|
2000
|
|
|
Jatorria du horrek Frantziako Iraultzan. Orduko saio eta ahaleginak aipatu behar dira, beraz, ordukoek baldintzatzen baitituzte egungo
|
hauek
, urte luzeetan baldintzatu dituzten modu berean. Baldintzatu eta beharbada, baldintzatuko ere, kodearen aroa ez baita agortu, aurkakoa aspalditik aldarrikatu bada ere1.
|
|
|
Irauliaren erdian, Napoleonen barealdi gudatsua. Bertan, kodegin, lau legelari
|
hauek
.
|
|
|
Ezkontzak berak zedarriztatzen du seme alaba horien egoera zibila. Portalisen hitzak dira
|
hauek
:
|
|
|
" Okerreko gobernua dator, larregi arautzen denean". Liberalismorik gorrienean jarrita, ohiko izango ditu batek baino gehiagok jarraiko
|
hauek
:
|
|
|
Lege
|
hauek
indarrean dauden egun beretik, Erromako legeak, ordenantzak, ohitura orokor zein bereiziak, estatutuak eta araudiak indargabe geratzen dira, lege nagusi nahiz lege banandu moduan, lege hauen objektu diren gai guztietan.11
|
|
|
4 Aintzat hartzekoak dira, Iraultza hasierako garaian, honako
|
hauek
: 1790 urteko uztailaren 17 eta 19ko legeak, oinordetza berdintasun osoz banatzekoa lehena, eta bigarrena, senideen mesederako atzera erosteko eskubidea ezabatu zuena; 1792 urteko azaroaren 14koa, oinordetza ordezpenak indargabetu zituena; eta 1793 urteko martxoaren 7koa, testamentu egiteko askatasuna deuseztatu zuena.
|
|
|
Legegileak, aginpidean baino, apaizgoan dihardu. ...ekzioaren atzetik ibili ontasun mugatua izan dezaketen gauza horietan; legea aldatu ordez, erabilgarriagoa da, ia beti, lege horiek estimu handiagotan jartzeko arrazoi berriak herritarrei aurkeztu; historiak berak ere, gizaldi batzuetan zehar, ozta ozta eskain dezake bizpahiru lege zuzenen argitalpena; azkenez ere, soil soilean dagozkiela lege aldaketok proposatzeko aukera izar onaren pean jaioei;
|
hauek
, bai, hauek dira gogo keinu eta bat bateko ongiketa moduko batez, Estatu baten egitura osoa iraularazteko gai direnak.
|
|
|
Legegileak, aginpidean baino, apaizgoan dihardu. ...zetik ibili ontasun mugatua izan dezaketen gauza horietan; legea aldatu ordez, erabilgarriagoa da, ia beti, lege horiek estimu handiagotan jartzeko arrazoi berriak herritarrei aurkeztu; historiak berak ere, gizaldi batzuetan zehar, ozta ozta eskain dezake bizpahiru lege zuzenen argitalpena; azkenez ere, soil soilean dagozkiela lege aldaketok proposatzeko aukera izar onaren pean jaioei; hauek, bai,
|
hauek
dira gogo keinu eta bat bateko ongiketa moduko batez, Estatu baten egitura osoa iraularazteko gai direnak.
|
|
|
Baina zein zen, benetan, ikusmolde zientifikoak zuen harremana ideologia naziarekin? Hegselmannek garbi aurkeztu lez," zein da enpirismo logikoaren eta (in) kultura politikoaren arteko erlazioa?" 133 Ikusi dugunaren arabera, eta Horkheimerren burugabekerien aurka, munduaren ikusmolde zientifikoak ondorio latzak ekar ziezazkiokeen nazien ideologiari, batik bat hiru zio
|
hauek
direla eta:
|
|
|
Badakigu, gainera, naziek beren jite antilogikoa diskurtso ugaritan zabaldu zutela. Behin, 1935ean, L.G. Tirala izeneko nazi batek Vienako Zirkuluari buruz esan lez," berezkoa duten modu formalistan gogoeta egiten ahalegintzen dira gizon
|
hauek
eta, intuiziotik erabat independentea den doktrina matematiko esoteriko baten laguntzaz, jakitun ez arioei espezifikoa zaien mundu zientifikoaren logika berri bat nahi dute agerian utzi" 135 Horrela, juduak arraza lez arioak baino gutxiago direla zioten baieztapenak edo juduen konspirazioei buruzko asertzioak hutsalkeriez beterik zeuden.
|
|
|
elementuak, atomo bananduak baino gehiago, gizabanako batek bizi izandako esperientziaren fluxutik hartutako zatiak dira. Carnapek aukeraturiko esperientzia
|
hauek
, neurri batean, Whiteheaden ‘denborazkotasunen’ antza dute: hots, saski itxurako zerbait dira, non une batean bizi izandako guztia sartzen den.
|
|
|
Horrela, sentimen datuak zituzten enuntziatuek ‘Uste dut gorria ikusten dudala orain eta hemen’ itxurakoak ziren. Eta enuntziatu
|
hauek
ezin zuten hutsik egin, ‘uste’ bat pribatua eta eztabaidaezina baita. Haatik, uste hori duenak ‘gorria orain eta hemen’ adierazpenari buruz mintzatzerakoan, adierazpen hau munduko zerbaiti ote dagokion ala ez jakitea beste gauza bat da.
|
|
|
Eta, esan bezala, oinarriztapenaren ikuspegia funtsezkoa zirudien Zirkuluarentzat, partaide askoren aburuz ezagutzak oinarri sendoa, harri ama behar baitzuen. Asmo
|
hauek
, beraz, kinka larrian zeuden.
|
|
|
Ikusi dugunez, fenomenalistek ezagutzaren oinarri objektiboaren eta ziurraren amets errealista sustatu zuten. Bere baitan, haatik, solipsismoa eta subjektibismoa agertzen zen, eta
|
hauek
anatemak ziren errealistentzat. Hortaz, subjektibismo hura ezabatzeko, honako argudioa arbuiatu behar zuten:
|
|
|
Ez zaio ardura zientzialariak zer egiten duen aurkikuntza egin baino lehenago, baizik eta bere jardueraren azken emaitzak soilik. Eta
|
hauek
, oro har, zientzi esparru bakoitzaren aldizkarietan argitaratzen dira lehendabizi, eta liburuetan edo disko konpaktuetan geroago, batez ere zientzi komunitateak aurkikuntza berriak onartu eta bereganatu eta gero.
|
|
|
Berrinterpretazio
|
hauek
aintzat hartu dituzten partaide garrantzitsuenak, liburuan zehar ikusitakoaren arabera asma daitekeenez, Schlick, Carnap eta Neurath dira, jakina. Eta preseski beren inguruan jardun dute gehienbat analisi berrirakurtzaileek.
|
|
|
Schlicken ustez, zientziak entitate errealak maneiatzen ditu, batzuk esperientziarenak izanik, eta beste batzuk ez. Azken
|
hauek
sentimen datuetan oinarrituz era daitezkeen eraikin logiko lez uler ditzakegu, baina sekula ez ezagutza zuzena bailiran. Schlicken jarrerak, honetan, bi oztopo ikusi zizkion auzi honi buruzko Russellen ikusmoldeari:
|
|
|
Halere, zailtasun gehienak iraganeko enuntziatuen inguruan agertu ziren. Ayerren iritziz, historialariek lan egin ahal izateko aurresateak baino ez ziren
|
hauek
. Beren jite hipotetikoa etorkizunari edo orainaldiari buruzko enuntziatuen antzekoa zen:
|
|
|
Beraz, Vienako Zirkuluaren hasierako tesiak bertan behera uzteko zioak honako
|
hauek
izan ziren, laburbilduz: egiaztagarritasun printzipioaren ahultzea eta haustura, alde batetik; Zirkuluak eratu zuen zientziaren irudiaren eta zientzia errealaren arteko egokitzapen eza, bestetik.
|
|
|
Vienako Zirkuluan inferentzia induktibo
|
hauek
legezkotzat hartzeko modurik onartu ez zutenek, legeen ikusmolde erabat artifizial eta batere ez erakargarri baten menpe ikusi zuten beren burua. Carnapek, bere hasieratan, Aufbau ean esate baterako, ‘Gizaki oro hilkorra da’ motako orokorpen batek hilda daudela dakigun gizakiei buruz soilik ari direla zioen; gauza bera esan genezakeen ‘Eguzkia egunero ateratzen da’ enuntziatuaren inguruan.
|
|
|
Bada, enpirista logikoen arabera, legeak ez ziren ez egiazkoak ezta faltsuak ere, ez baitziren betiko baliozkoak89 Ez lirateke enuntziatu unibertsalki kuantifikatu gisa ulertu behar —’A ororentzat... ’ batekin hasten direnak—, enuntziatu singularrak formulatzeko eta modu batean edo bestean jarduteko erregela edota arau gisa baizik. Feiglen hitzetan, indukzioaren printzipioa" prozedura bat da, maxima arauemaile bat, erregela operazionala" 90 Enuntziatu partikularrak —hauek dira berezko asertzioak— enuntziatu unibertsaletatik eratortzen dira, eta
|
hauek
bere zatiak bete eta gero soilik bilakatzen dira esanahidun eta baliozko. Horrela, adibidez, ‘Gizaki oro hilkorra da’, kasuz kasu partikularrak esleitzen zaizkionean esanahia hartzen duen eskema bat da, eta, berebat, partikularizazio hori aztertu eta egiazkoa ala faltsua den ikusten denean:
|
|
|
Lehenengo eta behin, zientzia termino horietaz beterik agertzen delako; ‘bero’, ‘indar’, ‘masa’ eta antzeko terminoak, berez, baldintza zehatz eta egokietan ematen diren gertakari, erregulartasun eta portaeren adierazpenak baitira. Termino
|
hauek
perpaus batzuen barne adierazten dira, eta perpaus horiek objektu batzuek, baldintza batzuk direla-eta, era jakin batean jokatzen dutela adierazten dute. Vienako Zirkuluaren ikusmoldeak, eta harrezkero ikusmolde estandarrak, ‘x objektua disolbagarria da’ bezalako enuntziatu bat ‘x uretan sartzen bada, orduan x disolbatuko da’ behaketazko enuntziatu batera murriztu zitekeela uste zuen.
|
|
|
zientziaren enuntziatuak behagarriaren eremura murriztu ahal zitezen, egiaztagarritasun eta berronespenaren kontzeptuak behartu zituzten, eta baita, ondorioz, programa murriztailea jitoan erortzera behartu ere. Gainera, indukzioak eta dedukzioak93 Hanson, Kuhn edota Feyerabenden erreakzio historizistaren kolpea jaso zuten,
|
hauek
zientziaren izaeraren ikusmolde berri bat aurkeztu baitzuten, enpirista logikoek zientziari esleitzen zioten jite deduktiboa gutxietsiz. Jada, hura ulertzeko zientzia razionalki —logikoki— berreraikitzea eta aztertzea ez zen nahitaezkoa; behar zen guztia, historizisten ustez, teorien eta ikerketa programen garapen historikoa eta soziala behatzea besterik ez zen.
|
|
|
Jada, hura ulertzeko zientzia razionalki —logikoki— berreraikitzea eta aztertzea ez zen nahitaezkoa; behar zen guztia, historizisten ustez, teorien eta ikerketa programen garapen historikoa eta soziala behatzea besterik ez zen. Dena den, ikuspegi berri
|
hauek
, baita ikusmolde estandarra ere, Popperren faltsazionismoa barne, orrialde hauen eskumenetatik at geratzen dira.
|
|
|
Neurathen ezaugarri nagusia ‘bizitza sozialaren’ inguruko auziei (Lebensfragen) jarritako arreta izan zen. Arazo
|
hauek
, nola ez, sekula ez ziren Zirkuluaren programa teorikoaren epizentroan izan, ezta aldamenean ere. Baina, dena den, Neurathen helburu eta zioa osatzen zuten.
|
|
|
Horkheimerrentzat, ezagutza behakuntza kontzeptuan oinarritzea azaleko kontu bat besterik ez zen, ordenaren itxura bakarrik; miseria handienak bere azpian ezkutatzen dituen mundua nola ezagutzen dugun azaltzeko era xinple eta kaskarrena, azken finean. Miseria
|
hauek
osatzen baitzuten benetako desordena, gehienetan ezkutatu nahi den anabasa: zientziaren iruzurrak, obskurantismo politikoa eta diktadoreek eta totalitarismoaren lagunek hain ongi maneiatzen zekiten apublikotasuna (109 orr.).
|
|
|
Egungo zientzia eta teknologiaren analisi filosofikoak urruntasun honetan sakontzen ari dira, hori defendatuz, eta Vienako Zirkuluak lagatako joera analitikoa atzean utziz. Dena den, azken urteetako ondorio
|
hauek
eta beste batzuk sekula ez dira heldu Horkheimerren hitzek izandako suhartasunera.
|
|
|
Enpirismoa, positibismoa eta logika berria dira. Badaude beste batzuk, baina
|
hauek
dira hobeki moldatzen direnak ikuskapen orokor batean. Enpirismoak apriorizko ezagutza ukatzen zuen; hots, eta oro har, enpiristentzat ez zegoen inolako ezagutzarik esperientziaren aurretik.
|
|
|
Printzipio
|
hauek
errealitatea ezagutzeko arazoaren aurrean jartzen zuten Hume. Nola jakin zer den erreala?
|
|
|
Bi puntu
|
hauek
dira Humek metafisikari eginiko erasoa laburbiltzen dutenak. Gainera, esperientziaren nozioak zamatzen duen lotura epistemologikoa garbi erakusten dute, Carnapek eta Neurathek Vienako Zirkuluan hain ongi ulertuko dutenez.
|
|
|
Geroago Vienako Zirkuluak hain gustuko izango zituen positibismoaren ezaugarri metodologikoak honako
|
hauek
dira:
|
|
|
Objektuak eraikitzeko oinarri hau, Machen ustez, subjektu batek, gizabanako batek esate baterako, hautematen dituen elementu sentikorrek osatzen dute. Kontuan izan behar dugu elementu
|
hauek
neutroak direla, hots, ez fisikoak ezta psikikoak ere; soilik interpretatu behar ditugun datuak dira, eta interpretazio horrek modu ugari izan ditzake, horien artean fisikoa nahiz psikologikoa ere. Oinarriztapen fenomenalista honen azken helburua zientzien batasuna zen, psikologia eta fisikarena batik bat, garai hartan bata bestetik oso urrun zeudela baitzirudien.
|
|
|
Subjektu bat onartzeak zirkularkerian erortzea ekarriko lioke. Izan ere, subjektua —elementuz osatua— elementuen aurrean jarriko luke, baina
|
hauek
nahitaez subjektuaren aurretik egon lukete —hura osatzeko— Hortaz, Machek ez zuen Ni bat kokatzen munduaren aurrean: Ni-a sentsazio konplexu lez definitzen zuen, ez besterik; eta konplexutasun mailan soilik desberdintzen zen beste gauzetatik.
|
|
|
Tamalez, Mach puntu honetan ez zen oso argi azaldu, eta ez zuen garbi idatzi Ni-a ‘nire gorputza’ den ala ez. Baina ikus dezagun kontzeptu
|
hauek
zein lotura dituzten Machen sistema epistemologikoarekin.
|
|
|
Arazo
|
hauek
ikusi baino lehenago, haatik, galdera bat agertzen zaigu nabarmen: zeintzuk dira logika berriaren ezaugarri bereziak hura hain eraginkorra izan dadin?
|
|
|
Wittgensteinen Tractatus aren eragina guztiz erabakigarria suertatu zen Vienako Zirkuluaren pentsamenduan. Carnap eta, batik bat, Schlick izan ziren haren tesiak modu adeitsuenean onartu zituztenak, nahiz eta
|
hauek
liburuari eginiko intetpretazioa izan urte batzuk beranduago Wittgenstein Zirkuluaren inguru eta ideietatik aldendu zuena28.
|
|
|
Alabaina, zientzia ez da logikaz eta matematikaz bakarrik osatzen. Zientzia enpirikoak, beren aldetik, proposizio sintetiko kontingenteek osatzen dituzte, eta
|
hauek
enpiriarekin aurrez aurre jarri behar dira. Proposizio hauetan erabiltzen diren zeinuen esanahia argitu behar da, hau da, hizkuntzarekin adierazten denak zer esanahi duen ikusi behar da.
|
|
|
Hitz baten esanahia finkatzeko modu bat definizioaren bitartekoa da, hots, esanahi ezaguna duten beste hitz batzuk erabiliz. Baina beste hitz
|
hauek
prozedura berbera jaso lukete, azkenean hitz definigaitzekin topo egin arte, hau da, bakarrik ostentsioaren bidez finka daitezkeen kontzeptu primitiboekin. Hauek, azken finean, ezin dira definitu, baizik eta soilik erakutsi:
|
|
|
Egia esanda, filosofia analitikoaren korronte berrienek ezeztaturiko zerbait legez ikusi izan dute. Baina korronte
|
hauek
, Zirkuluaren filosofoek benetan esandakoa kontuan hartu beharrean, ‘ikusmolde jarauntsi’ edo ‘ikusmolde estandar’ izeneko haize errotak eraso zituzten, soilik estereotipo eta dogma gutxi batzuk aintzat hartuz. Ondorioz, beraiek ‘enpirismo dogmatiko’ izendaturikoaren aurka, Zirkuluaren ikusmoldearen jaraunsle anglosaxoniarrek beren ‘enpirismo ilustratua’ vienarren dogma zaharkituetatik urrun gorde zituzten ondo.
|
|
|
Eta horrela ondoz ondo. Argi egon luke nora doazen berri emate kontraesankor
|
hauek
: positibismo logikoa batere hilda ez dagoela sumatzera, alegia.
|
|
|
Honen ondorio bat, filosofian zihardutenak ikerketa zientifikoaren jarrera zorrotz eta arduratsura hurbiltzearena izan zen, filosofo tradizionalaren jarreraren aurka —zientzialariarena baino, poetarena gogoratzen duena—(...) Jarrera ahaidetasun hurbila sentitzen dugu egun bizitzaren esparruak desberdintzen dituen jarrera orokorrarekin —gure eginkizun filosofikoa horretan oinarritzen da—: arte korronteetan sentitzen dugu, arkitekturan eta bizi portaera zentzudunarekin interesaturik dauden mugimenduetan, direla
|
hauek
bizitza publiko edo pertsonalekoak, hezkuntzaren edo gizarte ordenaren ingurukoak. Beste edozein tokitan bezala, hemen funtsezko jarrera hau sentitzen dugu, pentsatzeko tankera berbera.
|
|
|
Alabaina, Vienako Zirkuluko hasierako ideia asko tradizio neokantiarrean —Natorp, Cassirer16— murgildurik zeudela uler ditzakegu. Neokantiarren ardura nagusi bat forma/ eduki bereizketa izan zen —Zirkuluaz geroztik teoria/ behaketa bereizketa lez ezagunagoa— Planteamendu hau, hain zuzen ere, Vienako Zirkulua osatu baino pixka bat lehenago sortu zen, Historiaurreko Vienako Zirkulua deiturikoan —ikus 2 atala— Neokantiarren eraginak nabari ditzagun, hurrengo testu
|
hauek
izan behar ditugu kontuan: Schlicken Raum und Zeit in der gegenwartigen [Espazioa eta denbora fisika garaikidean] (1917) eta Allgemeine Erkenntnislehre [Ezagutzaren teoria orokorra] (1918), Reichenbachen Relativitatstheorie und Erkenntnis Apriori [Erlatibitatearen teoria eta apriorizko ezagutza] (1920) eta, nahiz eta Vienako korrontean guztiz sartuta egon, Carnapen aipaturiko Aufbau a (1928) 17 Denetan honako tesi hau sostengatzen zen, hau da, ezagutza naturala —ezagutza formaletik bereizten dena— bi elementuk osatzen dutela:
|
|
|
Hain zuzen ere, higiduraren legeak, koordenatu sistema batetik beste batera pasatzerakoan gordetzen diren lege kobarianteak. Lege hauetan, sistema aldaketa bat eman eta gero, berdin mantentzen diren osagai espezifikoak gertakarien ezaugarri topologikoak dira, eta
|
hauek
espazio denboran ematen diren kointzidentzia eta hurbiltasuna dira preseski. Bi nozio hauek bakarrik dira objektiboak erlatibitate orokorrean; beste guztia arbitrarioa edo konbentzionala da.
|
|
|
Lege hauetan, sistema aldaketa bat eman eta gero, berdin mantentzen diren osagai espezifikoak gertakarien ezaugarri topologikoak dira, eta hauek espazio denboran ematen diren kointzidentzia eta hurbiltasuna dira preseski. Bi nozio
|
hauek
bakarrik dira objektiboak erlatibitate orokorrean; beste guztia arbitrarioa edo konbentzionala da.
|
|
|
Eta, era berean, katarroa ez hartzea niretzat garrantzitsua dela badiot, esan nahi dut nik katarroa hartzeak nire bizitzan hainbat ondorio deskribagarri sortzen dituela; eta esaten badut hau errepide zuzena dela, esan nahi dut hau errepide zuzena dela helburu baten arabera. Horrela erabilita, adierazpen
|
hauek
ez dute arazo zail edo sakonik. Baina etikak ez ditu honela erabiltzen.
|
|
|
Orduan, zer pentsatzen dugu eta zer esan nahi dugu," erabateko ongia"," erabateko balioa" eta halako beste adierazpen batzuk erabiltzeko joera sentitzen dugunok, nik barne? Beraz, neure buruari hau argitzen diodan bakoitzean, naturala da funtsean adierazpen
|
hauek
erabiliko nituzkeen kasuak gogoratzea, eta plazerraren psikologiari buruzko hitzaldi bat emango banizue egongo zinateketen egoera berean nago ni orain. Une horretan zuek beti plazerra sentiarazten dizuen egoera berezi bat gogoratzen saiatuko zinatekete.
|
|
|
" Salbu nago, ezerk ez dit minik egingo, edozein gauza gertatu arren" esateko joera ematen digun egoera mentalaz mintzatzen ari naiz. Orduan, utz iezadazue esperientzia
|
hauek
bururatzen, bada, nire ikuspegitik, argitu nahi ditugun ezaugarriak zehatz mehatz erakusten dituzte eta. Horri dagokionez esan behar dudan lehenengo gauza da esperientzia hauen ahozko adierazpena zentzurik gabekoa dela!
|
|
|
Gehitu zuenez, espazio antolaketa jakin baten kolore bereziak ez dira" sintoma" hutsak sintoma
|
hauek
dituenak ere" ederra izatea" deitzen dugun kualitatea baduela esateko. Hau gertatuko litzateke" eder" hitzaren bidez esan nahi izango bagenu, kasu," urdaileko mina sortzen duela"; kasu horretan esperientziaz ikasi ahal izango genuke halako antolaketak beti urdaileko mina sortzen duenentz.
|
|
|
alderantziz, lasaiagoa izatea" helburu hutsa" da, eta ez beste helburu baterako bitarteko bat; eta eztabaidatzen dugunean ea kontrabaxuak" balio duen", ez dugula auzi psikologikorik eztabaidatzen, hau da, Fisikan bezalaxe, non ez dugun ere gai psikologikorik eztabaidatzen; egiten saiatzen ari garena kontrabaxua" ideal batera" hurbiltzea dela, kopiatzen saiatzen ari garen ideala gure aurrean izan ez arren; bilatzen duguna erakusteko, gure ustez" erabat egokia" den beste melodia bat seinala genezakeela. Esan zuenez, ikerketa estetikoetan" zergatizko konexioak ez dira interesgarriak, baina Psikologian, aitzitik,
|
hauek
besterik ez zaizkigu interesatzen". " Zergatik da ederra hau?" galdetzea ez da zergatizko azalpena eskatzea:
|
|
|
Esan zuenez, hainbeste zergatik hunkitzen gaituenari buruzko gure harridura ez da txikitzen jaia sortarazi zuten zergatiak emandakoan, baizik eta antzeko beste jaialdi batzuk aurkitzean txikitzen dira:
|
hauek
aurkitzeak" natural" bihur lezake, sortarazi zuten zergatiak emateak, ordea, ezin du hori egin. Zentzu honetan esan zuen" Zergatik hunkitzen gaitu?" galdera eta" Zergatik da ederra hau?" edota" Zergatik ez du balio kontrabaxu honek?" galdera estetikoak antzekoak direla.
|
|
|
Kasu honetan, esan dezakegun gauza bakarra hauxe da: ohitura eta ikuskera
|
hauek
elkarrekin agertzen direnean, ohitura ez da ikuskeratik sortu, baizik eta biak elkarrekin doaz.
|
|
|
Hau da: ohitura
|
hauek
printzipio baten arabera ordenatzen dira; printzipio hau Frazerrek azaldutakoa baino orokorragoa da eta gure arimetan hain sartuta dago ezen aukera guztiak ezin baititugu imajinatu. —Aise imajina dezakegu, adibidez, tribu baten erregeak begi guztien bistatik kanpo izan behar duela, baina baita tribuko gizaki bakoitzak ikusi behar duela ere.
|
|
|
Agian inork ez du hura ukitzeko baimenik, baina agian guztiek ukitu behar dute. Pentsatu Schubert hil ondoren anaiak haren partiturak zati txikitan puskatu zituela eta konpas gutxiz betetako zati
|
hauek
dizipulu maitatuenei eman zizkiela. Pietate seinale gisa, ekintza hau zein bere kontrakoa ulertzen ditugu:
|
|
|
Frazer: "(...) that these observances are dictated by fear of the ghost of the slain seems certain(...)"["(...) Betebehar
|
hauek
hildakoen espirituen beldurrak eragiten ditu ezbairik gabe"] 6 Baina zergatik erabiltzen du" ghost" [espiritu] hitza Frazerrek. Oso ongi ulertzen du superstizio hori, ohikoa iruditzen zaion hitz baten bidez azaltzen baitigu.
|
|
|
Bere basati gehienak baino, are basatiagoa da Frazer,
|
hauek
ez baitaude afera espiritual batetik XX. mendeko ingeles bat bezain urrun. Ohitura zaharrez Frazerrek egindako azalpenak ohitura hauen zentzua bera baino are zakarragoak dira.
|
|
|
Wittgensteinen etika eta erlijioaren filosofian egokia da egile hau, hark emandako erlijio eta sinesmenari buruzko ikastaro baten argitaratzailea baita. Liburuaren atalak
|
hauek
dira: 1) Lehen Wittgenstein:
|
|
|
Malcolm Wittgensteinen ikaslea eta laguna zen. Orrialde
|
hauek
austriarraren biografia berreraikitzen saiatzen dira, bere oroipenak bilduz. Akademiatik at, gizakia eta filosofoa batera ikusten ditugu liburu honetan modu fin eta sakonean (ez da arraroa; behin Malcolmek Wittgensteini hurrengo esaldia entzun zion:
|
|
|
Waismannek ohar batzuk idatzi zituen bilera hauetan. Ohar horietatik orrialde
|
hauek
sortu ziren. Funtsezkoak dira Wittgensteinen jarrera etikan eta erlijioan (edo mistikan) erabat desberdina zela jakin dezagun, Vienako Zirkuluarenarekin konparatuz edo parekatuz.
|
|
|
Beste aukera bat izango zatekeen zientzi dibulgaziozko hitzaldia deitzen dena ematea; hau da, egiaz ulertzen ez duzuen zerbait ulertzen duzuela sinestaraztera zuzendutako hitzaldi bat, horrela, nire ustez gizaki modernoaren nahirik zitalenetakoa asebetez, hots, zientziaren azken aurkikuntzekiko azaleko jakin mina. Aukera
|
hauek
arbuiatu ditut eta nire ikuspegitik garrantzi orokorra duen gai batez mintzatzea erabaki dut, zuen ideiak argitzen laguntzeko asmoz (honi buruz esango dudanarekin ados egongo ez bazinate ere). Hirugarrena eta azken oztopoa, egiaz, iraupen handiko hitzaldi filosofiko gehienetan ohizkoa, hurrengoa da:
|
|
|
• 1947 Oxforden hitzaldi bat Jewett Society elkartean. Filosofia eta psikologiari buruzko klaseak (klase
|
hauek
Bemerkungen uber die Philosophie der Psychologie izan ziren bukaeran). Urte honen amaieran, filosofiako klaseak emateari utzi zion.
|
|
|
Eta Frazer irakurtzen dudanean, behin eta berriro hurrengoa esatea gustuko nuke: prozesu hauek guztiak, esanahi aldaketa
|
hauek
, gure aurrean ere aurkitzen ditugu gure ahozko hizkuntzan. Azken azaoan ezkutatutakoari" labore otsoa" deitzen bazaio, azaoari berari bezala, baita azaoa lotzen duen gizonari ere, orduan oso ongi ezagutzen dugun hizkuntz prozesu bat antzematen dugu honetan10.
|
|
|
Ez dago garrantzirik gabeko arrazoirik, hau da: benetan ez zitekeen arrazoirik izan giza arraza batzuek haritza ohoratzeko joera izan zezaten, baizik eta
|
hauek
eta haritza bizitza erkidego batean elkarturik zeudela; beraz, elkarrekin sortzen dira, eta ez hautaketa batengatik, zakurra eta arkakusoaren antzera. (Arkakusoek errito bat garatuko balute, zakurrarekin zerikusia izango luke.)
|
|
|
Esan liteke errito
|
hauek
ez direla beren batasunetik (haritzaren eta gizakiarenetik) sortu, baizik eta, nolabait, beren banantzetik. Izan ere, adimenaren esnatzea jatorrizko lurraldetik —bizitzaren jatorrizko oinarritik— banantzearekin batera doa.
|
|
|
Urrezko abarra, I bol., 239 orr.15 Zentzugabekeria hutsa da hemen Frazerrek irudikatu izana herri
|
hauek
naturaren prozesuaren guztiz ideia faltsua (ia erotua) balute bezala, fenomenoen interpretazio berezi bat besterik ez baitute. Hau da, idatziko balute, naturaren beren ezaguera eta gurea ez lirateke, funtsean, desberdinak izango.
|
|
|
Nire ustez, argi eta garbi, egungo ohitura modernoaren barruko izaera berez da lazgarrikeria iruditzen zaiguna, eta giza sakrifizioei buruz ezagutzen ditugun gertakariek ohitura ikusteko bidea besterik ez dute erakusten. Ohituraren barruko izaeraz mintzatzen naizenean, ohituraren inguruko gorabehera guztiak adierazten ditut; eta gorabehera
|
hauek
ez daude halako jaialdiaren kontaketan sartuta, gorabeherok ez baitira jaia zehazten duten ekintza bereziak, nolabait esatearren jaialdiaren espiritua baizik. Hau adieraz dezakegu gauza batzuk deskribatuz, adibidez, zer jende motak hartzen duen parte jaialdian, bere portaera beste egoeratan, hots, bere izaera, zer joko motatan aritzen diren gainerantzean.
|
|
|
Denboraldi horretan zehar ez dauka emazteagana joaterik, ez bere eskuz jaterik; beste norbaitek ahoratu behar izaten dio janaria. Betebehar
|
hauek
hildakoen espirituen beldurrak eragiten ditu ezbairik gabe;(...)" (Urrezko abarra, I bol.," Hiltzaileak tabututa" atala, 293 orr.).
|
|
|
" Horrelako erregea zeremonien etiketak harrapatuta bizi da, debeku eta betebeharren sareak harrapatuta, eta halakoen xedea ez da erregearen duintasuna, are gutxiago erosotasuna, baizik eta bera, bere herria eta unibertso osoa, naturaren harmonia nahaspilatuz, hondamendira bidaliko lituzkeen jokamoldetik aldentzea. Betebehar
|
hauek
ez diote inolako erosotasunik ekartzen; aitzitik, haren egintza oro oztopatuz, ezereztu egiten diote askatasuna eta sarritan bizitza osoa zama nekoso eta tristea bihurtzen diote, babesteko xedea izan arren".
|
|
|
Egia da Moorerekin hizkuntz analisia filosofiaren arma bihurtu zuela, filosofo analitiko bat balitz bezala, baina egia ere bada bitartean Tolstoi, Dostoievsky, Agustin, Pascal eta Kierkegaard irakurtzeko ohitura ez zuela inoiz galdu. Irakurketa desberdin
|
hauek
ezagutu ditzagun nahikoa da Wittgensteinen ahotsa entzutea. 1931n Wittgensteinek zera idatzi zuen:
|
|
|
Wittgenstein, ordea, magia beti sinbolismoaren eta hizkuntzaren ideian oinarritzen delakoan dago eta hizkuntzaren azpian aurreko desioak daudelakoan(" gure hizkuntzan mitologia oso bat datza", dio austriarrak). Eta are gehiago, desio
|
hauek
gure harridura eta hunkipenetatik sortzen direla munduaren aurrean egunero. Horrela, Wittgensteinen eletan:
|
|
|
Bere basati gehienak baino, are basatiagoa da Frazer,
|
hauek
ez baitaude afera espiritual batetik XX. mendeko ingeles bat bezain urrun. Ohitura zaharrez
|
|
|
Jarraian, testu mekanografiatutik hartutako hiru ohar zati dauzkagu. Hiru ohar zati
|
hauek
motzagoak dira.
|
|
|
Wittgensteinen oharren edizio honetan ohar gutxi batzuk kanpoan geratu dira. Ohar
|
hauek
eskuizkribuaren hasieran zeuden eta testu mekanografiatuan ez ziren sartu, kalitate eskasa izateagatik (eskuizkribuan Wittgensteinek ‘S’ bat jarri zien —’S’ ‘schlecht’ da, hau da, ‘kaskarra’—). Ohar hauek hurrengoak dira:
|
|
|
Ohar hauek eskuizkribuaren hasieran zeuden eta testu mekanografiatuan ez ziren sartu, kalitate eskasa izateagatik (eskuizkribuan Wittgensteinek ‘S’ bat jarri zien —’S’ ‘schlecht’ da, hau da, ‘kaskarra’—). Ohar
|
hauek
hurrengoak dira:
|
|
2001
|
|
|
Zenbait egunetan zehar, adi adi eta gogotsu egoten zen publiko baten aurrean, beraien jantzi dotoreenekin apaindutako errezitatzaile profesionalek Iliada eta Odisea errezitatzeari ekiten zioten. Errezitatzaile
|
hauek
rapsodak ziren. Eta, Greziako alor ia guztietan bezalaxe, lehiaketak antolatzen ziren, irabazleak saritzen zituztelarik.
|
|
|
" Imanaren" irudia erabiltzen da hemen: jainkoa gizartearekin erlazionatzen da, baina erlazio mota hau imanarena da, hau da, gizakiak alde batetik bestera mugitzen ditu, azken
|
hauek
indar horiekiko inolako kontrolik gabe ageri direlarik. Platonek kohesio mota honen indarra onartzen du, baina beraren justifikazioa ez, ordea.
|
|
|
Integrazioaren bi hutsune
|
hauek
direla-eta poesiak ezin du beregain hartu gizarte baten eguneroko bizitza, hortxe jartzen baitira martxan alderdi hauek guztiak.
|
|
|
Egiarik gabeko jakintza, desberdindu gabeko integrazioa, lehia elkarreragile hunkigarria:
|
hauek
dira poesiaren hiru hutsuneak filosofiaren aurrean. Nola ulertzen du bada, Platonek, filosofia?
|
|
|
Historian barrena bestelako fundamentalismo modu ugari egon dira, Platonena kasu. Honek guk ezagutzen dugun mundua askotariko errealitateen (jainko, astro, lur, arrain, lehorreko animalia, hegazti, gizaki) aniztasuna dela esaten digu, eta errealitate
|
hauek
elkarren artean korrelazioan jartzen direla, guztien artean multzo harmoniatsu eta eder bat osatuz. Eta korrelazio hau beharrezkoa ere bada, errealitate hauetako edozein aldaraziko bagenu ezaguna dugun mundua baino okerragoa lortuko genuke eta.
|
|
|
Hitz
|
hauek
erabiltzerako orduan kontu handiz ibili behar da, gure tradizioa jatorri kristaukoa izanik infinitua mugagabeki ahalguztiduna den zerbaiten gisa irudikatzeko joera baitugu (adibidez, inteligentzia infinitua mugarik gabe gorenera eramaniko zerbait bailitzan). Baina zientzia garaikideak magnitudearekin inolako zerikusirik ez duen infinituaren beste nozio bat garatu du, matematikak adibide:
|
|
|
Baina aberastasunak alferkeria dakar berarekin; eta inolako altematibarik eskaini gabe bizimodu tradizionala deuseztatzen du, gainera. Pertsonaia handien semeek ez dute jada familiakoen heziketarik jasotzen, azken
|
hauek
familiaz kanpoko zereginetan jarduten baitira.
|
|
|
Platonen ustez, rapsodak eta poetak ez dira baldintza
|
hauek
betetzeko gai. Hitzak konposatu eta errezitatzera mugatzen dira, baina ez dituzte esanahia eta adierazlea bereizten, zentzurik gabeko hitz jarioaren menpe geratzen direlarik.
|
|
|
Familia gutxi batzuen inguruan eta lur jabetzaren arabera antolaturiko gizarte esklusibo batetik, behe klaseek (nekazari txiki, artisau...) gero eta botere politiko handiagoa duten gizarte berri batera igarotzen gara. Azken
|
hauek
hiriaren gobernuan partaidetza handiagoa lortuko dute. Gisa honetara, K.a. VI. mendea ezaugarritu zuten borroka eta tentsio sozialak (desagertu ez baziren ere) baretu ziren.
|
|
|
Honela, demokraziaren eta hiri estatuaren beraren muga asko agerian utziko dira eta lehen aipaturiko ideia berrien agerpen giro horretan, polisaren egituraren inguruko proposamen eta zalantza asko sortuko dira. Nolabait esateko, teoria politiko, filosofiko, kultural eta artistiko berri
|
hauek
krisi honi aterabidea bilatu nahi izan zioten, eta Grezia klasikoaren agortze gisa eta Alexandro Handiak hasitako garai helenistikoaren hastapenaren seinale gisa uler ditzakegu.
|
|
|
Batez ere, aberats eta pobreen arteko zuloari eta gizarte klase bakoitzak bete behar zuen lekuari buruz ariko dira teoria
|
hauek
, eta gehienak hiri estatuaren eta Greziaren urrezko aroko gizarte eredua berreskuratzen (hura berrituz edo antzinako ereduetara itzuliz) saiatuko dira. Hemen koka ditzakegu Platonen hiri estatu ideala (Atenasi bere antzinako loria itzuli nahi diona, sofisten ideia berriak arbuiatuz), Aristotelesek konstituzio ezberdinen gainean eginiko hausnarketa (Platonekin batera demokraziaren etsai sutsua izango da Aristoteles), edo Isokratesen panhelenismoa.
|
|
|
lonek Homerori buruz asko badaki, horrek Homerok hainbat eta hainbat gauzei buruz esandakoak ulertzen dituela esan nahi du, bestela esanik, Homerok haiei buruz esandakoak egiazkoak ala faltsuak diren erabakitzeko trebetasuna duela. Eta berdin luke gainerako olerkariekin,
|
hauek
gauza berei buruz hitz egiten baitute. Argi dago rapsoda ez dela esanahiez jabetzen; adierazlearen mailan geratzen da, esanahirik gabeko mundu antzuan preso.
|
|
|
(...) Izan ere, Homerori buruz ondo hitz egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari eragiten dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman honek ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela
|
hauek
harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik.
|
|
|
medikuntza, arrantza, gidaritza eta profetika. Era honetan Sokratesek lortzen du lonek arte ezberdin
|
hauek
jakinduria mota ezberdinak adierazten dituztela onartzea; eta, ondorioz, Homerok arte bakoitzari buruz hitz egiten duenean ongi ala gaizki ari den epaitzea arte horretan jakitun den bati dagokiola ere onartzea. lon arte horiei buruz esaten dituenak epaitzeko gai izango al litzateke. Berak baietz erantzuten dio Sokratesen galdera berri honi.
|
|
|
Eta olerkari bakoitzak Musak bultzatzen duen genero hori bakarrik konposa dezake ongi, batek ditiranboak konposa ditzake, beste batek gorazarreak, beste batek hiporkematak, beste batek olerki epikoak eta beste batek janboak. Beste generoei dagokienez olerkari hauetako bakoitza ezjakina da, gauza
|
hauek
ez baitituzte artearen bidez esaten, botere jainkotiarraren bitartez baizik; izan ere, gauza bakar bati buruz ongi mintzatzen teknikari esker jakingo balute, jakingo lukete gainerako guztiei buruz ere ondo hitz egiten.
|
|
|
Eta argumentu honetarako froga handiena da Kaltzididako Tiniko19, berak inoiz ere ez baitzuen gogoratzeko moduko olerkirik egin, denek ezagutzen duten peana izan ezik, kantu guztietan ederrena agian, berak dioen moduan" Musen aurkikundea" besterik ez. Honela, hain zuzen ere, zalantzarik izan ez dezagun, erakusten digu jainkoak olerki eder
|
hauek
ez direla gizatiarrak edo gizonenak, jainkotiarrak eta jainkoenak baizik. Eta olerkariak ez dira jainkoen interpretariak besterik, bakoitza jainko batek hartzen duelarik.
|
|
|
Nahikoa. Bertso
|
hauek
, lon, Homerok modu egoki batean esaten dituen ala ez, zeinek jakingo luke hobekien, sendagileak ala aurigak, lon.
|
|
|
Izan ere, gauza berei buruzko zientzia bat eta bakarra balego, orduan zer baieztatuko genuke bata eta bestea izendatzean, bietan oinarriturik gauza berak jakin bagenitza? Horrela, bada, nik badakit, zure antzera, honako
|
hauek
bost hatz direla eta, gainera, ea teknika berari esker, aritmetikari esker alegia, biok gauza bera dakigun galdetuko banizu, ziur aski baietz erantzungo zenidake. lon. Bai.
|
|
|
Homerok gauza
|
hauek
zuzenki ala gaizki esaten dituen epaitzea nori dagokio. Medikuntzaren ala rapsodikaren arteari?
|
|
|
Esango al duzu gauza
|
hauek
ongi ala gaizki esanak diren epaitzea arrantzaren arteari dagokiola rapsodikari baino neurri handiagoz, lon.
|
|
|
lon. Bai noski, Sokrates, gauza
|
hauek
epaitzea arrantzari dagokio.
|
|
|
Pentsatu arretaz, zuk niri honako hau galdetzen arituko bazintzaizkit bezala: " Honela bada, Sokrates, Homerorenean arte bakoitzari bereiztea dagozkion gauza
|
hauek
aurkitzen dituzu. Erakuts iezazkidazu igarlearen eta igartzearen arteari dagozkion gauzak; igarleari, honek igartzearen ekintza ongi ala gaizki burutu den epaitzen jakin dezan, zer nolako gauzak komeni zaizkion".
|
|
|
Eta esatera noakizu gauza
|
hauek
eta gauza hauen antzekoak igarleak aztertu eta epaitzea komeni dela. lon. Benetan egiazko gauzak esaten ari zara, Sokrates.
|
|
|
Nahiz eta niri Homero ongi eta ugari dakizun erakustaldia behin eta berriro agindu, bistan da iruzur egin didazula, erakustaldira hurbiltzeko ere asko falta zaizularik. Zuk ez duzu esan ere egin nahi hain sakonki menperatzen dituzun gauza
|
hauek
zein ote diren, nahiz eta nik aspaldi honetan behin eta berriz erregutu.
|
|
|
sentikorraren arbuiatzailea dela esaten bada ere, Platonek mundu sentikorra eder eta hoberena dela, eta mundu hartatik kanpora ezer ez dagoela baieztatzen du erabat7 Aipatu ditugun beste munduak mundu sentikorraren barru barruko osagaiak direla esan nahi du honek, mundu hori antolatu eta zeharkatzen duten zainak eta odola; baina ez (aspertu arte defendatu den moduan) mundu sentikorrarekiko arrotzak. Azken finean, mundu sentikorraren edertasuna simetria eta proportzio kontua da, eta
|
hauek
nozio matematikoak izanik ezinbestean mundu sentikorretik matematikaranzko igortze bat dago. Eta honek mundu matematikoa aztertzera garamatza.
|
|
|
Izan ere, Homerori buruz ondo hitz egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek16 magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari17 eragiten dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman honek ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela
|
hauek
harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik.
|
|
|
Oinam esakune dinamikoak esperientziaren analogiak dira eta
|
hauek
hautemapenen arteko lotura oinarritzen dute, hori gabe ez baitago ezagutzarik. Analogiaren zentzua hauxe da:
|