|
2001
|
|
|
" Euskal Aditza bizkaieraz". Horren ondotik beste batzuk etorri ziren, besteak beste," Oletako
|
euskal
aditza" eta" Aitortu... zer dala ta" (itzulpena). Euskal kulturaren alde lan handia egindakoa izaki, Urrezko Luma saria jaso zuen eta ohorezko itzultzaile izendatua izan zen.
|
|
|
Hemen ere egiak erdizka dabiltza eta badugu biribiltzen hasteko ordu. Aingeru Irigarairi aitortu behar zaio behin batean argitara zuen iritziak(
|
euskal
aditza hedatu beharrean murriztearen aldekoak) baduela oinarri sendorik gure artean. Eta hain zuzen eredutzat (bai ote?) hartu nahi genituzkeen euskalkietan.
|
|
|
Auzi honetan, gainera, nola ez dakigula, erabateko aditza, mintzaidea ahotan hartzen ez duena, orain arte eta beti
|
euskal
aditzaren giltzarri izan dena, besteren mirabe bihurtu da: duk, dun eta duzuk (eta etxe polita duk beti da bikoitza!) kendu dute boterea eta agintea daren eskuetarik; diat, dinat eta dizutek, dutenetarik.
|
|
|
Nekez topatuko dugu Axularrengan harako 560 orrialdeetako pasarte haren parekorik22 Ez nuke inolaz ere hitanozkoa galtzerik nahi; are gutiago, halaz guztiz, hitanozko ez dena. Nonbait idatzi zuen Garatek (eta buruz aldatzen dut mamia, hitzak oker daudelarik, alegia) barreiari agertzen dela
|
euskal
aditza: honek eskaintzen zion aditz pilo mardula ez zuela bizi osoan pertsona batekin bakarrarekin baizik (arrebarekin, noski) erabili.
|
|
2002
|
|
|
" ETBko arduradunaren esku" esan beharrean" esku on ETBko arduraduna". Harritzekoa egin zait, bide batez esango dut,
|
euskal
aditzaren morfologia konplikatuaz hitz erdirik ez esatea, hori bai baita benetan ematen den informazio alferra gehienetan, lekua hartu, mingaina trabatu, burmuina berotu eta komunikazio mailan deus ere gaineratzen ez duena, baina bakean utziko dut kontu hori. Badakizu, aitaren egin gabe eta arnasa sakoneraino hartu gabe esan ezin diren horietakoak," bazeniezazkigukete"," geniezazkinakeen" edo" zentxezkidakete" bezalakoak, aski kuttunak euskara bere maneran adindurik ikasi dutenentzat, eta" artezki eta zuzenki gauzak deklaratzen dituztenak hain manera ederrean, euskara abila, antzatsua eta zuhurra baita aditzaren propietateetan", holako zerbait esaten zuen Etxeberrik, gauza hauek ezin sinetsizkotzat direla euskaraz ez dakitenentzat.
|
|
2003
|
|
|
Nire euskal lanak aitatzekoak diranik be ez dot uste. Badot liburuxka bat bizkaierazko
|
euskal
aditzari buruz taiutua ta 1970garrenean argitaratua, Euskal Aditza Bizkaiera dozu berorren izena. Morgan abade nintzala egin neban.
|
|
|
Nik euskerazko eskoletan hainbat gai emoten neban:
|
euskal
aditza (gehienbat, Joseba Intxaustiren liburua lagun), euskal joskerea (S. Altuberen Erderismos bidelagun nebala)...
|
|
|
Bestetik ordea, neure irudiko, lurraren, mintzairaren eta historiaren alde ez baldin badugu borroka  tzen, dena galduko dugu. Hainbeste hitz sail zoragarri isiltasunean urtu eta zer date mundua,
|
euskal
aditz trinkorik gabe?
|
|
2004
|
|
|
Ez dut sekula ahaztuko" Julio Urkixo" Fo ru Aldundiko gelan zenbat lan hartu zituen,
|
euskal
aditza zela eta adibidez, nire moduko batzuei buruan sartu nahian, beti laguntzeko prest. Horregatik guztiagatik esker ona besterik ezin diot azaldu Jose Luisi, bene benetan.
|
|
2005
|
|
|
|
euskal
aditzari buruzko lan argitaragabea, hainbat herritako argi
|
|
|
Testuak(, likine: abuloraune: ekien: bilbiliars?) 100 Caminreal en (Teruel) aurkitu den beste testu baten(, likinete: ekiar: usekerteku?) 101 taxutze teknikoarekin antz handia du. Zenbait autorek, testuotako ekien eta ekiar formak egin
|
euskal
aditzarekin parekatu dituzte (Gorrochategui, 1995: 195), gogoratu jada P. Beltran-ek bere sasoian proposamen hori egin zuela.
|
|
|
Ez zeukan, ordea, metodologiarik. Hasiko zen
|
euskal
aditzaz mintzatzen eta bukatuko zuen Euskal Herrikozubiak nola egin zituzten azaltzen. Ikasle asko galdu egitenzi ren.
|
|
2006
|
|
|
Badakigu, gainera, hiztunen artean era guztietako jarrerak eragiten ditugula, eta aldekotasunak bezalaxe, aurkakotasunak ere badirela: esate baterako, baditugu
|
euskal
aditzaren berezitasun eta originaltasuna gurtzen dutenak, gainerako hizkuntzekiko bereizgarri eta nortasun emaile delakoan; baina baditugu, bestalde, nork nori nor sistemaz jabetzeko ezintasunak eraginda, gu gorrotatzera iritsi direnak, edo gure familiako kide batzuk, aditz trinkoak edo subjuntiboa, adibidez, desagerrarazi nahiko lituzketenak.
|
|
|
Idatziz, noski, ez baitut uste inori ahozko jardunean zenezaguzkien modukoak isuriko zaizkionik. Eta
|
euskal
aditzaren taulan agertu baino lehen, inork inoiz erabili ote ditu. Ez dut uste.
|
|
|
Eta
|
euskal
aditza sortu zen
|
|
|
Inoiz, inork, inon,
|
euskal
aditz sistema asmatu zuen. Ez gara errudunak bilatzen hasiko, lasai.
|
|
2007
|
|
|
René Lafon hizkuntzalaria izan zen teoria horren aldeko agerienetarikoa, eta gerora ere izan ditu jarraitzaileak, bai Euskal Herrian, baina baita Georgia eta Errusia aldean ere; besteak beste, Vladimir Zytsar. Hitz erro zaharrak, zenbaki izenak, kasu ergatiboaren presentzia,
|
euskal
aditz zaharraren egitura pasiboa eta horretariko beste argudio batzuk erabili izan dira hipotesi horren alde.
|
|
|
Nafarroa Behereko euskaltzain urgazleak bete betean asmatu zuen, zeren eta 1928an Piarres La, tte urgazle izendatu baitzuten, Jean Baptiste Darricarrere hil berriaren ordez. La, tteren izendapena Euskaltzaindiaren 1928ko urtarrileko batzarrean eman zuten aditzera294, Lacombek batzarkideei La, tteren
|
euskal
aditzari buruzko lana irrakurtzearekin batera.
|
|
|
Teologian lizentziatua eta zenbait urtez Erroman egona zen, dogmaren zaindari. Bi liburuxka publikatu zituen, bata
|
euskal
aditzaren ahoskeraz eta bestea ipuin herrikoiez osatua. Ipuinei eta euskarari beraien lizunkeria karga kendu zieten.
|
|
2008
|
|
|
Esanguratsuki Azkuek bere ama, hau da herri tradizioa, aitortzen zuen iturri garrantzitsuenatako bat legez. Eta, Izkindean aipatzen zen beste autoritateetako batek, Mateo Zabalak, Astarloaren espekulazio abstraktuei kontrapuntu enpirikoa ematen zien, Bizkaiko
|
euskal
aditzaren deskribapen zehatza eskaintzean274 Halaber Azkuek aipatzen zuen Campionen gramatika, Bonaparteren datu bilketan oinarritzean, datuekiko errespetuaren zentzu berean ari zen. Ikerketa datu positiboetan funtsatzeko joera hori, Izkindean hastapen soilean bazegoen ere, Azkueren jarduera akademikoa gero eta nabariagoa markatuko zuen positibismoaren seinale argia zen.
|
|
2010
|
|
|
Hura ere izan zen gure euskarako maisu. Berak asmatutako metodo bat,
|
euskal
aditza ikasteko oso ona zen, baina lan handia eman zigun. Euskara maitale porrokatua zen, eta gogo biziz irakatsi zigun bere euskaraganako grina.
|
|
2011
|
|
|
Idazteko orduan biziki euskara ederra eta herrikoia erabili du beti. Hasiera hasieratik baturanzko bidea jorratu du, hori dela eta,
|
euskal
aditza batuaren aldeko apustua egin du. Lexikoa eta erramoldeak, berriz, lapurtera bizi bizitik hartu izan ditu.
|
|
|
Uste baino errazago jaso dute baimena. Oraingoz ez dirudi EGA ateratzeko asmotan dabiltzala;
|
euskal
aditza zertan den ikasiz gero aski omen dute. Izen handia dauka, alajaina, gure aditzak munduan.
|
|
2012
|
|
|
121 Hidalgok (1997b) esango digu
|
euskal
aditzaren joera galdegilearen segidan paratzea dela: –Euskal aditzaren ohiko joera beti ondore justutik erantsita agertzeko galdegileari?
|
|
|
Erakundeak hil zuen. Nahiago ditut
|
euskal
aditzaren jasaile eta ekile moduak batera erabili gertatu zenaren agertzeko.
|
|
2013
|
|
|
Amaitzeko esan beharra dago, baita ere, badugula
|
euskal
aditzaren ikerlan sakon bat ere plazaratua. Hiztegi erara antolatuta dugu kontsultak erraz egiteko.
|
|
2014
|
|
|
Han eskuratu nuen Batasunaren> Kutxa, Gabriel Aresti eta Xabier Kintana bikoteak egin zuen ekarpen galanta, euskararen normalizazioa eta normatibizazioa uztartu nahian. Hura eta bide beretik etorri ziren
|
euskal
aditzaren taulak gordetzen ditut oraindik, garai iraganaren baina aintzat hartzeko moduko baten lekuko gisa.
|
|
|
Handik laster pausorik segur aski zailena egitea erabaki zuen euskaltzainburu berriak:
|
euskal
aditza bateratzea. Lehen unetik G. Aresti partai dea izan zen, hartarako izendatu zen batzordean.
|
|
|
Liburuak bi zati nagusi ditu. Lehenengoak hogeita zazpi ikasgai dauzka, eta eurotan
|
euskal
aditza aztertzen da. Bigarrenean, aztergaia atzizkibidea da, eta hamabi ikasgaiz osatua da.
|
|
|
Lehen begi kolpean nabariena aurkeztera mugatuz, alokutiboak datibo etaergatibo komunztaduren artean hartzen duela gune esan liteke, hain zuzen datiboarenostean eta ergatiboaren aurretik. Analisi honekin bat datoz gaia aztertu duten besteikertzaile zenbait ere, tartean Eguren (2000) eta Albizu (2002),
|
euskal
aditz inflexiokoelementuen hurrenkera eskema honetara ekarriz:
|
|
|
Beraz, (7) ko eskemara bueltatuaz, honako hurrenkera dakusagu, gainetik,
|
euskal
aditz inflexioaren sisteman.
|
|
|
datibo marka. Hau da,
|
euskal
aditz paradigmari so eginez, datibo markaren aurrean beti eta salbuespenikgabe marka berezi bat ageri dela ohar gaitezke. Izan ere, izenak berak dioen bezala, datibo markaren aitzinean ageri den marka da aurredatiboa.
|
|
|
Bestalde, EADB abiapuntu egokia da
|
euskal
aditzak lantzen hasteko eta, ingelesezko aditzekiko hainbat desberdintasun aurkitu baditugu ere (batez ereargumentu/ adjuntu bereizketa egiteko erabilitako irizpideak direla-eta), oro haregokitzapenak modu errazean egin daitezkeela ikusi dugu (Estarrona et al., 2013).
|
|
|
EPEC RolSem corpusa osatuz joan ahala eta etiketatze lanean lortutakoinformazioa oinarri hartuta,
|
euskal
aditzen lexikoia ere osatu dugu: Basque Verb Index (BVI) (Aldezabal et al., 2013).
|
|
2015
|
|
|
Kasu horretan aditzari buruzkoa zen. Batuak
|
euskal
aditzaren sistematizazioan aski lagundu zuela aitortzen zuen eta batuaren eta Beterriko hizkeraren arteko zenbait ezberdintasun aztertzen zituen: zenbait aditzen nor nork eta nor nori nork forma ezberdintasuna eta ahalera.
|
|
|
ez zuela
|
euskal
aditza inoiz ikasiko,
|
|
|
Orduan agertu zen Xabier Amuriza, kartzelatik irtenda, eta dena aldatzen hasi zen. Guri, Durangon alfabetatzen ari ginen neska mutikoei,
|
euskal
aditzaren konjugazioa erakutsi zigun; beharleku galanta hartu zuen. Bertsolaritzaren doinuak, hizkera, gaiak, dena aldatzen ari zen ordurako.
|
|
2016
|
|
|
Oraino Orexan zegoela, euskal aditzean bereziki sakondu zuen, eta hortaz, Nafarroako Aldunditik behin baino gehiagotan deitu zuten aditzaren morfologiaz irakasle nafarrei mintza ziezaien. Hizkuntzalaritzan doktoratzeko Sorbonan aurkeztu zuen tesia
|
euskal
aditzaren gainekoa izan zen, eta horren ulertzeko 1984.eko FLV n" Recherches sur la morphologie du verbe basque" kolaborazioa agertu zigun. Berrikiago ere, 1994.ean hain zuzen," La npresentacion del tiempo en el verbo vasco" artikulua agerrarazi du gai bertsuaz.
|
|
2017
|
|
|
Hain hizkuntza ezberdinak izanik euskara eta indoeuroparrak! Eredu horren egokitzapena, besteak beste, euskararen kasu sistemari edo
|
euskal
aditzari dagokionean. XVII. eta XVIII. mendeetan ere gramatikariek arazoak izan zituzten euskara deskribatzeko, baina XIX. mendean saltsa handiagoa dago, teoria eta autore gehiago.
|
|
|
Bizkaian, Deba ibarrean eta Urolaldeko mendebaleko hizkera gutxi batzuetan gertatzen da. Urolaldean atzera berriro ere beste urrats bat egin eta
|
euskal
aditz batzuetara zabaldu da. Ondorengo hiruretan entzun dut:
|
|
|
Euskararen gramatika tradizioa hainbat kontutan ez da oso hurbil ibili beste hizkuntzekiko parekatze horretatik. Hala ere, flexio morfologiari begira jartzen garela, esan dezakegu
|
euskal
aditz jokatua ederki parekatua dagoela munduko beste hizkuntzekin: ederki antzeman eta deskribatuta daude izenetan, hau da, gehienetan argumentu funtzioa betetzen duten gramatika kategoria horretako kideetan azaltzen diren funtzio kategoriek edota kategoria funtzionalek, hau da, kasu markek eta zenbaki markek aditzean bertan duten isla edota komunztadura klitikoak.
|
|
|
ederki antzeman eta deskribatuta daude izenetan, hau da, gehienetan argumentu funtzioa betetzen duten gramatika kategoria horretako kideetan azaltzen diren funtzio kategoriek edota kategoria funtzionalek, hau da, kasu markek eta zenbaki markek aditzean bertan duten isla edota komunztadura klitikoak. Horrekin esan nahi dugu agerian gelditu dela, dauden funtzio kategoriak daudela ere,
|
euskal
aditzak bat egiten duela munduko hizkuntzek aditzetan erakusten dituzten funtzio kategoriekin.
|
|
|
Ikuspegi horretatik, esan daiteke
|
euskal
aditz jokatuaren esparruan agerian utzi dela giza hizkuntza guztiekiko parekatze edo unibertsaltasun hori: aditz jokatuan zehatz mehatz identifikatuta daude absolutibo, ergatibo eta datibo kasu markadun izenekiko komunztadura klitikoak.
|
|
|
" orduan agertu zen Xabier Amuriza, kartzelatik irtenda, eta dena aldatzen hasi zen. Guri, Durangon alfabetatzen ari ginen neska mutikoei,
|
euskal
aditzaren konjugazioa erakutsi zigun; beharleku galanta hartu zuen. Bertsolaritzaren doinuak, hizkera, gaiak, dena aldatzen ari zen ordurako.
|
|
|
Inpentsan bezala aritu zen oposizioetan, gainditzeko batere asmorik gabe. Egia zen ez zuela lehenengo azterketa gainditzeko asmorik, zailena batzuentzat, berarendako
|
euskal
aditzaz aritzea zaila ez bazen ere; baina gero itzulpenak ez zituen ongi egin. Eta nahikoa jende zegoen, hogei bat, eta lau lanpostu baino ez ziren.
|
|
2019
|
|
|
Euskaltzaindiaren 1953ko otsaileko batzarrean, L. Michelenak, Elvira Zipitria" Ira" (19061982) jeltzalearen" Aditz aia" artikulua irakurri zuen. E. Zipitriak, isilpeko ikastola andereño izateaz gain, Círculo Cultural Guipuzcoano ateneoan euskara eskolak eman zituen, L. Michelenak bezala.940 Artikulua A. Tovarrek eta bestelako linguistek
|
euskal
aditzaren zailtasunaz eta horrek islatzen zuen hizkuntzaren" egoera kaotikoa" z esandakoari emandako erantzuna zen, erreibindikazio tonu argiarekin. E. Zipitriak salatzen zuenez, euskaldunen935 ABA EUS:
|
|
|
J. Urquijok, R. Lafonen tesiaren iruzkina baliatu zuen, halaber,
|
euskal
aditzaren pasibotasuna eztabaidatzeko, 276 ABA AIB: A. Irigarayren gutuna A. Ibinagabeitiari,.
|
|
|
Bestalde, F. Krutwigek, Akademiaren 1949ko azaroko batzarrean, euskaraz idatzitako" Antzundu philologia" (linguistika konparatiboa) izeneko lana irakurri zuen.443 Bertan, euskaltzainburuak eskatutako bidetik, euskara hainbat hizkuntzekin erkatu zuen, ahaidetasunak aurkitu nahian: indoeuropar, semitiko edota uraliar altaitarrekin.444 Gramatika iruzkin batzuk ere gehitu zituen
|
euskal
aditzaz, ohiko eredu greko latinoen eragin ustez nahasgarritik askatu nahian. Esan beharra dago Nikolai I. Marr() linguista aipatu zuela.
|
|
|
Fronte Popularra Frantziako Gobernuan zegoenez, eragin politikoak salatu zituzten unibertsitatean, R. Lafon komunista zelako.454 Bestalde, J. Vendryesek tesiaren gaitzat
|
euskal
aditza hartzera animatu zuen.455 ment, on voit une débasquisation des provinces péninsulaires que la persécution officielle seule ne suffit pas à expliquer" (Oihanburu 1950: 243).
|
|
|
Garrantzi handiko kota da, zeren, orain bai, orain erran baitezakegu
|
euskal
aditz joko guztiak baztertu ditugula, eta, jarraian, kota horren azpian dagoen substratua agerian geratzen dela onar baitezakegu. Azpian izen batzuk eta aditzoin batzuk dauzkagu...
|
|
|
Gure aspaldiko arbaso horiek elkarrekin zerbait egitera joan eta, ekintza edo mugimendu bat adierazten duen aditza indarrean jarri zutenean, sekulako aurrerapausoa eman zuten: haien aginte esaldietarako
|
euskal
aditza eskuratu zuten. Hala ere, ezin da erran aditzoinak asmatu aitzin ez zutenik agindurik ematen; gaur bezala, interjekzioak erabiltzen zituzten eta horien artean batzuk aginduak emateko aproposak ziren:
|
|
|
2) Erabili zuten prozedura agerian izateak erakusten du zenbateraino ezinezkoa egin zitzaien arbasoengandik jasotako aditz jokoak aldatzea, hau da, erakusten du
|
euskal
aditza aldatzeko zuten zailtasuna.
|
|
|
4) Agerian da, beraz, hasieratik hona
|
euskal
aditzaren ibilbidea.
|
|
|
Baina, guk bi abantaila izan ditugu: lehena, gure planteamenduari esker, esaldi motak kronologikoki sailkatzeko aukera izan dugu eta lan horretan elementu pilo bat aurkitu ditugu gurea aurrera eramateko; eta denen artean
|
euskal
aditza izan da emankorrena. Bigarrena, bazterketak egiteko ordena ezinbertzekoa delako, modu ordenatuan ibiltzerakoan, argia gure alde izan dugu.
|
|
|
Gure bidaiaren amaieran gaude; mailaz maila jautsi gara euskal hizkuntza eskaileratik eta azken mailak begi bistan daude. Hortxe dauzkagu oinarrizko adizkiak,
|
euskal
aditz sisteman ezinbertzekoak direnak. Horiek gabe ezin da perifrastikoaren sisteman sartu; baina, oinarrizko adizkien aitzinean zilegi ote da erratea aditz konjugaziorik gabe geratu garela?
|
|
|
Aurreko kapituluetan errandakoa eta argumentu guztien artean garrantzitsuena kontuan hartuz: " konjugazio trinkoa ezin da erabili edozein aditzekin, eta perifrastikoa, aldiz, aditz guztiekin erabiltzen ahal da" argumentu hau berriz baloratu eta gero, guretzat, benetako eta jatorrizko
|
euskal
aditz konjugazioa perifrastikoa da.
|
|
|
Da eta du sailekoak oinarrizkoak dira; izan ere, atal honetan zehar ikusiko dugu nola eskuratu zituzten eta frogatuko dugu bere partizipioa deskubritu aitzin indarrean zeudela. Horregatik, adizki hauek, nahiz eta bere baitan konjugazioaren oinarria izan, laguntzaile gisa erabiltzen hasi baino lehenago indarrean zeudelako, zure baimenarekin noski,
|
euskal
aditz konjugaziotik kanpo utziko ditugu.
|
|
|
" Datorke, dakikezue, eta holakoak" geroaldi arkaiko" bezala bataiatuak izan dira, baina argi ikusten denez, horiek ez dira nahitaez geroaldiko aditzak segurtasun eza eta agiantasuna batez ere markatzen dutelako, baizik orainaldiko moduzko adizkiak. Hala ere, badakigu
|
euskal
aditzaren sisteman, hasiera batean, benetako geroa markatzen zutela. Beraz, esan daiteke sistema zaharreko geroaldiak direla.
|
|
|
Kapitulu honetan garrantzi handiko emaitzak jaso ditugu; izan ere,
|
euskal
aditza nondik nora joan den argitzeko ezinbertzeko emaitzak izan dira. Nolabait ere, onartu behar dugu lehenengo fosilak eskuratu ditugula:
|
|
|
Zu saileko adizkietan, pluralizatzaileak izan dira baieztapen horren oinarria. Hauek bertze kapitulu batean aztertuko ditugu
|
euskal
aditza nondik nora joan den jakiteko lagungarri izanen direlako.
|
|
|
Aspaldidanik bi aditz joko hauen existentziak hainbat hizkuntzalariei atentzioa piztu die; eta, gai horri buruz, agian, deigarriena, guztien adostasuna da: aditz trinkoa
|
euskal
aditz konjugazio zaharra da, jatorrizkoa, beraz.
|
|
|
Bertze iritzi batzuk aurkitu nahian, lehenengo gramatikarienganaino joan gara. Zenbait autoreren gramatika liburuak aztertzean,
|
euskal
aditzari buruz bi azalpen nahiko argi aurkitu ditugu: " propia" eta" impropia", Oihenartena; eta" simple" eta" compuesta", Larramendirena.
|
|
|
Nondik atera dute konjugazio trinkoa antzinako
|
euskal
aditza, jatorrizkoa dela. Gure klasikoek ausarki erabiltzen zutelako?
|
|
|
Nork daki! Ezin dugu erabat baztertu baldintzazkoa oso modernoa izan litekeenik, eta
|
euskal
aditz osoa garatuta zegoenean sartu zutela euskaran; hala ere, aukeren artean guretzat lehentasuna duena honako hauxe da: " Euskara garatu ahala eskuratu zuten eta euskararen garapenarekin batera agertuz joan ziren baldintzazko esaldi mota guztiak".
|
|
|
Planteamendu horretan, bada, aditzoinari te atzizkia atxikitzean, aditz izena lortzen dugu. Lehenengo pausoa, beraz,
|
euskal
aditza nominalizatzeko dugun bidea harturik, holakoak ditugu: egin egite etortze joan joate hartze hiltze jaso jasotze
|
|
|
Oihenarten garaitik hona nondik nora joan den
|
euskal
aditzaren deskripzioa ezagutu ondoren, beharrezkoa egin zaigu hurrengo bereizketa egitea; batez ere, gure ikerketaren hurrengo pausoak eman baino lehen, gure burua aske izateko: multzo batean, bi konjugazioak jarriko ditugu, eta, bertze batean, oinarrizko adizkiak.
|
|
|
Bi arrazoi izan ditugu erabaki hori hartzeko: lehena, naiz eta haiz adizkietan salbu, bertze guztietan ez dugulako aurkitu izan aditzaren inolako markarik; bigarrena, adizki horietan ikusi dugulako
|
euskal
aditzaren konjugazioen oinarria.
|
|
|
Bada, planteamendu honekin onartu behar dugu euskaldunen historian izan zela garai bat zeinetan arbaso batzuk ibili ziren eskua sartzen euskal aditzetan. Euskaldun horiek latinaren aditz konjugazioaz jabeturik,
|
euskal
aditzak erraz jokatzeko —edo puntukaritasunean ordena jartzeko— helburuarekin, aditzak hitz soil batean jokatzeko saioa egin zuten.
|
|
|
Asmatzaileen helburua, beraz,
|
euskal
aditz konjugazioa arintzea zen. Bistan da ez zutela lortu; baina, garaiko esaldietan geratu ziren haien saioetan lortu zituzten adizkiak eta ezin da ukatu beren lekua hartu ez zutenik.
|
|
|
Hortik aurrera" antzinako
|
euskal
aditza", jatorrizkotzat hartu eta horrekin plus bat jaso zuen; horregatik, gaurko idazleen artean, euskara jasoan holakoak irakurtzen ahal ditugu:
|
|
|
Gure bidean hainbat seinale aurkitu ditugu; eta seinale horiek k. perifrastikoaren hasmentara iritsi garela jakinarazteaz gain, nahiko ongi erakusten digute gure
|
euskal
aditz konjugazioa euskararen historian non kokatu behar dugun:
|
|
|
• NOR adizkien artean, bai orainekoen, bai iraganekoen artean, sekulako kidetasun eza, harmoniarik eza nahi baduzu, daukagu; bateraezinak dira da eta zen 3 pertsonako adizkiak 1 eta 2 pertsonako adizkiekin. Kidetasuna da biziki azpimarratu nahi duguna, hor daukagulako
|
euskal
aditza ulertzeko behar dugun aztarna bikainena.
|
|
|
• Eta
|
euskal
aditzari dagokionez, zer?
|
|
|
Azkueren iritziaren oinarrian dago, dudarik ez, tu hizkiaren jatorria. Gero ikusiko dugu, hizki hau, bertze zeregin batzuen artean edozein hitzetatik
|
euskal
aditzak sortzeko erabiltzen dena, ia aho batez onartua izan da latinetik hartu izana dela. Jakina, hori onartu eta gero, ez da harritzekoa aditz perifrastikoa aztertzean eman den sententzia:
|
|
|
Beharbada, argudio hau, eta hola azalduta, asmazio hutsa dela iruditu zaizu, baina, pentsatu hurrengoan: izenordain hauek hasieratik
|
euskal
aditza eratzeko erabiliak izan ziren: ni naiz/ hi haiz gu gara/ zu zara
|
|
|
Izenordain hauek hasieratik
|
euskal
aditzaren" zumeak" izan direlako, aitzineko belaunaldiek zein aukera izan zuten 1 eta 2 pertsona izenordainak aldatzeko. Bien arteko loturak, nola edo hala, behartu zitzaien irmoki irautera.
|
|
|
Lehena: Pertsona izenordainen markarik gabe,
|
euskal
aditz konjugaziorik ez. Horrek egiaztatzen du.
|
|
|
Jatorri propioa, berezkoa, da aurkitu duguna:
|
euskal
aditzari eta pertsona izenordainei esker argi eta garbi geratu da oinarrizko adizkien sorrera mailakatua. Horregatik, eta gure azterketan elkarrekikotasun berezi hori argi eta garbi geratu delako, gure lana sententzia honekin amaitu nahi dugu:
|
|
|
Hiru paradigma hauekin
|
euskal
aditzaren hondora iritsi gara dagoeneko; orain, nahi eta nahi ez, paradigma horiekin borrokatu behar dugu. Kidetasunaren ikuspuntutik aztertzeko eta gauzak nondik nora joan ziren hobe ikusteko berriro ekarriko ditugu iraganekoak:
|
|
|
Hau ez da, hala ere,
|
euskal
aditzak ezagutarazteko erabiltzen den sailkapen bakarra. Bertze batean, aditzak zer letra duen amaieran ikusirik, holako sailkapena egin dute65: a amaituak:
|
|
|
• Baldin eta konjugazio perifrastikoa aspaldidanik erabili izana bada, atzizkiak eta erabilera ere, halabeharrez, aspaldikoak dira; baina, kasu honetan onartu genuke
|
euskal
aditz sistemaren bizkarrezurra dela, berezkoa, jatorrizkoa izanen baitzen erabilera hori.
|
|
|
Naiz, lokuzioaren aditza,
|
euskal
aditzaren oinarrietan bizkor, gure lekukoek: Etxeparek, naiz; Lazarragak, nax, horrela erabili zuten.
|
|
|
Edozein hizkuntzarentzat garrantzi handiko osagarriak, bai; baina, are gehiago, komunztadura dela-eta, haiei dagozkien hizkiak aditz jokoetan markaturik eramaten dituztenentzat. Honen adibidea euskara da, zeren eta, bere esaldietan agertzen diren zenbait izen sintagma, pertsonen arabera, aditz jokatua haien izenordainaren markekin eratzen baitira; beraz, inolako dudarik gabe ondorioztatzen ahal dugu pertsona markarik gabe, eta zehatzagoa izanda, pertsona izenordain markarik gabe,
|
euskal
aditz konjugazioa pikutara joanen litzaigukeela.
|
|
|
Gure ikerketan, 9 kapituluan errandakoaren arabera, orain gutxi euskaldunak konturatu ziren errespetuzko forma behar zutela; baina, izen sintagmen eta
|
euskal
aditz jokoen arteko komunztadura dela-eta, zer aukera zuten?
|
|
|
5 .a: Aditz laguntzaileak bere baitan darama
|
euskal
aditzaren garapenaren arrastoa.
|
|
2020
|
|
|
Nik lantzen nituen gaiak hiru ziren: literaturaren historia,
|
euskal
aditza eta, hirugarren eta nagusiki, euskara batua.
|
|
|
Gako hitzak: hizkuntzalaritza, euskal gramatikak,
|
euskal
aditza, eratorpena, kasu atzizkiak.
|
|
|
443): "
|
euskal
aditz jokaduraren(.) egituraren azterketa borobilena Astarloak egin zuen".
|
|
2021
|
|
|
Biziki lan nasaia beraz eta nor nahirentzat baliagarria. Hiztegiaz bestalde liburuak badauka
|
euskal
aditzen zerrenda luze bat, argituz zoinekin erabiltzen den" ukan" eta zoinekin" izan". Bestalde, hor dira ere euskal atzizki eta aurrizkiak, erran zahar andana bat, asko bakan entzuten direnak eta euskal esaerak, zati hau sartua Eneko Bidegain ikerle ezagutuak gai beraz agertu liburutik.
|
|
|
Kategoria funtzionala duten aleek ezin dute, oro har, horrelako prozesuetan agertu. Azter dezagun orain
|
euskal
aditzen eratorpena. Ikusiko dugunez, euskal aditzen eratorpenak erakusten du kategoria funtzionalen eta lexikoen arteko bereizketa ez dela horren argia, eta postposizioek badituztela ezaugarri lexikoak.
|
|
|
Azter dezagun orain euskal aditzen eratorpena. Ikusiko dugunez,
|
euskal
aditzen eratorpenak erakusten du kategoria funtzionalen eta lexikoen arteko bereizketa ez dela horren argia, eta postposizioek badituztela ezaugarri lexikoak.
|
|
|
26.2.1a Kapitulu honen hasieran erran den bezala,
|
euskal
aditz gehienak adizki analitikoen (perifrastiko ere deituak gramatiketan) bitartez jokatzen dira, eta jokabide sintetikoa (trinko ere deituak) arras bazterrekoa da. Hauek dira, gaur egun, adizki sintetikoak dituzten aditzak:
|
|
|
Baina bai, aldiz, etor daiteke, egin dezake/ etor zitekeen, egin zezakeen bezalako ahalerazko formak. Ondoko atalean ikusiko dugu aditzoina oinarri duten adizki analitikoak moduaren esparrura mugatuak diren ber, aparteko tokia dutela
|
euskal
aditzaren sisteman.
|
|
|
Barne egiturarik ez dutenak, gehiago zati ezin daitezkeenak dira aditz bakunak. Berdin dio jatorriz
|
euskal
aditzak diren edo maileguz hartuak: ahaztu, barkatu, bedeinkatu, erori, esan, etorri, etzan, gelditu, ikusi, irakurri, joan, sartu, dimititu, heredatu, simulatu, sufritu...
|
|
|
Eta kontzeptu batzuk ere beste modu batera aurkezten dira: ...da, gure ustez aise egokiago eta zuzenagoa baita; trantsitibitatea eta intrantsitibitatea ere beste modu batera definitu dira, gainerako hizkuntzetako gramatikek egiten duten gisan, adizki laguntzailearen motan oinarritu gabe; EGLUn aipatzen zen lokailuen kontua ere birdefinitu eta egokitu da; aditzen argumentu sarea; ahal dela izan, ukan,* edin,* ezan erabili beharrean —nahiz horiek erabiliz
|
euskal
aditz sistemaren hezurdura aise garbiago azaltzen den—" da aditza"," du aditza" eta horien gisakoak erabiltzen saiatu gara, irakurketa errazten duelakoan. Baina zenbaitetan ezinezkoa gertatu da.
|
|
|
3)" Kalkoa" delako adigaia ez dugu hemen jorratuko, baina betiere gure ereduzko bota aditzari eutsita, gogora dezagun bota aditzak eta echar, tirar eta lanzar aditzek uste baino askoz ere auzo harreman korapilatsuagoak dituztela, eta
|
euskal
aditzak bere esparru propioari eusten diola gutxienez aipatutako" ahoz esan edo kantatu" horretan: bertsoak bota/ #echar, lanzar, tirar versos.
|
|
2023
|
|
|
Akordetan naz, urten eta laster, Xabierrek aditzaren inguruko ikastaro bat emoskula Durangoko Jesuittetan. Sarritan akordetan naz aditza dalata Xabierregaz, ze badekot lagun bat
|
euskal
aditz laguntzaile guztiaren ordez dio esaten dabena: gu atzo joan dio, zuk ekarri dio, edozein formatan erabilten dau berak dio.
|
|
|
Batzuetan guk ulertzen dio, beste batzuetan eztio ulertzen iñok. Orain,
|
euskal
aditz laguntzailea sinplifikatu behar dala pentsetan ei dau Xabierrek, nik behinzat kasu egingo dotzet Xabierri, ez beste lagun horri. Badakittelako eztauela hori ezjakintasunagatik esango, baizik ondo jakiñaren gainean.
|