen erregearena bakarrik, jakina?
|
|
|
Aurrekontu gero eta urriagoz eta zentsurak eta aurkako giro politikoak estututa, aurreko urteetan aurrera egiten hasitako arlo askotan behera egin
|
zuen
euskarak Primo de Riveraren agintepean, irakaskuntzan bezala egunkarietako eta aldizkarietako agerpenetan. Galtzak bete lan izan zuten euskaltzainek aurretik abiatutako egitasmo batzuetan aurrera egiten.
|
|
|
Idazleena baino sustengu harrigarriagorik ere jaso
|
zuen
euskararen batasunak Arantzazun 1968an egin zen biltzar nagusiaren aurretik. Manuel Lekuona euskaltzainburua eta Koldo Mitxelena, Luis Villasante eta Jose Maria Satrustegi euskaltzain osoak Serra Estruch Espainiako Hezkuntza eta Zientzia Ministerioko funtzionarioarekin bildu ziren 1967an, isilpean eta ofizialtasunik gabe, Urretxuko komentu batean, Serra Estruch Zumarragako geltokiraino trenez etorri eta gero, eta hark euskararen batasunari premiazko irizten ziola adierazi zien.
|
|
|
Eztabaida hartan h letra ardatz bihurtua zelarik, Piarres Lafittek proposatu zuen Ipar Euskal Herriko idazleei h letra erabiltzen uztea, baina Hego Euskal Herrikoak hura erabiltzera behartu gabe. Proposamen hori arrazoitzeko, argudiatu
|
zuen
euskara, inon salbatzekotan, Hego Euskal Herrian salbatuko zela, eta Hego Euskal Herriko idazleentzat h letra traba baino ez zela izango (Euskera xiii, 1968: 244).
|
|
|
: Urte hasierako bileran, Gabriel Arestik proposatu
|
zuen
euskararen batasuna izatea gai nagusia Euskaltzaindiak udazkenean egin behar zuen biltzar nagusian.
|
|
2021
|
|
|
Dudarik gabe, balio handiko ekarpena egin zuten beren denborarako. Gainera, Vinson-ek oso ongi ikasi
|
zuen
euskara eta gai zen testuan berean irakurtzeko. Halarik ere, kanpoko ikuspegi batez aztertu zuten euskal literatura.
|
|
|
Garai berean, Orixek ere euskal literaturaren historia bat idatzi zuen eta Jean Saint Pierrek artikulu luze bat argitaratu
|
zuen
euskaraz egindako elizako literaturaz. Bigarren Munduko Gerla denboran eta gerlatik landa, Piarres Lafitte bezalako filologo batzuk ari izan ziren literaturaren historiaz, bainan, ez ziren gaian biziki barna sartu.
|
|
|
Hain zuzen, azpimarratu behar da berak zehazki eta leialki eman zituela oin oharretan erabili zituen iturriak. Gauza bera erran daiteke itzulpenarentzat, nahiz berak hein batean landua
|
zuen
euskara, besteen lanetik ari izan zen. Eta ez da batere garbi hautaketa zenbatetaraino Francisque Michelena den.
|
|
|
Aipatzekoa ere bada, neurri batean bitxia, eta orain ez gara azalpen teknikoez ari, euskaltzaleak nola mintzatu diren forma hauezaz ohartu direnean, nola ikusi izan dituzten. Adibidez, Euzkeltzale Bazkunak 1933an argitaratu
|
zuen
euskara ikasteko testuliburuan, iraganerako leudan, leuguban, leuzuban... formak ematen ditu, eta sarriago erabili arren, forma okertzat hartzen ditu neban, geban, zeban... edota azken bi hauen ordezko genduban, zenduban... Ikusten denez, ergatiboaren lekualdatzea zuten formak (aditz batuko nuen, genuen, zenuen adizkien kidekoak) okertzat jotzen zituzten, eta forma zuzentzat, aldiz, komunztadura sistemari eusten zioten forma asmatuak.
|
|
|
23 arauan eman zituen Euskaltzaindiak aditz arazleak osatzeko morfologia jarraibideak. Batetik, arazi forma hobetsi
|
zuen
euskara estandarrerako, eta ez lehian zuen erazi (adierazi da salbuespena); bestetik, aditzoinari elkarturik idatzi behar dela arautu zuen. Baina arau horretan ontzat eman ziren sortarazi eta agertarazi (aditzoinak berez ez duen tdutenak), gero baztertu egin dira Euskaltzaindiaren Hiztegian eta sorrarazi edo agerraraziren alde egin; beste aditz batzuetan ikusiko dugu, ordea, t dun aldaera (ulertarazi).
|
|
|
Polemika iturri ere izan dira lan horiek, ordura arteko literatura tradizioko eredu bateratua hautsi eta ordena zurrunagoa eta garbizaleagoa ekarri zutelako. Testuinguru horretan, Mitxelenak eta Villasantek maiz nabarmendu nahi izan zuten zenbaterainoko garrantzia
|
zuen
euskarak behar zuen estandar zaindurako hitz ordenaren gaiak (Corpus Batzordea 2011). Berrikitan Sarasolak (2016) ere idatzi du Altuberen eraginaz.
|