|
2013
|
|
|
EABko militante ezagun horren esanetan, amatasunaren erretorika oso diskurtso baliagarria izan zen emakumeen jardun publikoak zuen zentzu transgresorea ezkutatzeko. Jardun publiko horren adierazle izateaz gain, ordea, Astrabudua garai
|
hartako
amatasun berrien paradigma gisa azaltzen da Llonaren artikuluan. Beraz, ama sinbolikoaz gain, amatasunaren zentzu sozialaz mintzo zaigu argi eta garbi Llona.
|
|
|
bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama? Ezaugarri horietaz guztiez gain, abandonuaren trataera, amatasunaren denborak eta guraso bakarreko familiaren paradigma aurkeztea oso dira azpimarragarriak, eta zer esanik ez garai hartan emakume idazle batek idatziriko lana euskal kritikak goraipatu izana; izan ere, ez zen hori ohikoa tenore
|
hartako
kritika historiografikoan.
|
|
|
Antologiako 500 testutik gorako egileen hizkuntz eredu garbizaleak ez bide zuen egokitasunik literatura hizkera eredugarri gisa, euskara batuaren ereduaren aurkako norabidean zihoan argiro eta hamarkada
|
hartako
tentsio gunearen erdi erdian kokatzen zen, euskararen patrimonializazioaren tirabiran. Hizkuntz eredu funtzionalagoa zuen gogoan Mitxelenak, esate baterako, urte gutxi barru Txillardegiren lehen nobelan edota Arestiren poemetan mamitu zena (1957 eta 1963).
|
|
2014
|
|
|
Harrezkero, ez du aukerarik izan, besteak beste, hemengo botere guneek eta erakundeek euren eginbeharretan ez zutelako behar berezirik izan inperio hizkuntzetatik aldentzeko; euskara, eginkizun sinbolikoetarako behar zuten, besterik ez. Eta boteredunek komunikazio beharrik baldin bazuten kanporakoa zen, garai
|
hartako
mundu hizkuntza behar zuten (frantsesa edo gaztelera, bistan da) euren negozio eta harremanetarako.
|
|
2015
|
|
|
Garai berean, Ipar Euskal Herriko egoera ez zen hobea; Alexandre De la Cerdakaipaturiko anekdota honek garai
|
hartako
aurreiritzien berri ematen du: –(...) Une anecdote peut facilement montrer l? état de sous développement voulu et contrôlé de l, information dans lequel se trouvait le Pays Basque:
|
|
2016
|
|
|
Garai
|
hartako
euskarazko produkzio kulturalak beheko mailan zeuden espazio sozialean interakzio linguistikoei begira. Dena den, datu zehatzagoak genituzke literaturaren inguruko eragileen inguruan:
|
|
2017
|
|
|
Artikulu honetan gutun hori argitaratzen da eta egitasmoa ulertzeko behar den testuingurua aztertzen da, arreta berezia eskainiaz Orixeren eta Pedro Lardizabalen arteko harremanari eta Jesus, en Biotzaren Deyaaldizkariari. Gero, proiektua zehaztasun handiagorekin irudikatu ahal izateko, garai
|
hartako
beste bilduma batzuen ezaugarriak gainbegiratzen dira. Azkenik, 1921ean eta 1928an klasiko greko latindarren itzulpenaren inguruan Euskaltzaindiak bultzaturiko ekimen bi aurkezten dira.
|
|
|
Euskaltzaindiak/ 23ko batzarrean onartu zuen testu hori, baina 1918an argitaratu zen zirriborroa (gaztelaniaz bakarrik) garai
|
hartako
aldizkari eta egunkarietan, arteko epea emanez zuzenketak proposatzeko.
|
|
|
(2) Anakreonte, epigrama hautatuak, epitafio hautatuak, San Gregorio, Teokrito, Bion Esmirnakoa, Safo, Pindaro, Homero. Hor dugu, beraz, garai
|
hartako
jesuiten ikastetxeetan latina eta grekoa irakasteko erabiltzen ziren klasikoen kanona.
|
|
|
Pedroren anaia, Jose María Lardizabal, Josefa Silvarekin ezkondu zen, eta honen ahizpa, María Luisa Silva, Fernando Baviera Borboikoarekin, zeina Alfontso XIII.aren lehengusua eta Espainiako Infantea baitzen. Garai
|
hartako
prentsan (La esfera, La correspondencia de España, El Cantábrico, La ilustración artística...) ikusten denez, Pedro Lardizabalek ezkondu zituen infanteak 1914an, Hondarribian.
|
|
|
Julien Vinson() garai
|
hartako
euskalgintzaren panoraman ezinbesteko aktorea zen. Eztabaida sutsuak bideratu zituen euskararen egoerari eta etorkizunari buruz baina erreferente guztiz sinesgarria zen.
|
|
|
François Dasconaguerre, negozio gizona, 5 urteko alargunaldiaren ostean, berriz ezkondu zen Donibane Lohizunen 1814ko abuztuaren 10ean Catherine Laxalde emaztea hartuz. Catherinen anaia Dominique Laxalde hiri
|
hartako
alkatea zen orduan (bitartean).
|
|
|
Campionek idazten duelarik, Dasconaguerre guztiz ezaguna da eta pertsona eredugarria da garai
|
hartako
ikuspegitik. Campionen informazio hori gaur egun arteko Dasconaguerreren biografia guztien jatorrizko iturria bakarra da.
|
|
|
Atalez atal, edo karguz kargu, ikusiko dugu nola Dasconaguerre instalatu zen jaun handi baten figuran. Informazio gisan, garai
|
hartako
Frantzian gertatu erregimen aldaketak gogoratuko ditugu:
|
|
|
Mantendu zuen postu hau 1884 arte. Urte
|
hartako
ekainaren 28an dekretu batek bertan behera utzi zuen izendapen hau.
|
|
|
Dasconaguerrek beste ohore handi bat eskuratu zuen 1867an. Urte
|
hartako
azaroaren 7anOhorezko Legioaren zaldun izendatua izan zen egindako merituengatik: –kontseilu orokorreko kidea, alkate ohia, 24 urtez zerbitzuan?.
|
|
|
Eta Albert gazteak urte batzuk pasa zituen Tunisiako armadan. Garai
|
hartako
Frantziako inperio kolonialaren hedapena kontsideratuz ohargarria litzateke menturaz igorria izatea Tunisiara. Albertek eskatu zuen destino hau bakarrik anaiarengandik hurbil izateko?
|
|
|
Dakigunez, garai
|
hartako
goi mailako politikari bakarra da euskaraz idazten. Leporatu diezaiokegu egindako amarru literarioa, baina badirudi euskararekiko kezka eta fede ona zuzenak eta egiazkoak direla.
|
|
2018
|
|
|
Gutuna prozesuan gaineratu zen. Gaztelaniaz idatzia dago, baina bereziki interesgarria da garai
|
hartako
Artiedako neskame batek edo bere ingurukoren batekzuen gaztelania nolakoa zen jakiteko, urrunxko baitago eskribauek galdeketak transkribatzeko darabiltenetik. Horra testua (335r, 335v) 19:
|
|
|
Isastiren errefrauek ere agoa dute, eta iguesi. Dena dela, garai
|
hartako
testuetan, eta geroagokoetan ere bai, aho hitzarekin gertatzen da gnagusiki. Bestalde, OEHk (s.v. sehi) ez dakar aldaera g dunik adiera horretan, baina bai ‘ume’ ren zentzuan (s.v. sein).
|
|
|
Garai
|
hartako
Erronkaribarko bizibide nagusiak bi ziren: artilearen ekoizpena, eta zuraren garraira eta salmentara bideratutako basogintza.
|
|
|
23 BPA, Hildako haurren 1 liburua, 17 or. eskas batean bost haur hil baitziren, haien artean Mariano eta Josefaren premua, eta hauei kolera izurriaren azken egunetan hildako beste zazpi ume gehitu genizkieke. Dena den, eta seme bat galtzea beti gogorra dela jakin arren, garai
|
hartako
heriotza tasa handia aintzat hartu behar dugu, eta arraroa izaten zen seme alabetakoren bat galtzen ez zuen familia.
|
|
|
Ines eta Juan ezkondu eta hiru urte geroago, 1886an, finka dezakegu Mendigatxa etxeko uskararen erabileraren" itzulerarik gabeko puntua", eta Marianoren emaztea zen Josefa Perez Markoren heriotzarekin lotuko genuke: urte
|
hartako
maiatzaren 21a37 Hizkuntza mintzatuaren euskarria izango zen emaztea hil ondoren, Mendigatxak bere eremu pribatuenean ezin zuen erabili, eta, pixkanaka, etxean geratu zen alabarekin ere hitz egiteari utziko zion, honen senarrarekin erabiltzen zuten gaztelaniaren mesedetan (baina, bi hamarkada geroago Azkueri idatzi zion eskutitz batean agerian geratzen den bezala, garai batean hori izan zen etxek... Eta horrela, Mendigatxaren gainerako bilobek, 1886 eta 1899 urteen artean jaioek, ez zekiten uskara, Azkue ezagutu ondoren Mariano gazteenei alferrik irakasten saiatu arren39.
|
|
|
Lan horretan, euskalkiaren gramatikako hainbat kontu aztertzeaz gain, Mendigatxarengandik bildutako asko ere aurkezten da: 250etik gora esaera zahar, hainbat esamolde, ia berrogei herri kopla, partitura eta abesti batzuk letrarekin eta hiztegi luze bat, non, ziur asko, 1905eko Diccionario vasco español frances lanean argitaratutakoez gain, Marianok 1909an bukatzeko asmoa zuen hiztegiko hitz batzuk ere agertuko ziren (urte
|
hartako
eskutitz batean horrela adierazten du46, baina Azkueren funtsetan momentuz ez da hori dioen dokumenturik agertu).
|
|
|
Errepublika garaiak kulturaren militantzia soziala indartu zuen. Artistek, eta beste kultura eragileek, konpromiso sozial handia izan zuten Espainiako demokraziaren, berdintasun sozialaren eta garai
|
hartako
Espainiako nazionalitateek zituzten kultura berezitasunen alde. Horregatik, bai gerrak iraun bitartean eta bai gerra bukatu ondoren, Francoren erregimenak hilda, atzerrian edo kontrolpean nahi zituen abangoardiako artistak eta oro har kultur eragile guztiak; baita falangismoari lotutakoak ere.
|
|
|
Izenbururik gabeko koadro hartan besoan oihal beltza eta bularrean burezur baten irudia zituen gizon baten zatia ageri zen. Urte
|
hartako
abenduaren 20an ETAk Luis Carrero Blanco gobernuko presidentea hil zuen Madrilen, eta agintariek uste izan zuten Diez Alabaren koadro hark hildakoari egiten ziola erreferentzia. Errespetu falta edo isekatzat hartuta, beraz, erakusketatik kentzea agindu zuten, nahiz eta irudian hildakoari erreferentzia zuzena egiten zionik ezer ez zegoen.
|
|
|
Interesgarria da, bestalde, arte liburu batek jasan zuen debekua Franco hil ondorengo urteetan. Nahiz eta zentsura era ofizialean 1976an desagertu, agintariek urte
|
hartako
Veneziako Bienalaren katalogoa banatzea debekatu zuten. Espainiaren parte hartzea berezia izan zen 76ko Bienal hartan.
|
|
|
Aldiz, 1969an Lur argitaletxeak Haur besoetakoa garai hartan hautazkoa zen aurretiazko zentsura pasatzerakoan, Francoren erregimenpeko Espainiako estatuaren zentsura instituzionalaren irakurleak ez zuen argitalpenerako inolako oztoporik ipini. Hala erakusten du urte
|
hartako
abenduaren 22an" 19" irakurleak sinatu zuen txostenak, jarraian transkribatutako oharraren bidez argitaratzeko baimena ematen duen aldetik:
|
|
|
Honek guztiak, akademian nahiz honi dagokion esparrutik kanpo Francoren erregimenpeko zentsurari egindako azaleko aipamen ugariekin batera, bi ondorio nagusi ekarri ditu: bata, euskal eremuan era inplizituan eraiki den zentsuraren ideia Francoren erregimenpeko aparatu zentsore instituzionalari lotzea, fenomeno historiko isolatu gisa; bestea, garai
|
hartako
zentsura aparatu instituzionalak neurri errepresiboen bidez debekatutako edo moldarazitako literatur lanen azterketa kuantitatibora mugatzea. Bi ezaugarriok 80 eremu hispanikoko literatur zentsuraren azterketan nabarmenak izan ziren eta Torrealdaik, gaiaren gaineko lehen argitalpenak eredu horren eraginpean gauzatu zituenak, mende berriarekin argitaratutako lanean ohartarazi zuen azterketa kuantitatibo hutsetik eratorri zitezkeen ondorioen okerraz, baita, era berean, hori ekiditeko alderdi kualitatiboak kontuan hartzeko beharraz ere:
|
|
2019
|
|
|
O.J.: Kontua da garai
|
hartako
euskara islatu nahi izan duzuela pelikulan, ezta?
|
|
|
Garai
|
hartako
agiri gehienak Iratzoki erretoreak idazten bazituen ere, Juan Estebanek berak eta parrokiaren bertze zerbitzariek sinatuak ere bai baitira, Garmendiaren sinadura daraman 1828ko otsailaren 18ko bataio agiri bat hautatu dugu egiaztapena egiteko.52
|
|
|
Altzate karrikako Mikelezkerrenea etxean bizi zen, alargun, bi seme alabarekin.30 Ogibidea zela medio, batera eta bertzera ibili beharra egokitu izanen zitzaion nahitaez, baina, iduri duenez, izkribua egin zen garaian herrian zegoen: haren emazte Rafaela Arregi Mitxelena lesakarra haurdun zegoen, urte
|
hartako
maiatzean jaioko baitzen Beran izan zituzten hiru seme alabetako hirugarrena.31 d) Juan Esteban Iratzoki Ezponda() 32
|
|
|
Ezohikoa iruditu zaigu orduko hartan maizterrei ere erabakimena espres ematea, eta horren arrazoia une
|
hartako
koiuntura historikoan aurkitu dugu: 1820ko martxoan berriz ere indarra hartu zuen 1812ko (Espainiako) Konstituzioak, zeinak maizterrei ematen baitzizkien Antzinako Erregimenak ukatzen zizkien hainbat eskubide; horien artean zegoen, adibidez, herriko batzarretan parte hartzekoa (Mikelarena, 1990).
|
|
|
Bada, bereizgarrien ildo horretan, nabarmendu beharrekorik, batik bat azken edizioari dagokiona eta, geure ustez, garaiko dinamika politiko erlijiosoarekin estu uztarturik dagoena. Alderdi linguistiko filologikotik aztertuta, ez da hura, ziurrenik, interes gehien sorraraz lezakeena, baina bai, zalantzarik gabe, ikuspuntu ideologikotik begiratuta, garai
|
hartako
egoeraren lekuko aratz bilakatzen baitu horrek liburuttoa. Baina ez gaitezen premiarik gabe aurrera, lerro batzuk beherago helduko zaio-eta gaiari.
|
|
2020
|
|
|
Pierre Broussain (Hazparne, 1859ko agorrilaren 5a Ortheze, 1920ko apirilaren 27a) Hazparneko medikua, auzapeza eta Euskaltzaindiaren sortzaileetakoa izan zen. Euskaltzale suharra zen, eta garai
|
hartako
Ipar Euskal Herriko abertzale bakarretako bat. Eskualdunako buruzagietako bat zen, eta zenbait aldiz artikuluak idazten zituen.
|
|
|
Halaber, 1944an zenbait haur judu aterpetu zituen Mauleko kolegioan, alemanengandik babesteko. Ikastetxe
|
hartako
zuzendaria zen.
|
|
|
Felix Ospital Donibane Lohizunen, euskal dantzez arduratzen zen. Herri
|
hartako
berriketaria izan zen.
|
|
|
Baina beste dozenaka lagunen lumarekin eta beste zenbaiten laguntza materialarekin edo ekonomikoarekin ere bete zituzten orrialdeak. Artikulu honen helburua da astekari
|
hartako
partaide jakin guztien zerrenda osatzea, bakoitza nor zen identifikatzea eta haien bizitzaz xehetasun batzuk ematea.
|
|
|
Baina, funtsean, oinarrizko lana, ikerlari guztiek aipatzen dutena, Piarres Lafitterena da (1971b). Lafittek zerrendatu zituen astekari
|
hartako
partaideak, eta xeheki kontatu zituen astekariaren gorabeherak. Lafitteren lanari interesatu zitzaion Amelia Hernandez (2001), eta zerrendatu zituen Lafitteren garai berean astekarian idatzi zuten pertsonak, Lafitteren lanean oinarrituz eta astekarian agertu ziren sinadurak zerrendatuz.
|
|
|
Bestalde, astekaria inprimatzen zuen sozietatearen estatutuak (1917) ere kontsultatu dira. Halaber, Baionako suprefeturaren garai
|
hartako
agiriak kontsultatu dira Paueko Artxiboan, astekariari buruzko datu administratibo gehiago lortzeko. Zerrenda horretan agertzen diren pertsonen sortze eta heriotza datak, falta zirenean, begiratu dira Pirinio Atlantikoetako artxiboan dauden estatu zibileko aktetan.
|
|
|
Manex Hiriart Urruti hil ondoan, astekaria zuzendari ofizialik gabe egon zen zenbait denboraz (Lafitte 1971b). Baina, garai
|
hartako
editorialak Blaise Ademak idatzi zituen (Bidegain 2012: 225).
|
|
|
Batetik, astekariak Ipar Euskal Herriko herri gehienetan eta eskualde guztietan zeuzkan erroak, laguntzaileen bidez. Bereziki apezei esker izan zen hori, baina baita ere hainbat politikari, mediku edo notarioen bidez ere. Argi dena da, garai
|
hartako
arduradun anitzen parte hartze zuzena ez bazen, hurbileko sostengua bederen bazuela astekariak. Aski ulergarri da, beraz, zergatik zeuzkan 7.000 erosle baino gehiago astero.
|
|
|
Euskaltzaindiaren mendeurreneko ospakizunen harira antolatu zen Gramatika jardunaldian emandako hitzaldia du oinarri artikulu honek. Han esandakoek eta han entzundakoek, lan honekin batera argitaratuko direnek, lagundu didate jardunaldi
|
hartako
hitzaldia osatzen.
|
|
|
Gainera, euskaraz akusatiborik ez dagoela ere baieztatu zuen. Aditzean, garai
|
hartako
azterbideari jarraikiz, hizketaunearekin lotzen dituen aldaketak (aurrekoa, aldiberekoa eta ondokoa) gaurko
|
|
2021
|
|
|
Ohart gaitezen, Jose Luis Comellasen esanetan, J.S. Elkanok beti zerabilela" del Cano" idazkera. Tomas Mazonek, berriz, garai
|
hartako
bi forma aipatzen ditu: " del Cano" eta" delcano".
|
|
|
de Elcano deelcano delcano. Azken batean, garai
|
hartako
idazkeran ohikoa zen letra berberek bat egitea. Ekonomia grafikoagatik egiten zuten.
|
|
|
11), Onintze ere" Lauaxetak berak jarraiki ildotik hurranen hurran abiarazten zuen" poeta izan zela (Bidador 1996). EABn idazle multzo interesgarria bildu bazen ere, tamalez, ez zuten poesia libururik argitaratu sasoi hartan, eta aipagarri ditugun belaunaldi
|
hartako
emakume idazleen lanak bizi osoko lanen fruitu dira, hala nola Sorne Unzuetarena (Idazlan guztiak 1997) edo Baliendine Albizurena (Olerkiak 1984).
|
|
2023
|
|
|
" Bersolariak Ondarrabian"," Ondarribiko euskal pestak"," Guadalupe-ko iturriaren bendizioa"," Guadalupe-ko bidearen festa" eta" Eskutiz eder bat". Nabarmentzekoa da, gainera, lehenengo laurak aski informatiboak direla –ez, ordea, azkena–, garai
|
hartako
prentsan oso ohikoak baitziren gertaeraren lekua edo gaia besterik ematen ez zuten izenburuak.
|
|
|
Orrialde zenbakiak ere tomoaren araberakoak ziren. Formatu berean argitaratu ohi ziren garai
|
hartako
beste kultur aldizkariak ere, hala nola gorago aipatutako Revista Euskara, Revista de las Provincias Euskaras eta Revista Vizcaya; tomoka kontsultatu daitezke orain artxibo digitaletan.
|